Annotatsiya. «O’zbekiston tarixi» bo’yicha tayyorlagan ma’ruza matnlari fanning barcha ma’lumotlarini o’z ichiga qamrab olgan. O’quvchilarning tarix sohasidagi bilimlarini shakillantirishga qaratilgan

Savol va topshiriqlar

1. Xalq ommasi talab qilgan va o’tkazilishi zarur bo’lib qol-gan chora-tadbirlar nimalardan iborat edi?

2. Turkistonda iqtisodiyotda tadbiq etilgan qaysi o’zgartirish-lar liberallashuv jarayonini tashkil qildi?

3. Yangi chora-tadbirlar, yangi iqtisodiy siyosatning cheklan-ganligi va ichki ziddiyatlari nimalarda ko’rinadi?

4. Yangi chora-tadbirlar aholi moddiy turmush darajasining o’zgarishiga qanday ta'sir qilganini ta'riflab bering.

5. Yangi iqtisodiy siyosat bilan bugungi bozor iqtisodiyoti o’rtasidagi o’xshash jihatlarni aniqlang.

13-§. XORAZM RESPUBLIKASIDA IJTIMOIY-SIYOSIY JARAYONLAR (1920-1924-YILLAR)

Reja:

1.Respublikada hokimiyat tizimining shakllanishi

2. G’oyaviy-siyosiy kurash: mazmun va mohiyat

1920-yil 1-fevralda xon taxtdan voz kechdi, 2-fevralda yangi hokimiyat o’rnatilgani

e'lon qilindi. Yosh xivaliklardan iborat muvaqqat huku-mat eski, xon davridagi boshqaruv mahkamalarini tar-qatib yuborish, yangi hokimiyat organlari, qonun-qoidalarni joriy qilishga kirishdi. Xalq noroziliklari kuchaydi. Xon davri soliqlarini bekor qilish, sudlov, vaqf mulklari, pul muomalalari, yangi soliqlar to’g’risidagi bir qator dekretlar shoshilinch qabul qilindi.

26-aprel kuni xalq vakUlarining Butun Xoraztn I qurultoyi Xorazm Xalq Sovet Respublikasi tuzilganini e'lon qildi, respublika hukumati — Nozirlar sho’rosi tayinlandi. Qurultoyda respublika Konstitutsiyasi tasdiq-landi. Hukumat raisi etib Yosh xivaliklardan Polvonniyoz Hoji Yusupov, uning muovinlari qilib Jumaniyoz Sultonmurodov va turkman Qo’shmamedxon Sapiyev saylandilar. Adliya noziri qilib Bobooxun Salimov tayinlandi.Xorazm respublikasi Konstitutsiyasi I Butun Xorazm xalq qurultoyida qabul qilingan bo’lsa ham, bu masala takror ko’rildi. II va III qurultoylarda Konstitutsiya to’la-to’kis qabul qilindi, ammo IV qurultoy (1923-yil oktabr) unga jiddiy o’zgartirishlar kiritdi. Bunda g’oyaviy-siyosiy kurashlar o’z aksini topdi. Konstitu-tsiyaning asosiy g’oyasi barcha fuqarolarning tengligi, jamiki boyliklar, yer-suv xalqniki kabi tamoyillardan ibo-rat bo’ldi.

Hokimiyat xalq vakillari qatnashgan boshqaruv organlari tizimi shaklida tarkib topdi. Oliy hokimiyat xalq vakillari Butun Xorazm qurultoyi edi, keyinchalik u sovetlar qurultoyi deb ataladigan bo’ldi. Ijroiya hokimi-yati xalq nozirlari soveti, shuningdek, mahalliy tuzil-malar — mahalliy sovetlar edi. Joylardagi bir qator mansabdorlar, jumladan, oqsoqollar aholi tomonidan saylanadigan bo’ldi. Shahar beklari, mahalliy hokimlar lavozimlari bekor qilindi. Revkomlar va hukumat tayin-laydigan 3—5 kishidan iborat xalq vakillari sovetlari tashkil etildi. Qozikalon o’z o’rnida qoldi, shu bilan birga oliy sud (qozilik kollegiyasi) joriy qilindi, joylarda qozilar o’rniga adliya mahkamalari tashJdl etildi. Qozilar belgilangan maosh olishga ko’chirildi, chakana daromad olish man qilindi. Maorif va madaniyat nozirligi tarkibi-da vaqf mulklari boshqarmasi tuzildi.Respublikada rus harbiylari va bolsheviklar tashkil qil-gan tribunallar ham bo’lib, ularning ishi siyosiy yo’nalti-rilgan edi. Tribunallar xohlagan ishni o’z tasarrufiga olib ko’rar, inqilobiy qonunchilik asosida hukmlar chiqarar va ularni ijro etardi. 1921-yil oxiri — 1922-yil yozi davomi-da 32 ta ish ko’rilib, ularning 10 tasi bo’yicha oliy jazo chiqarildi. o’limga hukm etilganlar orasida hukumatning sobiq a'zolari ham bor edi. Qisqa vaqt ichida tribunallar yana 23 ish bo’yicha oliy jazolar chiqardi.

