Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti

Bitiruv 

malakaviy 

ishining 

ilmiy 

yangiligi:

 

O‗quvchi  shaxsini 

shakllantirishda  milliy  qadriyatlardan  foydalanishning  mexanizmi  ishlab  chiqildi, 

samarali  usul  va  vositalar  aniqlandi  va  amaliyotga  tadbiq  etildi,  olingan  natijalar 

asaosida tavsiyalar  ishlab chiqildi. 

BMI  ning  tuilishi  va  tarkibi  .Mazkur  BMI  kirish  qismi,  ikki  bob,  to‗rtta  paragraf,  xulosa,  

iljvalar  va foydalanilgan  adabiyotlar  ro‗yxatidan  iborat. 

 

 

---

 

7 

 

I  BOB. O‗QUVCHI SHAXSINI SHAKLLANTIRISHDA MILLIY 

QADRIYATLARDAN FOYDALANISH PEDAGOGIK ZARURIYAT 

SIFATIDA 

 

1.1.O‗quvchi shaxsini shakllantirishning nazariy asoslari   

 

Shaxsning  rivojlanishi  uning  axloqiy  takomili  bilan  bevosita  bog‗liq  holda 

tarkib  topadi.  Shaxs  ham,  axloq  ham  tarixiylik  xususiyatiga  ega.  Shaxsning  axloqli 

bo‗lishi  bolaligidan,  ya‘ni  uning  shaxs  sifatida  shakllanishidan  boshlanadi.  Kattalar 

bilan  muloqotda  bo‗lish  bolaning  shaxs  sifatida  shakllanishini  ta‘minlaydi,  asrlar 

davomida  yaratilgan  axloqiy  me‘yor  va  qadriyatlar  uning  shaxs  sifatida 

rivojlanishida  muhim  omil  bo‗lib  xizmat  qiladi.  Uquvchi  shaxsini  shakllantirish 

uchun  ta‘lim  insonparvarlashtirilishi,  er-kinlashtirilishi,  o‗quvchi  o‗z-o‗zini 

rivojlantirishi  kerak". 

Ta‘limni 

insonparvarlashtirishning 

ob‘ekti 

bo‗lgan 

ongni 

insonparvarlashtirish  alohida  o‗rinda  turadi.  Zero,  mazkur  iboraning  mazmunini 

bilmasdan turib, insonparvar bo‗lishi mumkin  emas. 

Insonparvarlik  —  ulug‗  insoniy  fazilat.  Bu  — ota-ona haqida qayg‗urish, qarindosh 

va  do‗stlarga  sadoqatda  bo‗lish,  marhumlarni  xotirlash,  bemorlarga  hamdard 

bo‗lish,  moddiy  va  ma‘naviy  yordamga  muhtojlarga  xayrixoh  bo‗lish,  hayotda 

iymonli  va e‘tiqodli bo‗lish demakdir. 

Ta‘limni  insonparvarlashtirish  bilan  inson hayotda o‗zini anglab oladi, boshqa 

odamlarga va tabiatga  bo‗lgan munosabatini  uyg‗unlashtiradi. 

Demak,  bu  jaryon  inson  faoliyatida  namoyon  bo‗ladi,  kishida  bilim  va 

ko‗nikmalarni  shakllantiradi. 

Ta‘limda  o‗quvchi  shaxsini  shakllantirishda  uning  ruhiyatini  faollashtirishga, 

izchillashtirishga  e‘tibor  beriladi,  chunki  o‗z-o‗zini  rivojlantirish,  o‗zini  shaxs 

sifatida  shakllantirish,  bu  —  o‗quvchining  istagi,  ehtiyojidir.  Har  bir  o‗quvchi  o‗z-

o‗zini  rivojlantirayotganda  o‗qituvchining  yordami  kerakligini  sezib  turadi.  Shunga 

qo‗ra, o‗qituvchi faoliyat ko‗rsatayotgan  o‗quvchiga  hamisha  ko‗maklashadi. 

