Oliy va o’rta-maxsus ta’lim vazirligi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA-MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI

DASTURIY INJINERING YO’NALISHI

210- guruh talabasi
Omonov Davronning
Kompyuter tarmoqlari fanidan
“ Paket va kanallarni kommutatsiyalash “ mavzusida

MUSTAQIL ISH

Tekshirdi:

SAMARQAND –2022

REJA:

I. Kirish.
II. Asosiy qism.
1.Paket va kanallarni kommutatsiyalash.
2.Paketlar kommutatsiyalanadigan tarmoqlar.
3.Paketlarni buferlashtirish.
4.Paketlarni va kanallarni kommutatsiyalovchi tarmoqlarni taqqoslash.
5.Kompyuter tarmoq turlari.
III. Xulosa.
IV. Foydalanilgan adabiyotlar. 
Paket va kanallarni kommutatsiyalash.
Paketlar kommutatsiyalanadigan tarmoqlar.
Paketlarni buferlashtirish.
Paketlarni va kanallarni kommutatsiyalovchi tarmoqlarni taqqoslash.
Kompyuter tarmoq turlari.
Oldingi bo’limlarda biz kompyuter tarmoq tugunlarini kommutatsiyalash muammolari bir necha xususiy masalalar ko’rinishida xavola qilinishi mumkunligini ko’rib chiqdik, ular quyidagilardan iborat: axborot oqimlarini aniqlash, kommutatsiyalash jadvalida yo’nalishlarni qidirish va qayd qilish, aloxida kommutator doirasida interfeyslarni kommutatsiyalash, oqimlarni multiplesirlash va demultipleksirlash kabilardir. Vaxolanki bu masalalardan xar biri uchun ko’p yechimlar topish mumkun bo’lsa xam, amaliyotda esa kommutatsiyalash masalalar to’plamini yechish uchun ikkita asos yondoshish o’rnashib qoldi:
• kanallarni kommutatsiyalash;
• paketlarni kommutatsiyalash.
Bu ikki yondoshishda xar birining o’z avzalliklari va kamchiliklari mavjutdir. Xar bir kommutatsiyalash texnikasini joriy etilishining ko’p tarqalgan soxalari mavjut, masalan, telefon tarmoqlarida kanallarni kommutatsiyalash texnikasiga asosalangan xolda qurilgan va qurilishi davom etmoqda, kompyuter tarmoqlarida esa juda ko’pchilik xollarda paketlarni kommutatsiyalash texnikasiga asoslanadi. Paketlarni kommutatsiyalash o’zining raqobatchisidan ancha yosh bo’lib va uni ba’zi soxalardan siqib chiqarishga xarakat qilmoqda, masalan, telefoniyadan (internet-telefon yoki IP- telefon), lekin bu baxs xozircha xal qilinmagan va ikki kommutatsiyalash texnikasi yana ancha vaqt bir-birini to’ldirib birgalikda faoliyat ko’rsatsa kerak. Shunga qaramay ko’p mutaxasislarning uzoq vaqtga qilingan bashoratlariga ko’ra ancha moslashuvchan va universal bo’lgan paketlarni kommutatsiyalash texnikasi kelajak texnikasidir, degan fikirlari mavjut.
Keyin bizga ikki turdagi tarmoq uchun bir necha yangi tushunchalar zarur bo’ladi.
Taklif etilgan yuklama – bu foydalanuvchidan kelayotgan axborotlarni kelish tezligi bo’lib, sekundiga keladigan bitlar (yoki kilobitlarda, megobitlarda va xokazo) bilan o’lchanadi.
Axborotlarni uzatish tezligi – bu tarmoqdan o’tgan axborot oqimini xaqiyqiy tezligi. Agarda tarmoq qandaydir sababga ko’ra axborotlarning bir qismini yo’qotsa, bu tezlik taklif etilgan yuklamadan kam bo’lishi xam mumkun.
Aloqa yо‘lining о‘tqazish xususiyati – bu shu aloqa yo’li uchun maksimal bo’lishi mumkun bo’lgan tezlikdan iborat.