Qoziliklar, yangi adliya mahkamalari asosan shariat yuzasidan ish yurg’izardilar. Ma'muriy jihatdan respublika 4 viloyat: Hazorasp, Urganch, Toshhovuz, Xo’jayli va 26 ta tumanga bo’lin-gan. 1922-yilda turkman, qozoq, qoraqalpoq ma'muriy viloyatlarini tuzish haqida qaror qabul qilingan.

Xorazm aholisi, uning turli qatlamlari va vakillari yangi sharoitlarda boshqaruv organlarini tashkil etishda va ularning faoliyatida qizg’in ishtirok etdilar. Jamiyatda barqarorlikni joriy qilish, iqtisodiy-xo’jalik hayotini yo’lga qo’yish uchun sa'y-harakatlar qilindi.

Hokimiyatni dastlab Yosh xivaliklar partiyasi boshqardi. Uning siyosiy yo’lini 1920-yil 8-aprelda qabul qilin-gan «Xiva inqilobiy partiyasi dasturi» hamda 30- aprelda qabul qilingan respublika Konstitutsiyasi belgiladi. Yana bir siyosiy uyushma Xorazm kompartiyasi edi. U xon hokimiyati ag’darilgandan so’ng Turkiston bol-sheviklari homiyligi ostida tashkil topdi, so'1-ekstremistik siyosatni o’tkazish vositasiga aylandi. Xorazm kompar-tiyasining I qurultoyi 1921-yil 10—11-dekabrda o’tib, uning a'zolari soni 1200 kishini tashkil qildi. RKP(b) tomonidan o’tkazilgan 1923-yilgi «chistka»da XKP a'zo-larining 32 %i partiyadan o’chirildi.

1921-yil martida Yosh xivalik P.Yusupov boshliq hukumatning ag’darilishi oqibatida hukumat tarkibida kompartiya a'zolari soni ko’paydi. Ammo hokimiyatning boshqa qismlarida Yosh xivaliklar va ularning g’oyalari ta'siri kuchli edi. Bu hol respublikadagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning mazmun va mohiyatini belgilab bordi. Respublikaning xo’jalik boshqaruv organlari tashkil topdi. Xorazm Iqtisodiy Kengashi (1923-yil) raisi Burhonov edi. 1924-yil bahorida respublika davlat plan komissiyasini tuzishga kirishildi. Bu organlar o’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashiga bo’ysunar edi. Xorazm Iqtisodiy Kengashining tuzilishi va faoliyat ko’rsatishi Xorazm respublikasining Rossiyaga iqtisodiy qaramligini ku-chaytirdi.

Hokimiyat tizimining cheklanmagan darajada ken-gayib borishi, shuningdek, siyosiy sabablar bilan o’zgar-tirilishi ham ko’zga tashlandi. Chunonchi, 1923-yil kuzi-da davlat apparati 10 marta qisqartirildi, «chistka»lar o’tkazildi.

G’oyaviy-siyosiy kurash: mazmun va mohiyat Respublika tuzilgan dastlabki oylarda Xorazmda g’oyaviy- siyosiy vaziyat keskinlashib oordi. Buning sabablari Yosh xivaliklar, aholining ko’pchiligiga xos bo’lgan liberal, demokratik g’oyalar bilan so'1-ekstremistik inqilobiy siyosat o’rtasidagi nomuvofiqlik va ziddiyatlar bo’ldi. Yosh xivaliklar hukumati, respublika MIK, boshqa mil-liy rahbar doiralar sharoitni, aholining urf-odatlari, qadriyatlarni e'zozlab ish olib bordilar. Ammo qurolli tajovuz jarayonida Xorazmga kirib kelgan qizil qo’shin-lar, ularning qo’mondonligi, dastavval yevropalik bol-sheviklar respublikadagi ijtimoiy-siyosiy hayotga salbiy ta'sir ko’rsatdilar. Mahalliy sharoitni, xalq ommasi qarashlari, kayfiyatini nazar-pisand qilmay, tezkorlik bilan inqilobiy-ekstremistik chora-tadbirlarni amalga oshirishga kirishdilar. Yaqindagina tuzilgan Xorazm kompartiyasi orqali siyosiy, ijtimoiy, xo’jalik o’zgar-tirishlarini joriy qilish yo’li tutildi. Ammo bu partiyaning siyosiy tajribasi bo’lmay, u keng omma bilan aloqa o’mata olmagan, o’z mustaqil dasturiga ega emas edi. Shunga qaramay, bu partiyaning yakka rahbarligini o’matish chora-tadbirlari ko’rildi.

