Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti

2    BOB. O‗QUVCHI SHAXSINI SHAKLLANTIRISHDA MILLIY 

QADRIYATLARDAN FOYDALANISHNING  USUL VA VOSITALARI. 

 

2.1

 

O‗quvchi shaxsini shakllantirishda mutafakkirlarning shaxs tarbiyasi 

borasidagi merosidan foydalanish yo‗llari. 

 

Shaxs  tarbiyasi,  uni  shakllantirish  usuli,  shakl  va  vositalari,  shaxs  egallashi 

lozim bo‗lgan fazilatlar o‗tmishda yashab, ijod etgan buyuk adib, olim va pedagoglar 

asarlarida ham o‗z ifodasini topgan. 

Sharq  xalqlari  ma‘naviyati  rivojiga  bebaho  hissa  qo‗shgan  Imom  al-Buxoriy 

(810—870)  «Adab  kitobi»

3

  asarida  ma‘naviy  poklik,  axloqiy  komillikka  oid 

fikrlarida  odamlarni  haqiqiy  musul-mon,  iymonli  va  diyonatli  bo‗lishga  da‘vat 

etadi. 

Al-Buxoriyning  ta‘kidlashicha,  hayo  yaxshiliksiz  kelmaydi,  ya‘ni  hayot  bor 

yerda  ezgulik  bo‗ladi.  Iy-mon,  e‘tiqod,  insonparvarlik,  vatanparvarlik,  to‗g‗rilik, 

mehr-oqibatlilik,  shafqatlilik,  vafo-dorlik  kabi  fazilatlarga  ega  bo‗lgan  odam  komil 

insondir. 

Al-Buxoriy  har  bir  odamni  ilm  va  hunar  egallashga  chorladi.  Ahdga  vafo 

qilmoq,  yaxshi  muomalalilik,  ota-onaga  hurmatda  bo‗lish, qarindoshlarga  muruvvat 

ko‗rsatish,  ularga  oqibatli  bo‗lish,  shirin  so‗z  va  barcha  ishda  xushmuomalalilik 

darkorligini, 

yetim 

va  miskinlarga  ko‗maklashishni,  hayvonlarga  rahmdil 

bo‗lishning  ulug‗  fazilat  ekanligini  ta‘kidladi.  AlgBuxoriy  ta‘limotiga  ko‗ra,  inson 

axloqi iymon,  ibodat, amalda shakllanadi. 

Amalda  aks  etgan  halollik,  poklik,  ota-onaga  hurmat,  yaxshilik,  birodarlik, 

do‗stlik,  vafodorlik,  rostgo‗ylik,  hayo,  muloyimlik,  mehribonlik,  saxovat,  ilmlilik, 

sabr-toqatlilik,  mehr-muruvvatlilik,  ezgulik,  adolatlilik,  shirin  so‗zlik,  rahmdillik, 

g‗amxo‗rlik, kechirimlilik,  beozorlikda aks etadi.   

                                                                 

3

 

Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. 

Hadis, «Adab kitobi».  Hadislar. 4-jild.  T., 

Qomuslar bosh tahririyati.  1997,  77-bet. 

 

---

 

23 

 

Amalda  haqorat  qilish,  hasad,  manmanlik,  haromxo‗rlik,  ikkiyuzlamachilik, 

behayolik,  isrofgarchilik,  buzg‗unchilik,  jaholat,  g‗iybat,  adolatsizlik,  xiyonat, 

tuhmat,  adovat,  zulm,  ota-onaga  itoatsizlik,  qotillik,  iymonsizlik  aks  etsa,  bu  — 

inqiroz, halokatdir. 

Buyuk  olim,  ma‘rifatparvar  Abu  Nasr  Forobiy  (873—950)  insonni 

mavjudotning  eng  buyuk  —  yetuk  mahsuli  hisoblaydi.  Inson  o‗zining  ongi,  aqli, 

sezish  a‘zolari  orqali  olamni  har  tomonlama  o‗rganish  qobiliyatiga  ega.  Inson  o‗z 

aqpi yordamida o‗zini o‗rab olgan borliqning  mohiyatini  tushunadi. 

Forobiyning  ta‘kidlashicha,  inson  o‗z  mohiyati  bilan  ijtimoiydir,  ya‘ni 

jamiyatda,  o‗zaro  munosabatda  inson  bo‗lib  yetishadi. Jamiyat insonlarning  o‗zaro 

birikuvi  natijasida  —  insonlarning  o‗z  moddiy  ehtiyojlarini  qovdirishga  bo‗lgan 

intilishi  natijasida  vujudga keladi, insonlar jamoasidan ajralgan uning yordamisiz o‗z 

ehtiyojlarini  qondira olmaydi. 

Inson  yuksak  kamolotga  erishish,  yetuk  bo‗lishi  uchun  barcha  qobiliyatini 

sarf  qiladi,  bu  yo‗lda  tabiat  hodisalaridan  foydalanadi,  ularni  o‗ziga  bo‗ysundiradi. 