Kanallar kommutatsiyalanadigan tarmoqlar. Kanallarni kommutatsiyalash tamoiliga asoslanib qurilgan tarmoq boy tarixga ega – ular birinchi telefon tarmoqlaridan boshlanadi, bugungi kunda yuqori tezlikdagi magistral aloqa kanalining yaratilish asosi bo’lib telekommunikatsiya dunyosida keng tadbiqini topdi. Kompyuterlar o’rtasidagi birinchi aloqa seanslari telefon tarmog i orqali amalga oshirilgan, yani kanallarni kommutatsiyalash texnikasi orqali, modem orqali Internetga ega bo’luvchi foydalanuvchilar xam bugungi kunda shu tarmoqlar yordamida xizmat ko’rsatiladi, ularning axborotlari provayderning qurilmalariga maxalliy telefon tarmog i orqali yetib boradi.
Kanallarni kommutatsiyalash tarmoqlarida oldingi bo’limlarda shakillantirilgan o’sha kommutatsiyalashning xususiy masalalari yechildi. Kanallar kommutatsiyalanadigan tarmoqlarda axborot oqimi sifatida juft abonentlar almashuvchi axborotlar xizmat qiladi. Mos ravishda oqimning global belgisi bo’lib o’zaro bog lovchi abonentlarning juft manzili (telefon nomerlari) bo’ladi. Barcha bo’lishi mumkun bo’lgan oqimlarga oldindan yo’nalish aniqlanadi. Kanallar kommutatsiyalanadigan tarmoqlarda yo’nalish tarmoq ma’muri tomonidan qo’lda beriladi yoki maxsus dastur va qurilmalarni jalb qilish orqali avtomatik ravishda topiladi. Yo’nalishlar jadvaliga qayd qilinadi, ularda oqimlar belgisiga mos ravishda kommutatorlarning chiqish interfeyslarining identifikatori qo’yiladi. Bu jadvallar asosida axborotlar xarakatlanadi va multipleksirlanadi. Biroq, qayd qilib o’tilganidek kanallarni kommutatsiyalash tarmoqlarida bu masalalarning xammasini yechishning o’z xususiyatlari mavjut.
Elementar kanal. Kanallarni kommutatsiyalash tarmoqlaridagi xususiyatlardan biri elementar kanal tushunchasi bo’ladi.
Elementar kanal (yoki oddiy kanal ) – bu kanallarni kommutatsiyalash tarmoqlarini asos texnik tavsifi bo’lib, ushbu tarmoq turi doirasida qandaydir qayd qilingan o’tqazish xususiyatining qiymatidir. Kanallarni kommutatsiyalash tarmoqlarida xar qandek aloqa yo’li ushbu tarmoq turi uchun qabul qilingan elementar kanalga bo’linuvchi o’tqazish xususiyatiga ega. (Oldingi bo’limlarda biz kanalatamasini aloqa yo’li atamasining sinoniumi sifatida ishlatgan edik.
Kanallarni kommutatsiyalash tarmoqlari xaqida gapirar ekanbiz biz kanalatamasiga o’tqazish xususiyatini birligining qiymati sifatida ishlatdik).
Elementar kanal qiymati yoki boshqacha qilib aytganda, aloqa yo’lini o’tqazish xususiyatining minimal birligi turli omillardan kelib chiqqan xoldan tanlanadi. Biroq elementar kanalni taklif etilgan yuklamani uzatish uchun zarur bo’lgan minimal o’tqazish xususiyatidan kam tanlash kerak emas. Masalan, bugungi kunda ananaviy telefon tarmoqlaridagi elementar kanallarni eng ko’p tarqalgan qiymati 64 Kbayt/s – bu tovushni sifatli raqamli uzatish uchun minimal yetarli tezlikdir (Siz tovushni raqamli shaklga o’zgartirish xaqidagi ma’lumot bilan ATM texnologiyasi bayon etilgan bo’limda tanishishingiz mumkun).