Islom dini, masjidlar, madrasalar, ruhoniylarga, Yosh xivaliklar hukumatiga qarshi g’alamislik siyosati yurg’izildi. Vaqt mulklariga tahdid solindi. Yosh yigit-qizlarni inqilobiy ta'sir doirasiga tortishga harakat qilin-di. Dehqonlar, hunarmandlar, savdogarlarning huquqlari poymol etildi, mol-mulklari tortib olindi. Bunga, shuningdek, odamlarni tribunallar orqali va hatto sudsiz otib tashlashlarga Turkkomissiya vakili Skalov, boshqa har-biylar boshchilik qildilar. Ahvol bilan tanishish uchun Toshkentdan yuborilgan Broydo sodir etilayotgan jino-yatlar, ayollarni xo’rlashni o’z ko’zi bilan ko’radi, ma'lu-motnomasida bu haqda ochiq yozadi. Lekin xalqqa qarshi amaliyot davom etadi.

Bolshevikcha zo’ravonlarga qarshi ommaviy norozi-liklar, hatto g’alayonlar ko’tarildi. Chunonchi, 1920-yil yozida Xivada katta yig’in bo’ldi, unda qizil armiyani, bolsheviklarni mamlakatdan haydash, islom diniga qarshi unsurlarni jazolash qat'iyan talab qilindi. Bunga javoban yig’inda qatnashgan ruhoniy va oqsoqollardan 320 ga yaqin kishi qamoqqa olindi, ulardan bir qismi ter-gov va sudsiz otib tashlandi, qolganlar surgun qilindi.

Vaqf mulklariga munosabat hokimiyat organlari e'tiborida bo’ldi, bu orada kurashlar davom etdi. 1920-yilda vaqflarni umuman yo’q qilish haqida e'lon qilindi, biroq Xorazm sovetlarining II qurultoyi (1920-yil may) bu qarorni bekor qildi. Vaqf davlatdan ajratildi, fiiqarolar-ning shaxsiy ishi deb qaror qilindi. Lekin IV qurultoy (1923-yil oktabr) vaqf yerlarini musodara etish haqida qaror chiqardi. Bu masala bolsheviklar tomonidan dast-lab 1920-yilda ko’tarilganida katta norozilik bildirilgan edi. Nozirlar kengashi raisi P.Yusupov «vaqflar daxlsiz bo’lib, ulardan tushgan mablag’ asosan masjidlar, madrasalar va mullalarga xarajat qilinadi», deb qat'iy uqtirdi. Natijada P.Yusupov hukumatiga qarshi fitna uyushtirilib, u 1921-yil 6-martda ag’darildi. Uning bir necha a'zolari qamoqqa olindi, hokimiyat revkom qo’liga o’tdi. Bu voqea mintaqada qattiq qoralandi.

1920-yil sentabr oyida bolsheviklar, qizil armiya qo’mondonligi yana bir qabih xunrezlikni amalga oshir-di. Hukumat raisi muovini Qo’shmamedxon qo’mon-donligi ostidagi turkman suvoriylari otryadi Junaidxon bilan aloqada gumon qilinib, hiyla yo’li bilan Xivaga chaqirib olindi va qo’qqisdan qurolsizlantirilib, 600 dan ortig’i otib tashlandi. Turkman aholisi ustiga jazo otryadlari tashlandi, mollar talandi, natijada ko’p xo’jaliklar Eron hududiga ko’chib ketdi. Qizil armiya qismlarining bu jinoyatlarini Turkkomissiya raisi ham tan oldi.G’oyaviy-siyosiy kurash davom etdi. Xalq ommasi, uning ilg’or vakillari mustaqillik uchun, adolatsizlikka qarshi kurashni to’xtatmadilar. 1923-yil bahorida savdo-sanoat noziri Nurullayev RSFSRda muzokaralarda qafiylik ko’rsatgani uchun Xorazmga chaqirilib, qamoq-qa olindi. Rossiya rahbariyatining ko’rsatmalari asosida 1923-yil yoz-kuzida Xorazm respublikasida tub siyosiy to’ntarish amalga oshirildi. Respublika hukumati sav-dogarlar va ruhoniylar qo’lida, shu sababli u kam-bag’allarga zid ish ko’rgan, deb e'lon qilindi. Qator nozirlar qamoqqa olindi. Konstitutsiyaga jiddiy o’zgar-tirishlar kiritildi. Aholining bir necha qatlamlari foqaro-lik huquqlaridan mahram etildi.IV qurultoyda XXSR Xorazm Sovet Sotsialistik Respublikasi (XSSR) deb o’zgartirildi.

Buning natijasida aholi noroziligi jiddiy tus oldi, 1924-yil yanvarida katta g’alayon ko’tarildi. Xiva atrofi-da 15 mingdan ortiq olomon to’plandi. Qo’zg’olonchilar bolsheviklarni, qizil armiyani Xalq xo’jaligining ahvoli, aholining turmush darajasi.Xorazmdan haydashni, so-liqlar borasida adolat o’rnatilishini, islom dmining tahqirlanishiga barham berilishini, gunohsiz qamalgan-larning ozodlikka chiqarilishini talab qildilar. Xivaga yordamga kelgan qizil qo’shinlar tazyiqi bilan qo’zg’olonchilar tarqaldilar. Lekin 214 kishi qamoqdan ozod qilindi, dinni ta'qib qilishga chek qo’yildi, qishloq xo’jaligi solig’i 80 foizga qisqartirildi.Jamiyatdagi holat, siyosiy vaziyat respublika iqtisodi-yoti, ishlab chiqaruvchilar, tadbirkorlar, tijoratchilarning ahvoli va faoliyatida ham o’z aksini topdi. Hukumat, boshqaruv organlaridagi Yosh xivaliklar iqtisodiyotni ko’tarishga kirishdilar.