Bu yo‗lda tabiat hodisalaridan foydalanadi, ularni  o‗ziga bo‗ysundiradi, buning uchun 

esa, u ilm-fanni,  turli  hunarni  o‗rganishi  kerak. 

Forobiyning  fikricha,  insonning  tug‗ma  qobiliyati  tarbiya  jarayonida 

rivojlanadi,  ijtimoiy  muhit  unda  yangi  qobiliyatlarni  vujudga  keltiradi,  ijtimoiy  muhit 

ta‘sirida,  izchil  tarbiya  yordamida  yangi  qobiliyatlarning  vujudga  kelishida,  inson 

shaxsining  shakllanishida  ilm,  hunar,  san‘at  alohida o‗rinda tutadi. 

Forobiy  ta‘lim-tarbiyada  jamiyatning  ichki  tartib-qoidalarini  o‗rganib,  uning 

talablariga  javob bera oladigan shaxsni yetishtirish zarurligini ta‘kidlaydi. 

U  ta‘lim-tarbiya  jarayonida  tarbiyalanuvchi  yoki  ta‘lim  oluvchi  shaxsga 

individual  yondashuvni,  uning  tabiiy,  ruhiy  va  jismoniy  xislatlarini  nazarga  olish 

zarurligini  ta‘kidlaydi.  U  bu  haqda  shunday  yozadi:  «Bu  barcha  tabiiy  xislatlarni, 

ularni  oliy  kamolotga  yetkazish  yoki  shu  kamolotga  yaqin  bo‗lgan  darajaga 

ko‗tarishga xizmat qiluvchi vosita yordamida tarbiyalashga muhtojdir... Insonlar turli 

ilm,  hunar  faoliyatga  moyilligi  va  qobiliyatligi  bilan  tabiatan  bir-biridan  farq 

---

 

24 

 

qiladilar.  Teng  tabiiy  xislatlarga  ega  bo‗lgan  odamlar  esa,  o‗z  tarbiyasi  (malakalari) 

bilan  farqlanadilar. 

Tarbiyasi  jihatidan  teng  bo‗lganlar  esa,  bu  tar-biya  natijalarining  turlichaligi 

bilan bir-biridan farq qiladilar»

1

. 

Demak,  bola  shaxsini  tarbiyalashda,  xususan,  aqli-axloqiy  tarbiyaga  alohida 

e‘tibor  berish  kerak.  Forobiyning  fikricha,  bilim,  ma‘rifat,  albatta,  yaxshi  axloq 

bilan  bezatilmog‗i  lozim,  aks  holda  kutilgan  maqsadga  erishilmaydi,  bola  yetuk 

bo‗lib yetishmaydi. 

Forobiyning  ta‘limoticha,  inson  axloqi  uni  o‗rab  turuvchi  samoviy  jismlar 

ta‘sirida,  mahsulotlarni  iste‘mol  qilishda,  boshqa  odamlar  bilan  munosabatlarida 

shakllanadi.  Axloqiy  barkamollik:  salomatlik,  nozik  farosat,  yaxshi  xotira,  zukkolik, 

shirinso‗zlik,  ilmga  chanqoqpik,  nafsni  tiya  olishlik,  haqiqatparvarlik,  qat‘iyatlilikni 

talab  etadi.  Buning  uchun  inson  donishmandlik,  jasurlik,  har  sohada  mohirlik 

xususiyatlariga  ega bo‗lishi kerak. Shunda u axloqiy  kamolotga  erishadi. 

Berqarorlik,  obro‗parastlik,  johillik,  nomussizlik,  amalparastlikni  Forobiy 

barkamollikka  zid illatlar  hisoblaydi. 

Ibn  Sinoning  fikricha,  inson  o‗zini  o‗rab  olgan  tabiat  va  tabiiy  hodiealardan 

tashqaridagi  narsalarga  muhtojlik  sezadi.  U  narsalarni  faqat  mehnat  qilish  bilan 

yaratadi,  lekin  bunda  boshqalar  ham ishtirok etishi kerak yoki jamoa yordam berishi 

lozim.  Buning  uchun  jamoa  a‘zolari  yaxshi  munosabatda  bo‗lishlari  kerak.  Bu 

munosabat  til,  so‗zlashuv  orqali  yuzaga  keladi.  Shu  bilan  birga,  inson  axloq 

qoidalari,  me‘yori,  shartlarini  egallagan  bo‗lishi  zarur,  chunki  qoidalarni  bilmaganlar 

jamoada  bir-biri  bilan  inoq  yashay  olmaydilar.  Bu  axloqiy  qonun-qoidalar  ularni 

ma‘lum  bir  tartibga  solib  turadi.  Uning  yordamida  jamoa  a‘zolari  yaxshi  harakat, 

yaxshi  munosabatni  yomonlikdan  farq  qiladilar,  yaxshilariga  rioya  etishga 

intiladilar.  Ibn  Sinoning  ta‘kidlashicha,  yaxshi  odat,  yaxshi  xulq  va  yomon  axloq 

haqidagi tushuncha, bilim insonda shu asosda shakllanib boradi. 