Kanallarni kommutatsiyalanadigan tarmoqlarda aloqa yo’llari (kompyuter tarmoqlarining boshqa turlaridagi kabi) turli o’tqazish xususiyatiga ega, biri – katta, boshqasi esa – kichik. Turli tezlik sifatiga ega bo’lgan aloqa yo’lini tanlanar ekan, tarmoqni loyixalashtiruvchi mutaxassislar axborot oqimining turli jadalligini xisobga olishga urinadilar, ular tarmoqning turli qismlarida xosil bo’lishi mumkun
– tarmoq markaziga qancha yaqin bo’lsa, shuncha o’tkazish xususiyati yuqori, chunki magistral yo’llar ko’p sonli tashqi aloqa yo’llar trafigini birlashtiradi.
Xar bir aloqa yo’lining o’tkazish xususiyati elementar kanallarning butun soniga teng bo’lishi kanallarni kommutatsiyalanadigan tarmoqlarning xususiyatidir.
Shunday qilib, abonentlarni telefon tarmog iga ulash uchun ishlatiladigan aloqa yo’li, 2, 24 yoki 30 ta elementar kanallardan iborat bo’lishi mumkun, kommutatorlarni birlashtiruvchi yo’llar esa – 480 yoki 1920 ta kanallardan iborat bo’lishi mumkun.
1.27-chizmada keltirilgan tarmoq chizmasiga etiborimizni qaratamiz. Faraz qilaylik bu tarmoq R bit/s elementar kanal bilan tavsiflanadi. Tarmoqda 2, 3, 4 va 5 elementar kanallardan tashkil topgan turli o’tkazish xususiyatli aloqa yo’llari mavjut bo’ladi. Chizmada aloqa vaqtida (telefonda suxbatlashishda) to’rtta kommutator (S1, S2, S3 va S4) orqali o’tuvchi axborot oqimini xosil qiluvchi ikki abonent A va V keltirilgan. Shuningdek abonentlar o’rtasidagi axborot oqimining jadalligi 2R bit/s dan oshmaydi deb faraz qilaylik. U xolda bu ikki abonetni o’zaro axborot almashuvi uchun o’z ixtiyorlarida bir juftdan xar bir aloqa yo’lidan ajratilgan elementar kanallarga ega bo’lsa yetarlidir (A punktdan V punktga axborotni uzatish yo’lidagi yo’nalishida yotuvchi). Chizmada A va V abonentlarga zarur bo’lgan bu elementar kanallar qalin chiziq bilan ko’rsatilgan.
Tashkiliy kanal. Elementar kanallarni kommutatsiyalash (ulanishlar) orqali qurilgan aloqa tashkiliy kanal deb ataladi. Ko’rilayotgan misolda A va V abonentlarni ulash uchun 2 ta elementar kanalli qalinlik dagi tashkiliy kanal xosil qilingan. Agarda bizning farazimizni o’zgartirib va taklif etiladigan yuklama
R bit/s dan oshmasligi kafolatlanadi deb xisoblansa, u xolda abonentlarning ixtiyorlarida tashkiliy kanalni 1 ta elementar kanal qalinligi da ega bo’lsalari yetarli bo’ladi. Abonentlar axborotlar bilan jadal almashayotgan vaqtda tashkiliy kanalning o’tkazish xususiyatiga ancha yuqori talab qo’yishlari xam mumkun. Buning uchun ular o’zlariga xar bir aloqa yo’lida ko’p (lekin albatta barcha aloqa yo’llari uchun bir xil) sonli elementar kanallarni zaxiralashlari kerak bo’ladi.
В абанент
А абанент
1.27-chizma. Kanallarni kommutatsiyalash tarmog ida tashkiliy kanal.
Tashkiliy kanallarning quyidagi xususiyatlarini qayd qilib o’tamiz:
• tashkiliy kanal o’zining uzunligini oxirigachan bir xil sondagi
elemetar kanallardan iborat bo’ladi;
• tashkiliy kanal o’zining uzunligini oxirigachan doimiy va qayd qilingan o’tqazish xususiyatiga ega bo’ladi;