Respublika hukumatining faoliyati tashqi savdoni tartibga solish va jonlantirishga qaratildi. 1921-yil no-yabrida tashqi savdo bilan shug’ullanish hukumat nazo-rati ostiga olindi. Paxta, jun, qorako'1 teri, beda urug’i, g’allani tashqariga chiqarish taqiqlandi. Shu bilan birga, tashqi iqtisodiy-savdo aloqalarida mustamlakachilik ko’rinishlarining oldini olishga harakat qilindi. Butun-xorazm sovetlarining II qurultoyi Rossiya bilan savdo aloqalari teng asosda olib borilishi kerak, shundagina Xorazmda xo’jalikni ko’tarish mumkin, shu asnoda an'anaviy hamkorlar bilan «respublika tashqi savdosini» rivojlantirish lozim, deb uqtirgan edi. Respublika MIK 1922-yil martida «Bizning mamlakatimiz yana avvalgi mustamlaka bo’lib qolmasligi uchun yetishtiriladigan xom ashyo o’z mamlakatimizda ishlanadigan bo'lsin», degan masalani ilgari surdi. Bu ko’rsatmalarni amalga oshirish yo’lida amaliy qadamlar tashlandi.

Biroq bu harakatlar bolsheviklar va kompartiyaning jiddiy qarshiligiga uchradi. Mulkdorlar ekspropriatsiya qilindilar, oziq-ovqat razvyorstkasi asosida dehqonlardan g’alla, yem-xashak, mollar tortib olindi. Respublikaning muvaqqat revkomi ko’p sonli ot va tuyalarni rekvizitsiya qildi, ularning ko’pi nobud bo’ldi. G’azablangan dehqonlar turli idoralarga shikoyat qildilar.

Kompartiya vakillari hukumat oldiga vaqf yerlari hamda musodara qilingan xon yerlarini kam yerli va yer-siz dehqonlarga taqstmlab berish talabini qo’ydilar. Bu talab diniy e'tiqodni oyoqosti qilar, noroziliklarni keltirib chiqarar, agrar munosabatlarni chigallashtirib yuborardi. Tabiiyki, Yosh xivaliklar bu talabni rad qildilar.Soliqlarning tartibga solinmagani va pul muomalasi-ning buzilib ketishi xo’jalik munosabatlariga o’ta salbiy ta'sir ko’rsatdi. RSFSR qog’oz pullari Xorazmda muo-malaga kiritildi va ularning ko’p miqdorda keltirilishi ahvolni yanada og’irlashtirdi. Respublikaning o’zida ham qog’oz pullarni hisobsiz chiqarish (pul emissiyasi) davom etib, bu vaziyatni yanada murakkablashtirdi.

Respublika tuzgan bitimga ko’ra paxta, mo’yna, gi-lamlar, jun, beda urug’i, terini faqat RSFSRga berishi, tashqi savdoga davlat monopoliyasini joriy qilishi va evaziga Rossiya mollarini olishi kelishilgan edi. Ammo tovar ayirboshlash bo’lmadi, chunki RSFSRda xo’jalik vayronaligi hukm surardi.

Xalq xo’jaligi inqirozga yuz tutdi. 1922-yilga kelib sug’oriladigan ekin maydonlari uchdan ikkiga qisqardi va 150 ming desyatinani tashkil etdi. Paxta maydonlari esa 1916-yildagi 90 ming desyatinadan qariyb 4 ming de-syatinaga tushib qoldi. 20-yillar boshida 14 ta paxta tozalash, yog’-sovun zavodlaridan atigi 3 tasi ishlar edi. Aholining moddiy ahvoli og’irlashdi, ba'zi joylarda ocharchilik yuz berdi.

Xorazmda sug’orish inshootlari o’rta Osiyoda eng rivojlangan darajada edi. Endi kanallar tozalanmay, botqoqlashib qoldi, tashlandiq bo’lib quridi. Urushdan oldin 1 tanob yerdan 4050 pud paxta olingan bo’lsa, 1923-yilda hosil o’rtacha 20 pudni tashkil qildi. Paxtaga talab kamayib ketishi natijasida dehqonlar g’alla ekishga o’tdi. Dehqon xo’jaliklarining daromadi urushdan oldin-gi davrga nisbatan 1922-yilda qariyb to’rt marta qisqar-di.

Yangi iqtisodiy siyosatning e'lon qilinishi bilan ko’llar, to’qaylar, karvonsaroylar, korxonalar ijaraga berila boshladi. Paxtachilikni tiklash uchun Xorazmga kerosin, neft, kalishlar, mato, idishlar ajratildi. Bir necha katta-katta ko’priklar qurildi. Telefon simlari tortildi, daryo kemachiligini tiklashga kirishildi. Pul xo’jaligini tartibga solish boshlandi. Ammo ularning roli ancha bo’sh edi.

