Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус

Fiziologik faol moddalarlarning asosiy tiplari

FMM	Тa’sir	Nishon bilan ta’sirlashuv xarakteri		Тa’sirning bevosita	Nazorat qilinuvchi
tipi	nishoni	bog‘ tipi va o‘zaro ta’sir	jarayonning fiz-kimyoviy analogi	natijasi	fiziologik mexanizm
Retseptor	Makromolekulalar, nadmolekulyar tuzilmalar	Van-der-Vaals kuchlari (gidrofob o‘zaro ta’sir), vodorod bog‘, ion bog‘	Sorbsion muvozanat	Retseptor strukturalar konformatsiyasining o‘zgarishi	Хujayra membranalarining ionlar uchun o‘tkazuvchanli gi
Biokimyoviy metabolitlar	Fermentlar, biosubstrat	-#-	Kataliz	Fermentlarning kinetik xossalarining o‘zgarishi	Biosubstrat larning o‘zgarishi
Biokimyoviy xelat hosil qiluvchilar	Fermentlar kofaktorlari	Donor-akseptor o‘zaro ta’sir (koordina- sion bog‘)	Kompleks hosil qilish	Fermentlar va fermentlar sistemasi funksiyasining o‘zgarishi	Metabolitlarni regulyatsiyalash

Yuqoridagi fiziologik faol moddalar tiplari ta’sir mexanizmi asosida tegishli agentlar ta’sirida nishonning alohida fragmentlari yoki strukturasini stabillashtiruvchi kuchlarning qayta quruvchi, o‘zgartiruvchi, qayta taqsimlovchi fizik-kimyoviy jarayonlar yotadi. Shunday qilib, fermentlar katalitik markazlari va retsepsiya faol markazlarining uchlamchi, to‘rtlamchi, beshlamchi strukturalaridagi o‘zgarishlar mexanizmlari haqidagi tasavvurlarning keyingi rivojlanishi fiziologik faol moddalar guruxlarining har biri ichidagi mexanizmlarining navbatdagi differensiatsiyasiga olib keladi. Ammo, retsepsiya haqidagi va xujayra fundamental fiziologiyasi haqidagi bilimlarning noaniqligi, fragmentarligi, yetishmasligi hamda ksenobiotiklar ta’sirining molekulyar mexanizmining turli tumanligi moddalarning bioob’ektlarga ta’sir mexanizmi bo‘yicha sinflashda katta, ko‘pincha yengib bo‘lmaydigan qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Ushbu muammoni yechishda empirik sinflash yoki uning yanadi qulayroq varianti-pragmatik sinflash yordam beradi. Bunday sinflash mohiyati bioob’ektga kiritilayotgan aniq ta’sir mexanizmiga ega bo‘lgan dorivor preparatlarning fiziologik reaksiyalari parametrizatsiyasida empirik tashkillashtirilgan belgilar asosida birikmalar sinflarini shaklllantirishdan iborat. Fiziologik faol moddalarni sinflashga empirik yondoshishning muhim xususiyati o‘rganish natijalari asosida uzviy aniqlashtirish imkoni mavjudligidadir. O‘rganilayotgan biosistema tashkiliy darajasidan qat’iy nazar modda obrazi vektori barcha ishonchli empirik axborotni o‘z ichiga oladi. Bu holda sinflarning chalkashib ketishini nazorat ostiga olsa bo‘ladi va maqsadga bog‘liq ravishda birikmaning u yoki bu sinfga kiritish integrativ ishlov tarzida, masalan, taxmin chuqurligi va ishonchliligi qadam-baqadamligi bilan amalga oshiriladi.

Obrazlar vektori Х(Х₁, ... , Х_n) ob’ektlarning standart birligiga moddaning dozasi (konsentratsiyasi) va uning ta’sir vaqtini o‘z ichiga olgan barcha turlarini ta’sir parametrlarini bir tartibda birlashtirgan bo‘lsin. Bu holda fiziologik faol moddalar to‘plami ma’lum biologik (farmakologik) xususiyatlariga ega bo‘lishi bilan birgalikda, har bir konkret birikmaga konkret ta’sir tipiga xos bo‘lgan eksperiment ma’lumotlari asosidan o‘zgarishlarni bera oluvchi parametrlar qo‘yiladi. Bunda samara belgisi va yo‘nalishi barqarorligi doza va vaqtga bog‘liq ravishda hisobga olinadi. Shunda obrazlarning sinfiy mansubligi Хk(X_k) vektorlardan ma’lum bo‘ladi (Indeks k-faollik turi sinflanishi uchun zarur parametrlar ro‘yxatiga mos keladi). Empirik sinflash, dastavval, biologik tadqiqotlarda olinadigan parametrlarni optimallashtirish va baholashni standartlashtirish muammolarini hal qilish bilan bog‘liq. Biologik tadqiqotlar asosidagi farqlovchi belgilarning yetarli to‘plamini o‘z ichiga oluvchi to‘laqonli axborotni tanlab olish “mexanizm bo‘yicha” va empirik sinflash chegaralarida ma’lum qiyinchiliklarga uchraydi. Shuning uchun, bu ma’noda konret masalani hal qilishda har qanday pragmatik sinflash beqiyos darajada qulayliklarga ega.

Yetarli darajada kichik sinflarda to‘la identik bo‘lgan birikmani topish qiyin. Bu esa har bir moddani alohida sinf deb olishga va dorvor substansiyani etalon bilan solishtirib, o‘rganilayotgan birikma faollik spektrini aniqlashga majbur qiladi. Natijada, analogik xususiyatli modda haqidagi ma’lumotlar asosida yetarli bo‘lmagan xulosa olishga to‘g‘ri keladi.

Agar har bir modda uchun ommaviy tekshirishlar natijasida rr(C_x, t) va RR(C_x, t) bog‘liklari asosida ta’sir tipi va o‘xshashlikning asosiy chegaralari, “etalon” vektorlaridan farqi aniqlansa bu natijalarni miqdoriy indekslar va standartlashtirilgan R va r spektrlari bilan birgalikda “biologik faollik” tushunchasini ob’ektivlashtirish va aniqlashtirish uchun real asos deb hisoblasa bo‘ladi [RR₁, ..., R_k-sifat va miqdoriy xossalar (parametrlar), r r₁, ..., r_k-kichik sistema sifat va miqdoriy parametrlari; C_x-doza (konsentratsiya) o‘zgarishi; t-vaqt oralig‘i].
Тayanch iboralar: fiziologik faollik, fiziologik faol moddalar, mediatorlar, retseptor ta’sirli moddalar, “mexanizm” bo‘yicha sinflash, empirik sinflash, pragmatik sinflash, biologik faollik.