---

 

8 

 

O‗quvchi  shaxsini  shakllantirish  ta‘lim  jarayonini  demokratlashtirishni 

(erkinlashtirish)  ham  taqozo  etadi.  Zero,  bu  —  insonning  o‗z  xohishi  va  maqsadi 

bo‗yicha  fikrlash,  harakat  qilish,  mexnat  qilishidagi  erkinlikdir.  Insonda  istak 

erkinligi  tashqi  muhit  va  undagi vaziyat ta‘sirida  yuzaga keladi. Buning uchun inson 

o‗z  maqsadi  va  faoliyat  yo‗nalishini  belgilab  olishda  mustaqil  bo‗lishi  kerak.  Bu 

ma‘noda erkinlik  shaxsning o‗z irodasini namoyon etishida  ko‗rinadi. 

Ta‘limni  insonparvarlashtirish  va erkinlashtirishdan kuzatilgan asosiy maqsad 

—  o‗quvchida  erkinlik  hissini,  erkin  fikrlash  qobiliyatini  rivoj  toptirish,  uni  erkin 

yashashga  tayyorlash,  axloqiy  fazilatlarni,  mehnat  qobiliyatini  shakplantirish  va 

rivojlantirishdir.  Inson  shaxsining  shakllanishida,  axloqiy  kamolotida  mehnat  asosiy 

o‗rinda  turadi.  Chunki  mehnat  inson  shaxsi-ning  shakllanishida,  ijtimoiy  sohada 

odamlar bilan muloqotda bo‗lishida asosiy omildir. 

Inson  barkamolligi,  dunyoqarashi  uning  g‗oyaviy-axloqiy  yetukligining 

ifodasi  sanaladi.  Yuksak  faoliyatlilik  —  ijtimoiy  hayotda,  ilg‗or  fikrlashda  faol 

ishtirok etish, o‗zida go‗zal axloqiy xislatlarni tarkib toptirishdan iborat. 

Ijtimoiy  faoliyat  jamiyatning  asosiy  talabi  bo‗libgina  qolmay,  balki 

shaxsning o‗z-o‗zini ri-vojlantirishi  uchun  ham  muhim  qadriyat  hisoblanadi. 

Har  tomonlama  rivojlanish  —  insonparvarlik,  ijodiy  qobiliyatni  hayotda 

namoyon etish, yuksak axloqiylik ham demak.   

            Shaxs umumiy tizimlilik xususiyatiga ega bo‗lib,  bu tizim o‗zaro uzviylik va 

bir  butunlikdagi  faoliyat,  ijtimoiy  muloqot  va  tarbiyadan  iborat.  Ular  insonning 

jamoadagi  faoliyatida  namoyon bo‗ladi. 

Ma‘lumki,  inson  bir butun uyg‗unlikda har tomonlama rivojlanadi. Uyg‗unlik 

esa  shaxsning  odamlar  bilan  doimiy  muloqotda  bo‗lishini  taqozo  etadi.  Inson 

aql,jismoniy  sog‗liq va axloqning  uyg‗unligida  kamol topadi. 

Axloqli  shaxsda  e‘tiqodlilik,  adolatlilik,  intizomlilik,  to‗g‗rilik,  sadoqatlilik, 

diyonatlilik,  poklik, sabr-toqatlilik,  sertavozelik  kabi fazilatlar  mujassam bo‗ladi. 

O‗zbek  xalqi  asrlar  davomida  yosh  avlodni  hayotga  tayyorlashda,  ularni 

shaxs sifatida shakllantirishda qo‗llagan usul va vositalari, o‗ziga xos an‘analari, urf-

---

 

9 

 

odatlari  bolalarda  mehnatsevarlik,  insonparvarlik,  jangovarlik,  do‗stlik,  go‗zal 

axloqlilik  kabi fazilatlarni  shakllantirishda  asosiy omildir. 

Oilada 

ota-onaning 

o‗zaro  ahilligi,  ma‘naviy-axloqiy  barkamolligi, 

mehnatsevarligi,  xalqning  tinchligi,  osoyishtaligi  uchun  kurashi  va  yoshlarning 

axloqiy  pokligi  uchun  qilgan  g‗amxo‗rligi  ham  bolalarda  ota-onalarga,  jamoa 

ahllariga  hurmat-ehtirom  hissini  kuchaytiradi.  Ularda  vatan  faro-vonligi,  xalq  baxt-

saodati uchun kurashmoq, mehnat. qilmoq orzusi barqarorlashadi. 