Qishloqda xon davridagi soliqlar bekor qilinishi bilan bir qator yangi soliqlar joriy qilindi. Ulardan dehqonlar uchun eng asosiysi oziq-ovqat solig’i va aroba solig’i bo’ldi. Bu dehqon xo’jaligiga putur yetkazardi. 1923-yilda yagona qishloq xo’jaligi solig’iga o’tildi. Yana aksiz solig’i (importdan olingan) va muhr (gerboviy) to’lovlar ham joriy qilindi.

Hunarmandchilik (promisloviy) solig’iga 1923-yilda korxonalar, savdo va hunarmand-kosiblar tortilgan. Xo’-jalik faoliyati bilan shug’ullangan shaxslar patent (ijozat-noma)ga haq to’laganlar, so’ngra olingan daromaddan to’laganlar. 1923-yil solig’i hajmi deyarli to’la-to’kis bajarildi. 1922-yilda paxta muomalasi tashqi savdo mahkamasi tasarrufidan o’tkazildi. Paxta urug’i pulsiz dehqonlarga tarqatildi, ssudalar berildi, soliqlardan ozod qilindi. Paxta maydonlari 1921-yilda 10 ming tanob edi. 1924/25-yilda 85 ming tanobga yetdi va shu davrda paxta hosili 100 ming puddan 800 ming pudga ko’taril-di. Umumiy ekin maydonlari urushdan oldingi daraja-ning 62 %ini, hosildorlik 70—75 %ini tashkil qildi.

1924-yilga kelib 6 ta paxta tozalash, 1 ta yog’ zavo-di, 4 ta ko’n zavodi, 110 ta g’isht zavodi, tipografiya, elektrstansiya tiklandi, qog’oz zavodi, shisha zavodi qu-rildi. Sanoatda davlat sektori ustuvor mavqeni egalladi.

Mamlakatda mulkchilikning asosiy shakllari dehqon va hunarmandlar shaxsiy xo’jaliklari, o’rtacha korxona egalari hamda tijoratchi-savdogarlar mulklari, shu-ningdek, davlat mulklaridan iborat bo’ldi. Davlat mulki va kooperativ mulk tashkiliy pog’onada edi. 1922-yilda savdo oborotining 90 %dan ortig’i shaxsiy kapital qo’lida bo’lgan.Yirik xo’jaliklar barcha xo’jaliklarning 20 dan 1 qis-mini tashkil etdi. 85 % aholining yer maydoni 10 tanob-ni tashkil qilardi. 60 ming turkman va qozoq-qaraqalpoq xo’jaliklari ko’chmanchi chorvadorlar edi.

Musodara qilingan yerlar davlat yer fondini tashkil qilgan, ammo 3—4 yil davomida ularga ekin ekilib, xo’jalikka yetarli foyda bermagan. Bu agrar masalada aniq amaliy yo’lning ishlanmaganligi natijasi edi.

Savol va topshiriqlar

1. Xorazm respublikasi hokimiyat tizimining oliy, mahalliy organlari hamda nodemokratik tuzilmalarini aniqlang.

2. Respublikada siyosiy beqarorlik, noroziliklarni keltirib chiqargan sabablar nimalar edi?

3. Iqtisodiy siyosat chora-tadbirlarini qaysi doiralar qanday belgiladilar?

4. Xalq ommasining turmush darajasini qanday omillar belgi-ladi, ular qanday natijalar berdi?
Mavzu : BUXORO RESPUBLIKASIDA HOKIMIYAT TIZIMI. G’OYAVIY-SIYOSIY VAZIYAT VA XALQ Xo’JALIGI (1920-1924-YILLAR)

Reja:
1. G’oyaviy-siyosiy vaziyat
2. Xalq xo'jaligining ahvoli, iqtisodiy o’zgarishlar

1920-yil sentabr oyi boshida Buxoro Xalq respubukasi» tuzilganini e'lon qildi.

Hukumat, boshqa hokimiyat organlari tashkil etildi. 6-sentabrda ma'muriy tuzilish viloyat, tuman, kent va qishloqlardan iborat bo’lishi belgilandi. 27 beklik o’rniga respublika 15 viloyatga bo’lindi. Quyi hokimiyat bo’g’ini oqsoqolliklar bo’lgan. BXSR rasman mustaqil deb e'lon qilingan bo’lsa ham amalda Rossiyaga qaram edi. Respublikada yetishtirilgan paxta, ipak, qorako'1 teri va boshqa xom ashyo mahsulotlarini faqat Rossiyaga sotish mumkin edi. Chet ellarga mahsulot chiqarish huquqidan mahrum qilindi. BXSR o’z milliy armiyasiga, valyutasiga ega bo’lsada, ulardan mustaqil ravishda foydalanish imkoniyatlari cheklangan edi.

