Andijon davlat universiteti nemis tili va adabiyoti kafedrasi

2.2 O’qitishning zamonaviy usullari va ularning ta’limtarbiya tizimadagi o’rni.

“Ta’lim O’zbekiston halqi ma’naviyatiga yaratuvchilik faolligini bahsh etadi. O’sib kelayotgan yosh avlodni barcha eng yahshi imkoniyatlari unda namoyon bo’ladi,kasb-kori,mahorati uzluksiz takomillashtiriladi,katta avlodlarning dono maslahati va tajribalari yuksak darajada anglab olinadi va yosh,barkamol avlodga o’tadi”¹¹. Ushbu ta’kidlangan maqsadni amalga oshirish uchun ta’limning yangi-yangi modellari yaratilmoqdaki,uning nazariy asoslari etakchi mutaxassis olimlar tomonidan ilmiy-amaliy tarzda isbotlab berilmoqda.Ushbu ilmiy-amaliy isbotlash,o’quv jarayonlarini yuksak darajada tehnologiyalashtirish bilan chambarchas boglangandir.

Muhtaram pezidentimizning 2012 yil 28 may chiqargan “Malakali pedagogik kadrlar bilan ta’minlash tizimini yanada takomillashtirishga oid chora tadbirlar to’g’risida”gi qarorini keltirishimiz mumkin.

Ushbu qarorda ta’kidlanishicha,O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi va O’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi zudlik bilan ta’lim jarayonida ilg’or pedagogik uslub va texnologiyalarni,hamkorlikda o’qitish,shuningdek,”amaliy o’yin “lar,interfaol ta’lim uslublari,ahborot-kommunikatsiya tehnologiyalari,elektron ta’lim resurslari va multimediya taqdimotlaridan foydalanish borasida chet el tajribasini chuqur va har tomonlama o’rganib chiqishligi ko’rsatilgan.

Hozirgi kunda yangi innovatsion pedagogik texnologiyalarni ilmiy- nazariy asoslarini o’rganish va ularni ta’lim- tarbiya jarayoniga tadbiq etish zaruriyati dolzarb masalalardan biriga aylanmoqdaki,amaldagi an’anaviy o’qitish tizimi o’z faolligini ancha yo’qotdi,yani quruq og’zaki zo’zlar yordamida o’qitish yahshi samara bermayapti.

O’qitish maqsadlarini aniq belgilash,o’qitish jarayonini loyihalash,pedagogik muvofaqqiyatlarni kafolatlash,o’zaro bog’liq va o’zaro ta’sir etuvchi bloklar pedagogik tehnologiyaning muhim belgi va hususiyatlari hisoblanadi. Ma’lumki,ishlab chiqarishda,hususan sanoatda qo’llanilayotgan tehnologiyada kutilajak natija kafolatlanadi.Shuningdek,aniq ishchi chizmalar asosida yaratilgan detallarni yig’ish jarayoni ketma-ket bajarilaveradi,takrorlanaveradi,yani tehnologik tsikl qaytarilaveradi.Tehnologiyaning bu hususiyati pedagogik tehnologik jarayongia ham bevosita aloqadordir.Pedagogik jarayonda takrorlanuvchi,qaytariluvchi tsiklni yaratish murakkabroq kechadi.Chunki o’qitishning maqsadi,ta’lim vazifasining mazmuni,o’quv materiallarning hilma-hilligi,bilish faoliyati, o’zlashtirish darajasi o’quvchining individual hususiyatlariga ko’p jihatdan bog’liqligi kabi holatlar ma’lum qiyinchiliklarni tug’diradi.Lekin ta’lim tarbiya jarayonida muvaffaqiyatga erishish uchun bu qiyinchiliklarni inobatga olgan holda pedagogik tehnologiyaning qaytuvchi-takrorlanuvchi aloqasini yaratish zarur bo’ladi.U.N.Nishonaliev va B.L.Farbermanlar tomonidan pedagogik tehnologiyaga berilgan ta’rifda ko’rish mumkin:”Pedagogik tehnologiya o’quv maqsadlarining aniq belgilanishi,yakuniy natijaning kafolatlanishi,o’quv jarayonini takrorlanuvchanligining ta’minlashi va tezkor qaytuvchan aloqaning mavjudligi bilan harakterlanadi”.Ta’rifdan ko’rinib turibdiki,o’quv jarayoniga pedagogik tehnologiya joriy etilganda,ana’naviy o‘qitish jarayoniga hos bo’lmagan yangi belgilar,hususiyatlar- o’quv maqsadlarini aniqlashtirish,o’quv jarayoniga va maqsadlariga,uning kafolatlangan natijalariga qarab tuzatishlar kiritilishi va izchil qaytuvchan aloqaning mavjudligini yaqqol sezish mumkin.

Ta’lim –tarbiya tizimi bir-biri bilan uzviy bog’langan bir nechta tarkibdan tashkil topadi:a)Shahs(o’quvchi); b)Ta’lim(tarbiya)maqsadlari;

c)Ta’lim(tarbiya)mazmun; d)Didaktik (tarbiyaviy) jarayon; e) Tashkil etish shakillari; f) Pedagogik uslublar yoki tehnologiya;g) O’qituvchi(tarbiyachi).