Inson  ongli  suratda  harakat  qiladi.  Aniq  maqsad  bilan  harakat  qilish 

insonni  va  jamoani  yomon  ishlardan  saqpaydi, yaxshi ishlar qilishga  yo‗llaydi, unda 

ishonch tuyg‗usini  hosil qiladi. 

---

 

25 

 

Ibn  Sino  ta‘lim  va  tarbiya  haqidagi  ta‘limotida  axloq  tarbiyasiga  alohida 

ahamiyat  beradi.  U  axloq  qoidalarini  egallashga,  insonning  axloqiy  munosabatlarini 

rivojlantirishga  yordam  beradi-gan  tadbir  orqali  ta‘lim  va  tarbiyani  izchil  amalga 

oshirish  mumkinligini  aytadi.  Ibn  Sino  «Tib  ilmlari  qonuni»  asarida  yosh  bolaning 

tug‗ilganidan  boshlab  tarbiyalash  masalasiga  alohida  e‘tibor  beradi.  Bola 

tug‗ilganidan  boshlab  oyoqqa  turguncha  ma‘lum tartibda tarbiyalanib borishi lozim. 

Bolaning  o‗spirinlikka  o‗tish  davri  tarbiyasi  o‗ziga  xos  xususiyatga  ega  bo‗lib,  bu 

davrda ularda xulq-atvor shakllanadi. 

  Ibn  Sinoning  fikricha,  bola  xulqini  mo‗‘tadillikda  saqlashga  alohida  e‘tibor 

berish  kerak.  Bundan  ikki  manfaat  bor.  Birinchisi,  bolaning  ruhi  uchun  bo‗lib,  u 

yoshliqsan  boshlab  yaxshi  xulqli  bo‗lib  o‗sadi  va  keyinchalik  bu  mo‗‘tadil  odat, 

ajralmas  malaka  bo‗lib qoladi. 

Ikkinchisi,  uning  badani  uchundir.  Chunki  yomon  xulq  turli  mijoz 

buzilishlaridan  bo‗ladi.  Shuningdek,  agar  yomon  xulq  odatga  kirib  qolsa,  u  mijoz 

buzilishiga  sabab bo‗ladi. 

Ibn  Sino  «Tib  ilmlari  qonuni»  asarida  bola  o‗spirinlik  chog‗ida  jismoniy 

tarbiyaga  ahamiyat  berish  zarurligini  aytadi.  Uning  uqtirishicha,  odam  yigitlik 

yoshida  sog‗liq-salomatligini saqlash uchun zarur bo‗lgan jismoniy mashg‗ulot bilan 

shug‗ullanishi  kerak.  Jismoniy  mashg‗ulot  inson  ruhini  ham  tetiklashtiradi.  Ammo 

jismoniy  mashg‗ulotlar  ortiqcha  bo‗lmasligi  kerak,  aks  holda  badanning  tezda 

charchab qolishga olib keladi. 

Axloqiy  tushunchalar  aqpga,  aqliy  bilimga  asoslanishi  lozim.  Lekin  inson 

qanchalik  bilimdon,  olim  bo‗lmasin,  axloqiy  qoidalarga  tayanmasa,  u  odobsizlik  va 

yomonlikka  yo‗l  qo‗yadi.  Ibn  Sinoning  uqtirishicha,  insonning  eng  yaxshi 

fazilatlaridan  biri  —  o‗zining  yomon  axloqiy  xislatlarini  anglab,  ularni  yo‗qotishga 

intilishidir. 

Bolada  axloqiy  xislatlarni  mehnat,  jismoniy  va  axloqiy  tarbiya  bilan  uzviy 

birliqsa shakllan-tirish  shaxsni kamol toptirishda asosiy omil sanaladi. 

XI  asrda  Mahmud  Qoshg‗ariy  o‗zining  «Devonu  lug‗otit  turk»  («Turkiy 

so‗zlar  devoni»)  asarida  mardlik,  dovyuraklik,  abjirlik  vatan  himoyachisiga  xos 

---

 

26 

 

fazilat,  deb  ta‘kidlanadi.  U  insonning  ruhiy  olami,  ma‘naviyati,  ilm-fan,  ma‘rifat  va 

madaniyat  bilan  bog‗liqligini  ta‘kidladi.  Uning  fikri-cha,  ilm  o‗rganishda  eng  to‗g‗ri 

yo‗l  dono,  bilimdon  odamlarga  ergashishdir.  Ammo  ularning  pand-nasihatlarini 

eshitishning  o‗zi  kamlik  qiladi.  Muhimi,  ulardan  eshitganlarini  hayotga  tatbiq 

etishdir.