Oldingi ma'murlar (beklar, qozilar, boshqa amaldorlar) hokimiyatdan chetlashtirildilar, ulardan ko’p qismi hibsga olindi, hatto otib tashlandi. Ba'zi mulozimlar respublika tartibini tan olish sharti bilan yangi hokimiyat tizimlariga xizmatga da'vat qilindilar. Yangi hokimiyatni tashkil qilish uchun 1920-yil 21—30-sentabr kunlari maxsus nazorat guruhi (komissiyasi) poytaxt atrofidagi 8 tumanni aylanib, aholi ishtirokida bir qator xodimlarni tayinladi. Muvaqqat organlari, revkom (inqilobiy komitet)lar ish ko’rib bordi. Yangi qoziliklar (xalq sudlari), maorif bo’limlari va boshqa tashkilotlar yuzaga keldi.

Respublika hukumati rais, uning muovinlari, nozirliklardan tashkil topdi. Rais Fayzulla Xo’jayev, Buxoro revkomi raisi Abdulqodir Muhitdinov (1892—1934), nozirlar Usmon Xo’ja, Abdurauf Fitrat, Muhitdin Mansurov, Sattor Xo’jayev, Muxtor Saidjonov, Muinjon Aminov, Ota (Otaulla) Xo’jayev va boshqalar bo’lgan.

1920-yil 6—8-oktabr kunlari xalq vakillarining I Butun Buxoro qurultoyi bo’ldi. Unda hukumat tizimi va respublika oliy hokimiyati, Buxoro revkomi vakolatlari tasdiqlandi. BXSR tuzilganligi rasmiylashtirildi. Buxoroning mustaqilligi e'lon qilinib, demokratik jamiyat barpo qilish ta'kidlandi.

Respublika nozirlar kengashining raisi Fayzulla Xo’jayev (1896-1938) Buxorodagi jadidchilik harakati-da faol ishtirok etgan. Yosh buxoroliklar partiyasi rahbarlaridan biri, maktab-madrasada o’qigan, Yevropa si-vilizatsiyasini o’zlashtirgan. Hukumat raisligidan tashqari harbiy nozir, tashqi ishlar noziri bo’lgan. Yosh buxoro-liklarning progressiv-demokratik g’oyalariga amal qilgan.

Hukumatning boshqa a'zolari, ko’pchilik yangi rah-barlar liberal-demokratik kayfiyatdagi, zamonning e'ti-borli, o’qimishli odamlari edilar.

1921-yil sentabrida BXSRning Konstitutsiyasi qabul qilindi. Fuqarolar teng huquqligi, hurriyat elon qilindi. Xalq vakillarining II Butun Buxoro qurultoyida hokimiyatning oliy organi — Buxoro Markaziy Ijroiya komiteti (MIK) tuzildi. Uning birinchi raisi qilib Usmonxo’ja Po’Iatxo’jayev (Usmon Xo’ja, 1878-1968) saylandi. Keyinchalik Muinjon Aminov, Porso Xo’jayev MIK raislari bo’ldilar.

Buxoro respublikasi siyosiy tizimi boshida Yosh buxoroliklar partiyasi va kompartiyasi (BKP), ke-yinchalik boshqa ijtimoiy tashkilotlar faoliyat ko’rsatdilar, hokimiyatda ko’pchilik Yosh buxoroliklar edilar. Turkiston bolsheviklari ta'siri ostida Yosh buxoroliklar partiyasi BKP bilan qo’shildi, 1920-yil sentabr oyida kompartiya yagona siyosiy partiya bo’lib qoldi. Ammo hokimiyat va boshqa sohalarda Yosh buxoroliklarning reja-das-turi amaliyot asosi bo’lishda davom etdi. Rasman ko’ppartiyaviylik tugatildi. BKP a'zolari soni 17 mingdan 1921-yil 1-yanvariga kelib 4 mingtaga tushdi, 1923-yil yozida 1248 ni tashkil qildi. Partiyada tez-tez «chistka»lar o’tkazildi.

Sobiq Yosh buxoroliklar — hukumat rahbarlari, nozirlar, xalq ommasi respublikaning demokratik yo'1 bilan rivojlanishi, iqtisodiyot va madaniyatni tiklash, rivojlantirish uchun sa'y-harakatlar qildilar. Ammo dast-labki haftalar va oylarda bolsheviklar, qizil qo’shinlar qo’mondonligi aralashuvi bilan inqilobiy jazo organlari: tribunallar, CHK (favqulodda komissiya), shtablar

qoshida siyosiy bo’limlar tashkil qilinib, shiddatli ish olib borildi, inqilobiy mazmundagi ayrim dekretlar, tadbirlar e'lon qilindi. Jumladan, 1920-yil 9-sentabrda «Yer to’g’risidagi dekret», 11 oktabrda oziq-ovqat razvyorst-kasi to’g’risidagi dekretlar e'lon qilindi, tezkorlik bilan militsiya tashkil etildi, bir qator keraksiz sho’balar tuzilib, hokimiyat apparati bo’rttirib yuborildi, inqilobiy ekspropriatsiya o’tkazildi, islom dini, ruhoniylar, masjid-madrasalarga qarshi, vaqflarni yo’q qilish choralari, siyosati o’tkazila boshladi.