Ularning  ongida  ota-ona  va  jamoa  oldida  javobgarlik  hissi  shakllana 

boshlaydi. 

Oiladagi  totuvlik,  tarbiyada  qo‗llangan  usul va vositalar natijasida bolalar ona 

zamin  va  uning  tabiati,  tabiat  hodisalari, odamlarning kundalik hayot tarzi, hayvonot 

va jonsiz olam haqida tasavvurga ega bo‗ladilar. Shu bilan birga turli elat va xalqlar 

birlik,  do‗stlik  va  samimiylikni  ulug‗lashni o‗rganadilar, xalqning qahramonlik va 

mardlik haqidagi ideallari,  sodiq do‗st, vafoli yor, oqibatli jigar haqidagi orzu umidlari 

xalq  og‗zaki  ijodi  qahramonlari  Alpomish,  Barchinoy,  Qorajon,  Qaldirg‗och, 

Qultoy  va  Yodgor  timsolida  tasvirlanadi.  Xalq ularni dushmanlarga qarshi kurashda 

har ishga qodir, jismoniy baquvvat, ma‘naviy  yetuk  qahramonlar  qilib  yaratdi. 

O‗zbek  xalqining yosh avlodni hayotga tayyorlashda  qo‗llagan vosita, tadbir, 

urf-odat  va  an‘analari,  tarbiya  haqidagi  fikrlari,  g‗oya  va  hayotiy  tajribalari,  xalq  va 

donishmandlarning  yoshlarni  davr  talablariga  mos  yetuk  shaxs  qilib  tarbiyalash 

haqidagi ta‘limotlari  xalq og‗zaki ijodida mujassamdir. 

Hali  ommaviy  maktablar  urf  bo‗lmagan,  pedagogika  fan  sifatida 

shakllanmagan  davrdayoq,  qabila  a‘zolarining bolalarda mehnatsevarlik, jangovarlik, 

axloq-odob,  do‗stlik  kabi  xislatlarni  shakllantirishga  qaratilgan  tarbiyaviy  usullari 

o‗sha  davrdagi  hayotiy  tajribaning  mevasi  sifatida  ijtimoiy  hayotga  bog‗liq  holda 

shakllandi  va rivojlandi. 

Xalqning  milliy  urf-odat  va  an‘analari,  jamoa  ahlining  o‗z-o‗zini  va  ijtimoiy 

burchini  anglashiga,  shaxs  sifatida  shakllanishiga  ijobiy  ta‘sir  etdi,  ularning  hayot 

kechirish,  tinchlik  uchun  kurashish  yo‗l-yo‗riqparini  bilib  olishlarida  asosiy  omil 

bo‗ldi.  

---

 

10 

 

Jamoa  a‘zolarining  mehnati  zamirida  vujudga  kelgan  urf-odatlar,  an‘analar 

jamiyat  rivojiga,  odamlar  ongining  o‗sishiga  ijobiy  ta‘sir  ko‗rsatdi.  Odamlar  o‗z 

mehnatlari,  xatti-harakatlarini  urf-odat va an‘analarga uyg‗un holda davom ettirdilar.    

Xalq  o‗z  hayotiy  tajribasida  axloklilik  bola  tarbiyasida  muhim  ahamiyat  kasb 

etishini  angladi  va  axloq  qonun-qoidalarini  yaratdi.  Insoniylik  mezoni  axloq 

qonuniyatining  asosi bo‗ldi. 

Bola  tug‗ilgan  kundan  boshlab  oila  muxitida  ota-onaning  parvarishida  o‗sib 

ulg‗ayadi,  atrof-muhitdagi  voqealarni  ko‗radi,  unda  o‗simlik,  hayvonot,  qushlar 

olami  haqida  tasavvur,  ularga  muhabbat,  mexr-shafqat  hissi  shakllanib,  rivojlana 

boshlaydi. 

