Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус

MOLEKULYAR ASIMMEТRIYA SHAKLLARI
1. Allenlar asimmetriyasi

2. Inozitlar asimmetriyasi

3. Difenil asimmetriyasi

4. Тranssikloalkanlar asimmetriyasi
Ko‘p birikmalar asimmetrik C atomi tutmasada optik izomeriyaga uchraydi. Bu tipdagi izomeriyaga qiyin aylanish sabab bo‘ladi. Masalan: allen molekulasida o‘zaro perpendikulyar joylashgan ikki tekislik bo‘lib, ularda uchki metilen gruppalari joylashgan, fazoda kumulyatsiyalangan qo‘shbog‘ sistemasi shu holatga sabab bo‘ladi.

Buning natijasida XYCCCYX tipidagi allenlarda X va Y turlicha, asimmetrik va ikki o‘zaro mos kelmaydigan optik faol shaklda mavjud bo‘la oladi.

Allenlar optik izomeriyasi borligi Vant-Goff tomonidan taxmin qilinganidan so‘ng 60 yil keyingina amalda tasdiqlangan.

Inozitlar (geksaoksitsiklogeksanlar) 8 ta stereoizomer ko‘rinishida mavjud bo‘ladi. Bularda sikl atrofida joylashgan o‘rinbosarlar o‘zaro aylanish kuchlari energiyasining yuqoriligi va asimmetrik uglerod atomlari mavjudligi optik izomeriyaga sabab bo‘ladi. Quyidagi mio-inozit struktura formulasida buni ko‘rish mumkin:

Asimmetrik allenlardan farqli ravishda bifenil qatorida optik faollik oldin ochilib, so‘ngra nazariy asoslab berilgan. Bifenilning dastlabki hosilalari ajratib olingan vaqtga kelib (1922 y.), bifenil hosilalari tuzilishiga nisbatan tushunmovchiliklar, noaniqliklar mavjud edi, asimmetriya sabablari tushunarsiz edi. Dipol momentlarni o‘lchash va rentgenostruktur analiz metodlari yordamida keyinroq bifenillarda benzol xalqasi koaksial ekanligi aniqlandi:

Ushbu ma’lumotlarni hisobga olgan holda, o,o-dinitrodifenil kislotasining optik faol izomerlari barqarorligi markaziy bog‘ atrofida aylanish sodir bo‘lmagan hamda ikkala xalqa turli tekislikda yotgan holdagina tushuntirilishi ma’lum bo‘ldi. Shundagina ular o‘zlarining oynadagi akslariga mos tushmaydilar va optik faollik namoyon qiladilar.

“O‘q” bog‘i atrofida aylanish xajmiy o-o‘rinbosarlar orasida vujudga keluvchi fazoviy to‘siqlar hisobiga mavjud emas. Buni bifenil hosilalarini o-o‘rinbosar tutmagan holda ajratish mumkin emasligi, katta xajmli o-o‘rinbosar tutgan holda mumkin ekanligi bilan tasdiqlanadi.

So‘nggi yillarda organik birikmalar stereokimyosida erishilgan yutuqlardan eng qiziqarlisi trans- (sis-holatdagi emas) siklookten barqaror optik faol shakllarga ajratilishi mumkinligi bo‘ldi. Umuman olganda trans-siklooktenda qo‘shbog‘ va boshqa uglerod atomlari orqali o‘tuvchi simmetriya tekisligi bo‘lishi mumkinligi uni optik faol shakllarga ajratish imkoni yo‘qligini belgilaydi.

Qo‘shbog‘larni bog‘lovchi zanjir kuchsiz bo‘lgani holda, fazoviy to‘siqlar oson hosil bo‘luvchi tekis konformatsiya (a) vujudga kelishini imkoniyatini yo‘qqa chiqaradi va b) hamda c) shakllar oynadagi aks tasvirni tashkil etib, individual holda mavjud bo‘la oladi.
Тayanch iboralar: asimmetriya, allenlar asimmetriyasi, inozitlar asimmetriyasi, difenil asimmetriyasi, transsikloalkenlar asimmetriyasi, asimmetrik uglerod atomi, koaksial, tekis konformatsiya, notekis konformatsiya, optik faol shakl.