Respublika rahbarlarining ko’pchiligi, jamoatchilik hokimiyat faoliyatiga inqilobiy tus berilishiga qarshi chiqdilar, xalq manfaatlariga zid siyosatni inkor qildilar, demokratik yo’lni tanladilar.

1921-yil yozida, 1923-yilda sovetlarga saylovlar o’tkazildi. Sovetlarning III qurultoyida (1922-yil avgust) respublikadagi siyosiy vaziyat, qizil armiya qismlariga munosabat muhokama qilindi, moliya, iqtisodiy, yer ish-lari nozirliklari birlashtirilib, Respublika xalq xo’jaligi oliy kengashi tashkil qilindi. Shu yili respublikaning mehnat va mudofaa kengashi tuzildi. Buxoro Iqtisodiy Kengashi (ByxSKOCO), davlat reja qo’mitasi tashkil etildi, respublikaning byudjeti tuzildi. Pul muomalasiga e'tibor qaratildi. Buxoro Iqtisodiy Kengashi, davlat reja qo’mitasi o’rta Osiyo Iqtisodiy Kengashi rahbarligida, ko’rsatmalari asosida respublika iqtisodiyotini boshqardi. Bu tashkilotlarning tuzilishi respublikaning iqtisodiy mustaqilligini chekladi.

1923-yil yozi-kuzida tashqi kuchlar tazyiqi bilan hukumat tarkibi va mavqeida jiddiy o’zgartirishlar qi-lindi. Shuningdek, konstitutsiyaga ham o’zgartirishlar kiritildi. Siyosiy vaziyat o’zgarib ketdi. Respublikaning ma'muriy bo’linishi o’zgartirildi, 5 ta okrug (Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo, Turkman va Sharqiy Buxoro okruglari), 48 ta tuman va 195 ta kent tuzildi. Qishloqlarda oqsoqolliklar o’rniga sovetlar tuzishga kirishildi.

1924-yildan boshlab Buxoro respublikasi o’rta Osiyo hududiy qayta qurish jarayoniga tortildi.

G’oyaviy-siyosiy vaziyat Buxoro respublikasida g’oyaviy-siyosiy hayot demokratik

tamoyillarni joriy qilish, yangi ijtimoiy munosabatlarga o’tishga qaratildi. Yosh buxoroliklar tashkiloti rasman yo’q bo’lsa ham, hokimiyat organlaridagi milliy kadrlar, ziyolilar, aholining boshqa qatlamlari targ’ib qilingan islohotlar g’oyalariga amal qildilar. Shu bilan birga, mamlakatga Markazdan kelgan bolsheviklar, ular qo’lla-gan BKPdagi so'1-inqilobiy unsurlar jamiyat hayotiga rahna soluvchi yo’lni tutdilar.

Bolshevik I.Sols Buxoro to’ntarishdan ikki kun o’tgach bunda ikkita asosiy vazifa — «yerlarni tortib olish», mulkdorlarning «iqtisodiy salohiyati ildizini qirqish» hamda «mullalarning g’oyaviy ta'siriga qarshi kurashish» deb ochiqdan-ochiq e'tirof etdi. Bolsheviklarning inqilobiy reja, sinfiy adovat, zo’rlikka asoslangan dasturiga Buxoro mamlakatiga kelgan barcha bolsheviklar, qizil qo’shinlar qo’mondonligi amal qila boshladi. Mamlakat va xalqning boyligi talandi. Qisqa vaqt ichida respublika hududida joylashgan Rossiya qo’shinlari 40 ming kishiga yetdi. Ular respublika bo’ylab gar-nizonlarga o’rnashdilar.

1920-yil sentabr-oktabr oylarida Buxoro, Chorjo’y va boshqa joylarda yuzlab avvalgi amaldorlar qatl qilindilar. Matbuotda «ommaviy qizil terror» o’tkazilishi haqida ochiq xabar qilindi. Ko’p hollarda tribunallar hukm chiqarib, ularni ijro etdilar. Bolsheviklar tazyiqi bilan keyingi yangi hokimiyat amaldorlari ham siyosiy qatag’on qilindilar. Favqulodda komissiya (HK) xalqqa qarshi faoliyatini kengaytirishga intildi.

Rossiya qo’shinlari mamlakat hududiga kirib kelayotib, yo'1-yo'lakay dehqonlar mulkini shu qadar ko’p taladilarki, bu hol respublika siyosiy-g’oyaviy muhitiga qo’shimcha salbiy ta'sir ko’rsatdi.