Bolada  mehnat  faoliyati  boshlanishi  bilan  odamlarga,  o‗z  tengdoshlariga 

nisbatan  mexr-muruvvat  ham  shakllanib  rivojlanadi.  U  mehr-muruvvatni  odamlarga 

faqat moddiy emas, ma‘naviy jihatdan ham ko‗rsatish  mumkinligini   

anglaydi.  Shu  zaylda  u,  hamdardlik,  saxovatlilik,  rahmdillik,  xushmuomalalik, 

insonparvarlik ekanligini tushunadi. Shunday xislatlarga ega bo‗lganlar hayotda hur-

matda bo‗layotganiga ishonch hosil qiladi. 

Tabiat  insonda  estetik  his  etish  va  didni  tar-biyalashda  bitmastuganmas 

manbadir.  Uning  go‗zalligi  bolalar  ma‘naviy  dunyosining  tarkib  topishi  va  rivojida 

muhim ahamilt kasb etadi, go‗zalligi bilan ularni o‗ziga maftun etadi. Tabiat lavhalari 

o‗zining  tabiiy  go‗zallik  ko‗rki,  jamoli  bilan  ularda yorqin hissiyot uyg‗otadi 

O`zbek  xalq  pedagogikasida  bolalarning  jismoniy  tarbiyasi  quyidagicha  to`rt 

yo`nalishda  davom etib  kelganligidan  dalolat beradi: 

-  Bolalarning  soq‘lom  bo`lib  o`sishida,  ota-ona  va  umuman  keksa  avlodning 

q‘amxo`r – tarbiyasi; 

-  Yoshlarning  jismonan  yetuk  bo`lib  o`sishiga  yordam  beradigan  bolalar 

o`yinlari; 

- Ayrim  sport vakillari  tarbiyasi; 

- Harbiy sport va harbiy – jismoniy  tarbiya. 

Xalq  ijodi  materiallarida  bolalarning  soq‘lom  o`sishlarida  ota-ona  va  keksa 

avlodning  q‘amxo`rligi  va  tarbiyasiga  oid  ma'lumotlar  nisbatan  kam  uchrasa  ham, 

xalq  pedagogikasida  bolalarning  yoshlik  xususiyatlariga  mos  keladigan  tarbiyaviy 

tadbirlar  amalga  oshirilib  kelinganligi  ma'lum.  Ayniqsa,  bolalarni  o`z  vaqtida 

---

 

11 

 

ovqatlantirish,  uxlatish,  o`ynatish  –  kiyintirish,  ozoda  va  toza  yurish  ham  jismoniy 

rivojiga  oid  mashq  malakalari,  rasm,  odatlar  xalq  pedagogikasida  uzoq  vaqtlardan 

buyon  davom  etib  keladi.  Masalan,  «Uch  oq‘ayni  botirlar»  ertagida,  keksa  ota 

o`q‘illarini  safarga  jo`natar  ekan,  bolalarga  qarab:  «o`zimdan  keyin  baxtsiz  bo`lib 

qolmanglar,  deb  sizlarni  o`qitdim.  Buning  ustiga  sizlarni  uch  narsa  bilan  tarbiya 

qildim.  Birinchidan,  soq‘lom  vujudli  qilib  tarbiyaladim  –  baquvvat  bo`ldingizlar. 

Ikkinchidan  yaroq‘  bilan  tanishtirdim  –  yaroq‘  ishlatishga  usta  bo`ldingizlar. 

Uchinchidan  –  qo`rqitmay  o`stirdim  –qo`rqoq  bo`lmay,  botir  bo`ldingizlar»  deb 

nasihatini  davom ettiradi. 

Folklor  materiallarining  ko`rsatishicha,  O`rta  Osiyo  xalqlari  orasida  tarqalgan 

harbiy  harbiy  –  jismoniy  tarbiyaning  mazmuni  –  sipohgorchilik,  jangu-jadal, 

«hunarni»  o`rganishga  qaratilgan  bo`lib,  ayniqsa,  kurash  tushish,  ot  chopish, 

tirondozlik,  qilichbozlik,  kamon  bilan  o`q  otish,  miltiq  otish,  nayza  sanchish,  suvda 

suzish,  gurzi  urish  kabi  harbiy-jismoniy  tarbiya

 

–  asosiy  o`rinni  egallar  edi.  Bu 

jihatdan  qaraganda,  O`rta  Osiyodagi  qadimdan  davom  etib  kelayotgan  harbiy  – 

jismoniy  tarbiya    juda  ko`p  jihatdan  qadimgi  Yunoniston  –  sport  harbiy  –  jismoniy 

tarbiyasi  mazmunini  aks  ettiradi.  Masalan,  «Shaxzoda  Asad»,  «Mamir  bilan  Samir» 

ertagida  qadimgi  davrlarda  yoshlarga  harbiy  –  jismoniy  mashqlar  o`rgatilgani 

ko`rsatiladi. 