Pedagogik tehnologiya ta’lim-tarbiya oo’ziga hos bo’lgan innovatsion yondashuvdir.

Pedagogik tehnologiya-oldindan loyihalashtirilgan o’quv-tarbiya jarayonini muntazam va tadrijiy tarzda amalga oshirishni ta’minlovchi tehnologik tartiblar yig’indisi.Pedagogik tehnologiya,bu-faqat ta’limda tehnika vositalaridan foydalanishgina emas(pedagogik tehnologiya ilk bor shunday tushunilgan edi),balki o’quv tarbiya jarayonini maza’mundor tehnikaviy amalga oshirishdir,xususan:konstruktsiyalash va usullar xamda materiallarni qo’llash vositasida ta’lim samaraliligini oshiruvchi omillarni taxlil etish yo’li bilan ta’lim jarayonini optimallashtirish tamoyillarini aniqlash va usullarini ishlab chiqishdir. 2.3 KHK larda nemis tilida ixtisoslik atamalarini darslarda qo’llash masalalari

Kasb-hunar kollejlarida nemis tilida ixtisoslik atamalarini o`rgatish uchun talabalarga turli xil metodlardan foydalanish mumkun. Avval xar bir guruhda egalanishi kerak bo`lgan chet tili darajasi mashqlarni tanlash, shunindek dars strkuturasiga aloxida etibor berish kerak. O`qitishda interaktiv metodlardan foydalanilsa natija yaxshi bo`ladi.

O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim to`g`risida” gi va kadrlar tayorlash milliy dasturi to`g`risidagi qonunlarida mamalakatimizda jaxon andozalari talablariga javob bera oladigan yuksak malakali mutaxasis kadrlar tayorlash vazifalari qo`yilgan mazkur vazifalarni uddalash uchun ta’lim jarayonini samarali tashkil etish, o`qitishning yangi usullarini joriy qilish lozim. Xozirgi payitda ta’limda o`qitishning ananaviy usullari bilan birga turli hil noananaviy usullari jumladan, xamkorlk pedagogikasiga amal qilina boshladi, chunki xamkorlik pedagogikasi aynan shaxsga yo`naltirilgan bo`lib, quydagi xususiyatlarga ega: pedagogik o`qitish jarayoniga o`qituvchi, o`quvchilarni, subyekt sifatida jalb qilinadi. Turli ish usullarini qo`llaydi. Muammoli o`qitishdan keng foydalaniladi, individuvalashtirilgan va tabaqalashtirilgan o`qitishni informatsion texnlogiyalarini yangi pedagogik texnologiyalarini ta’limga joriy etadi. Bunday o`qitish o`quvchilarni nafaqat bilim va ko`nikmalarimni balki qobilyatlarini rivojlantiradi va imkoniyatlarini kengaytiradi. Shu sababli ham o`quvchilrni bo`lajak o`qituvchilarni zamonaviy pedagogik texnologiyalarni amalda qo`lashga tayyorlash muximdir.Germaniyada ham yoshlarni kasbga yo’naltirishga e’tibor o’z o’rniga ega :Neben der Ausbildung im Betrieb muß der jugendliche drei jahre lang an ein bis zwei Tagen pro Woche die Berufschule besuchen.Im Unterricht wird neben allgemeinbildendenFächern jener Teil der vorwiegend fachteoretischen Kenntnisse vermittelt,die der Jugendliche hier besser und in breiterem Umfang als im Betrieb lenen kann.¹²

Interfaol ta’limda o`qituvchi va o`quvchilar shuningdek o`quvchilarning o`rtalarida ham o`zaro hamkorlik, hamfikirlilik, hamjixatlilik,yuzaga keladi. Bu xamkorlik o`quv materiallarni o`zlashtirirsh, nazariy va amaliy bilimlalrini boyitishga xizmat qilib, shunindek muomoli vaziyatlardan ijobiy xal etilishini ta’minlabgina qolmay, talimjarayoninig ishtirokchilari o`rtasidagi o`zaro psixologik yaqinllik va birlikni xam yuzaga keltiradi. O`qituvchi va o`quvchilarning birgalikda xarakatlari o`zaro tasirlari va xamkorliklari ta’lim jarayonida qo`lga kirituvchi barcha muvofaqiyatlar uchun asos bo`lib xizmat qiladi.

“Interfaol ” so`zi “Ruscha – interaktiv ” ingiliz yilida olingan bo`lib (inter-o`zaro, akt-faol xarakat, faollik tasirchanlik) o`zaro xarakat birgalikda faoliyat ma’nolarini bildiradi. O`zaro, birgalikdagi faoliyat jarayonida o`qituvchi- o`quvchi, o`quvchi – o`quvchi orasidagi ta’lim maqsadlariga erishish yo`lida tashkil etuvchi xamkorlik kuzatiladi.