• tashkiliy kanal ikki abonentning aloqa vaqti uchun vaqtincha
yaratiladi;
• aloqa vaqtida tashkiliy kanal tarkibiga kiruvchi barcha elementar kanallar to’liq abonentlar ixtiyoriga o’tadi (shu abonetlar uchun yaratilgan tashkiliy kanl);
• aloqa vaqti davomida abonentlar tarmoqqa tashkiliy kanal tezligidan ortiq bo’lmagan tezlikda axborot uzatishlari mumkun;
• tashkiliy kanalga berilgan axbort bu axborotni so’ragan abonentga vaqt bo’yicha ushlamasdan, yoqotmasdan va shu vaqt davomida tarmoqda boshqa ulanishlar bo’lishidan qatiy nazar axborot uzatilgan ma’nba tezligida kafolatlangan ravishda yetkaziladi;
• aloqa vaqti tugagandan so’ng tegishli tashkiliy kanal tarkibiga kiruvchi elementar kanal bo’sh deb e’lon qilinadi va boshqa abonetlar tomonidan ishlatish uchun taqsimlanuvchi resurslar ixtiyoriga qaytariladi.
Tarmoqda bir vaqt davomida bir necha aloqa vaqti amalga oshiriladi (telefon tarmoqlari uchun oddiy xol, vir vaqt davomidv yuzlab va minglab abonentlarning gaplari uzatiladi). Aloqa vaqtlar o’rtasida tarmoqni taqsimlash elementar kanallar darajasida sodir bo’ladi. Masalan, A va V abonetlar uchun S2 – S3 aloqa yo’llarida ikkita kanalni qanday ajratilganligini biz faraz qilishimiz mumkun, qolgan uchta elementar kanal shu vaqtda shu aloqa yo’li orqali o’tuvchi qolgan uchta boshqa aloqa vaqti uchun taqsimlandi (1.27-chizmaga qaralsin). Bundek multipleksirlash bir vaqtda xar bir jismoniy kanal orqali bir necha mantiqiy ulanishlar trafigini o’tqazish imkoniyatini beradi.
Multipleksirlash abonentlar resurslar (bizning xolda elementar kanal) uchun raqobatlashishga majbur ekanliklarini bildiradi. Bo’lishi mumkin qandaydir oraliq aloqa yo’li bo’sh elementar kanalini ishlatib bo’lgan, u xolda uning yo’nalishi ushbu aloqa yo’lidan o’tadigan bo’lsa yangi aloqa vaqti sodir bo’la olmaydi.
Budek xollarni bila olish uchun kanallarni kommutatsiyalovchi tarmoqlarda axborot almashuvidan oldin ulanishlarni о‘rnatish amali bajariladi. Bu amalga binoan aloqa vaqti kerak bo’lgan abonent (masalan, bizning xolda A abonent) kommutatsion tarmoqqa sо‘rov – ma’lumot jo’natadi, unda chaqiruvchi abonent manzili bo’ladi, masalan, V abonent.
So’rovning maqsadi – chaqiruvchi va chaqiriluvchi abonentlar o’rtasida tashkiliy kanal xosil qilish mumkunligini tekshirishdan iboratdir. Buning uchun ikki shart bajarilishi talab etiladi: xar bir aloqa yo’lida A bilan V o’rtasida yotuvchi zarur bo’lgan sondagi bo’sh elementar kanallar mavjutligi va shuningdek chaqirilayotgan abonentning boshqa ulanishda band bo’lmasligi.
So’rov ushbu juft abonentning axborot oqimi uchun aniqlangan yo’nalish bo’yicha xarakatlanadi. Bunda oqimning global belgisiga (chaqirilayotgan abonent manzili) mos ravishda qo’yiluvchi kommutatsiyalashning global jadvali ishlatiladi,
kommutator interfeysining identifikatori (bundek jadvallarni ko’pincha yo’naltirish jadvali deb ataladi).