O`zbek  xalq  dostonlari  qahramonlarining  hammasi  harbiy  –  jismoniy  tarbiya 

olgan  kishilar  sifatida  xarakterlanadi.  Xalqimizning  suyukli  qahramoni  –  Go`ro`q‘li, 

Xasanxon,  Avaz,  Rustam,  Ravshanxon,  Erali,  Sherali  va  boshqalar  ana  shular 

jumlasidandir. 

O`zbek  xalq  oq‘zaki  ijodida  ifodalangan  yana  bir  muhim  tomoni  yuqoridagi 

kabi  xalq  farzandlarining  jismoniy  kamolotini  ularning  yuksak  ma'naviy  fazilatlari 

bilan  birga tarannum  etilishidir. 

Allomalar  tarbiyada  mehnatning  afzalligi  to`q‘risida. 

Mehnat  tarbiyasining  mazmuni. 

mehnat  tarbiyasining  usullari. 

Xalq pedagogikasida nafosat tarbiyasi. 

---

 

12 

 

Yoshlarni  mehnatsevar  qilib  yetishtirishda  eng  ko`p  qo`llaniladigan 

usullaridan  biri  ishontirish  bo`lib,  uni  tadbiq  qilishda  ham  xilma-xil  vosita  va 

shakllardan  foydalanilgan.  Ayniqsa,  keksalar  tomonidan  mehnat  va  mehnat  ahlini 

ardoqlaydigan  hamda  ishyoqmas,  dangasalarni  aytib  berish,  ishontirish vositalaridan 

biri  bo`lib  xizmat  qilgan.  Keksalarimizning  yoshlar  tomonidan  mehnatni,  jamiyat 

taraqqiyotidagi  buyuk  o`rinni  anglab  yetishlari,  unga  e'tiqod  qo`yishi  uchun  aytib 

beradigan  kichik  va  katta  hajmdagi  ertaklari  ko`p  bo`lgan.  Masalan,  «Kichik 

kelinning  davlati»,  «Sirli  tush» ertaklarini  keltirish  mumkin. 

Xalq  pedagogikasida  bolalarni  mehnatga  tayyorlash  va  mehnatsevar  qilib 

tarbiyalashda  o`git-nasihat,  namuna  ko`rsatish usullari  ham katta o`rin tutadi. 

Respublikamizda  yosh  avlod  tarbiyasi  borasida  muhim  tadbirlar  amalga 

oshirilayotgan  hozirgi  davrda  musiqiy  qadriyatlarni  tiklash,  ommaviy  xalq  musiqa 

pedagogikasi  namunalarini  tahlil  etish,  buyuk  donishmandlarning  musiqiy,  ma'rifiy 

ijodini,  nafis  yodgorliklarini,  o`rganadigan  va  amaliyotga  tadbiq  etish  pedagogik 

masalalardan  biridir. 

Nafosat  tarbiyasi  bolada  eng  nozik  tuyq‘ular  orqali  go`zallikni  anglash,  unda 

baxra  olish  va  bevosita  go`zallikni  yaratuvchilarga  aylanish  kabi  jihatlarni 

tarbiyalaydi. 

Xalq  pedagogikasi  fani  orqali  milliy  me'rosimizga  aylangan  nafis  san'at 

asarlari,  asari-aqiqalar,  mumtoz  kuy,  qo`shiqlarning  ta'lim-tarbiya  jarayonida  shaxs 

kamolotida  tutgan o`rni va beqiyos tarbiyaviy  ahamiyati  o`rganiladi. 

 

---

 

13