Interfaol metodlar yordamida uyushtiriladigan mashg`ulotlarda o`quvchilar ma’lum darajada o`qtuvchiga, gurughga esa yagona o`zaro xamkorlikni yuzaga kelishini ta’minlovchi ta’limiy xamjixat jamoaga aylanadi.

Interfaol talim o`qituvchi va o`quvchlar o`rtasida yuzaga keluvchi o`zaro munosabat odatda u yoki bu muomoni qay tarzda xal etish, qarorlarini qabul qilinishini ifodalaydigan munozara shaklida namoyon bo`ladi.

Ta’lim berish jarayoni o`qitish metodikasi tushunchasi bilan uzviy bog`liqdir.

Metodika-bu siz foydalanayotgan kitoblar yoki media moslamalari emas balki sizning darsingizni qanday tashkil etilishidir. O`qitish metodikasi boshqacha so`zlar bilan aytsak-bu ta’lim jarayonida o`quvchi o`qituvchining o`zaro xamkorligdagi ishidir. Oxirgi tarfimiz ko`rgazmali misollar bilan tushuntiramiz. Quyidagi jadvallarda o`qitishning ta’lim jarayonidagi shartlari darsda o`qituvchi va o`qituvchining o`zaro xamkorlik jarayoni sifatida ko`rsatilib, maqsad avvalgi va yangi bilim va konikmalarni umumlashtirishdir.

Agar umumlashtirishni olsak, talim berishning dastlabki kunlaridan to shu kungacha to`plangan tasdiqlangan va keng miqiyosda qabul qilingan o`qituvchi va o’quvchilarning o`zaro xamkorligidagi xarakatining 3 xil ko`rinishini taxminan quyidagi jadvalda keltirish mumkun (jadvaldagi nillar (strelka) xarakat yo`nalishini belgilaydi).1. Jadval

Passiv metod

2-Jadval (faol metod)

O`QUVCHI

O`QITUVCHI

O`QUVCHI

O`QUVCHI

Yuqorida keltirilgan jadvallarda ko`rinib turibdiki ta`lim berishning xamma metodik yondashuvlarni 3 guruhga bo`lish mumkun.

1. 
   passiv metodla.
   
2. 
   faol metodlar.
   
3. 
   interaktiv metodlar.
   

Xar bir keltirilgan metodik yondashuvlar o`zining aloxidaligiga ega.

Quyidagi xar bir metodik yondashuvni ko`rib o`tamiz.

Passiv metodik yondashuv, 1-jadvaldan ko`rinib turibdiki bu yondashuvda dars jarayonida o`qituvchiu eng asosiy qiyofa, o`quvchi essa passiv tinglovchi sifaytida namoyon bo`lyapti. Passiv darsdagi o`quvchilar bilan qayta bog`lanish savol berish, aloxida va sinov ishlari, testlar vaxokozolar orqali amalga oshiriladi. Passiv metod o`quvchilar o`quv materiallarini o`zlashtirish nuqtaiy nazaridan qaragandan eng samarasiz usul xisoblanadi, lekin uning avzalligi darsga tayorgarlik ko`rishning nisbatan og`ir emasligi va chegaralangan vaqt ichida nisbatan ko`p o`quv materialini berish imkoniyati borligida. Shu tomonlarini xisobga olib ko`pkina o`qituvchular boshqa usullardan bu usulni avzal ko`radilar. Xaqiqatdan ham bazi xollarda tajribali va moxir o`qituvchilarning qo`llarida bu yondashuv samarali bo`lishi mumkun. Agar o`quvchi material o`rganishning asosiga yo`naltirilgan aniq maqsadlarga ega bo`lsa. Passiv darsning eng keng tarqalgan ko`rinishi bu nazariyadir (leksiya) darsnng bu ko`rinishi oliy ta’limda keng tarqalkgan, chunki talabaga materialni chuqur o`rganish maqsadiga ega bo`lgan yetuk inson sifatida qarash mumkun vaxolanki, faol metodlarni qo`llansa ko`proq natija berish mumkun edi.

Faol metodik yondashuv.

Ikkinchi jadvaldan ko`rinib turibdiki bu ko`rinish dars jarayonida o`qituvchi va o`quvchi xamkorligidagi faoliyatlardir. Bunda o`quvchilar passiv tinlovchilar emas balki darsning faoli ishtirokchilaridir agar passiv darsda asosiy xarakatlanuvchi qiyofa o`qituvchi bo`lsa bu yondashuvda o`qituvchi va o`quvchi teng xuquqz egadir. Passiv darslarda xukumronlik usuli mnazarda tutulga bo`lsa faol darslarda demakritik usul nazarda tutiladi. Faol va interaktiv metodik yondashuv ko`pkina umumiylika egadir. Umuman olganda intaraktiv metodni faol metodning ko`proq zamonaviylashgan ko`rinishi deb xisoblash mumkun.faol metodan interaktiv metodning farqi ta’lim jarayonidas o`quvchilarni nafaqat o`qituvchi bilan balki bir birlari bilan o`zaro xamkorligidagi nazarda tutiladi.