Yosh buxoroliklarning g’oyalari va BKP siyosati o’rtasidagi jiddiy tafovut ijtimoiy vaziyatni keskinlashtir-di. Buxoro rahbariyati 1921-yil mart oyida qator chet mamlakatlar hukumatlariga yo’llagan murojaatnomasida «Buxoro xalqi... Yosh buxoroliklar ta'sirida uyg’ondi», deb ta'kidladi. BKPni F.Xo’jayev «Sun'iy tuzilgan partiya», deb atadi. Rossiya va Turkiston bolsheviklariga tayangan BKPning ayrim rahbarlari zudlik bilan inqilobiy o’zgartirishlarni amalga oshirishni, chunonchi, yerlar, boyliklarni musodara etishni, vaqflarni yo’q qilishni, islom diniga qafiy hujum boshlashni talab qildilar. 1920-yil oxiri — 1921-yil boshida o’tgan munozarada Buxoro to’ntarishi, yangi hokimiyat mohiyatiga oid demokratik yo'1 hamda so'1-ekstremistik yondashuvlar to’qnashdi.

Buxoro respublikasining liberal-demokratik kayfiyatdagi rahbarlari o’z g’oyalarida qafiy turdilar. Mamlakatda qizil qo’shinlar sonini 15 ming kishiga kamaytirish, Rossiyaga berilgan oziq-ovqat, paxta va boshqa mollar evaziga narxi teng bo’lgan mollar yetkazib berish masa-lalari qo’yildi. BKPning qator so'1-ekstremistik rahbarlari lavozimlaridan bo’shatilib, chetga ketishga majbur bo'l-dilar. «Yer to'g’risida»gi dekret bekor qilinib, ekspropriatsiyalar, razvyorstka, zo’rlik choralariga barham berildi.

Turkbyuro raisining muovini CSafarov BXSR ichki ishlariga qo’pol ravishda aralashishga intildi, rahbarlarni ochiq majlisda haqorat qildi. Unga qat'iy tanbeh berildi, RSFSR tashqi ishlar komissarligiga norozilik notasi yuborildi.

F.Xo’jayevning qat'iyati bilan Buxoro Chekasi tugatildi, tribunallar, siyosiy bo’limlar tomonidan fuqarolarni jazoga tortish vaqtinchalik to’xtatildi. Islom dini, masjid-madrasalar xizmati, ruhoniylarning faoliyat erkinligi tiklandi, yangi qoziliklar ish boshladi. 1923-yil yozida BXSR qozilarining I qurultoyi bo’lib o’tdi. 65 ta qozilik hududida 528 kishi xizmat qilardi. Yangi sovet sudlari tashkil etildi.

Respublika hukumati va jamoatcbiligining demokratik yo’ldan borishi mulkdorlarni yo’q qilish, sinfiy adovat kelib chiqishiga imkon bermadi. Ijtimoiy vaziyat mo"tadil darajada saqlandi.

Rossiyadagi bolshevistik rahbariyat, Turkkomissiya BXSRdagi muhitni va siyosiy kuchlar muvozanatini o’zgartirishga urindi. BKPdagi so'1 og’machilikni tanqid qilish bilan birga, asosiy zarbani respublika hukumatiga qaratdilar. Bolshevistik namoyandalar tez-tez Buxoroga qatnay boshladilar. Ularning faol ishtiroki bilan nozirlar Fitrat, M.Saidjonov, M.Aminov, Otaxo’jayev, Sattor Xo’jayev «burjua savdogarlari vakillari» deb lavozimlaridan bo’shatildilar. Mahalliy idoralarda ham «chistka»lar o’tkazildi, Buxoro viloyatida 56 kishi, Karki viloyatida 70 kishi ishdan chetlashtirildi, ular-ning ko’pchiligi javobgar-likka tortildi. Respublika markazi va g’arbidagi o’nta mahalliy ijroiya qo’mita-larining raislari ishdan olindi.

1923-yil oktabrida BXSR Konstitutsiyasiga o’zgartirishlar kiritilib, aholining muayyan qismi fuqarolik huquqlaridan mahrum etildi. 1923-yil yozi va kuzida bo’lgan voqealar BXSRga chetdan kelib amalga oshiril-gan davlat siyosiy to’ntarishi edi.

Ammo keyingi davrda ham aholining, respublika rahbarlarining sa'yharakatlari fuqarolar totuvligi, ijti-moiy munosabatlarning barqaror kechishiga qaratildi. 1924-yil yozida F.Xo’jayev aholining qashshoqlashgani-ni e'tirof etib, bundan qutulish tadbirlarini izchil amalga oshirish zarurligini uqtirdi. Turkistondan Q.Otaboyev va boshqalar Buxoroga yuborilib, rahbar lavozimlarga tayinlangan edilar. Hukumat raisi muovini Q.Otaboyev respublika iqtisodiyotini ko’tarish, jumladan, pul muo-malasini sog’lomlashtirish, byudjet masalalari bilan jiddiy shug’ullandi. BXSRning qo’shni mamlakatlar bilan o’zaro foydali aloqalarini davom ettirishga e'tiborni qaratdi.

Shunday qilib, Buxoro respublikasida g’oyaviy-siyosiy vaziyat murakkab bo’lib, mustaqillikni himoya qilish nihoyatda keskin kechdi.