Agarda so’rovni A abonentdan V abonentga o’tishi natijasida ulanishni o’rnatishga xech qanday to’siq yo’qligi aniqlansa, tashkiliy kanalni qayd qilish sodir bo’ladi. Buning uchun A dan V gachan bo’lgan yo’l bo’ylab barcha kommutatorlarda kommutatsiyalashning maxalliy jadvaliga yozish amalga oshiriladi, unda bu aloqa vaqti uchun zaxiralangan oqimning maxalliy belgisi bilan elementar kanal nomerining mosligi ko’rsatiladi. Faqat shundan so’ng tashkiliy kanal o’rnatilgan deb xisoblanadi va A va V abonentlar o’zining aloqa vaqtini boshlashlari mumkun bo’ladi.
Shundek qilib, kanallarni kommutatsiyalash tarmoqlarida axborotlarni xarakatlanishi ikki bosqichda amalga oshiriladi.
1. Tarmoqqa xizmatchi so’rov – ma’lumot keladi, unda chaqirilayotgan abonent manzili bo’ladi va tashkiliy kanalni ulanishi tashkillashtiriladi.
2. Tayyorlangan tashkiliy kanal bo’yicha asosiy axborotlar oqimi o’tkaziladi, uni uzatish uchun endi xech qanday yordamchi axborot talab etilmaydi, shu jumladan chaqirilayotgan abonent manzili xam. Kommutatorlarda axborotlarni kommutatsiyalash maxalliy belgi asosida amalga oshiriladi – elementar kanal nomerlari orqali.
Ulanishni o’rnatishga so’rov xar doim xam muvaffaqiyatli bo’lavermaydi. Agarda chaqiruvchi va chaqiriluvchi abonentlar o’rtasidagi yo’lda bo’sh elementar kanallar bo’lmasa yoki chaqirilayotgan tugun band bo’lsa, u xolda ulanish о‘rnatilishi bekor qilinadi. Masalan, agarda A va V abonentlar o’rtasidagi aloqa vaqtida S abonent tarmoqqa D abonent bilan ulanish o’rnatilishiga so’rov jo’natsa, u xolda S abonent so’rovi bekor qilinadi, chunki unga zarur bo’lgan S3 va S4 kommutatorlarning aloqa yo’lini tashkil etuvchi ikki elementar kanallar A va V abonentlarni ulash uchun ajratib bo’lingan (1.28-chizma). Ulanish o’rnatilishi bekor qilinganda, tarmoq chaqiruvchi abonentni maxsus xabar bilan xabardor qiladi. Tarmoqda qancha yuklama ko’p bo’lsa, yani tarmoq shu vaqtda qancha ko’p ulanishlarni quvvatlasa, yangi ulanish so’rovini qoniqtirishni bekor qilish extimoli shuncha ko’p bo’ladi.
Biz ulanishlar o’rnatishni dinamik avtomatik ish tartibini bayon qildik, u abonentlarni tarmoqda ulanishlarini o’rnatishga xizmatchi so’rov-xabar jo’nata olish imkoniyatiga va tarmoq tugularining bundek so’rovga ishlov bera olishlariga asoslangan. Bundek ish tartib telefon tarmoqlari tomonidan ishlatiladi.
Biroq bu ish tartib kanallarni kommutatsiyalovchi tarmoqning bo’lishi mumkun bo’lgan yagona ish tartibi emas, boshqa ulanishlarni o’rnatishning statik (qo’ldagi) ish tartibi xam mavjutdir. Bu ish tartibi tarkibiy kanalni abonent bilan
qisqa vaqt ulanish uchun o’rnatilmay, balkim uzoq vaqt davom etuvchi ulanishlar zarur bo’lgan xolat uchun xarakterlidir.
А абанент

1.28-chizma. Paketlarni kommutatsiyalash tarmog ida ulanishni o’rnatishda

buzilish.
Bunday uzoq vaqt ishlovchi kanallarni yaratishni abonent amalga oshira olmaydi, uni tarmoq ma’muri tomonidan yaratiladi. Ananaviy telefon tarmog i uchun qo’ldagi statik ish tartibi o’zining qisqa vaqtli ulanishi bilan kam ishlatiladi, biroq u shaxarlararo va davlatlar o’rtasida yuqori tezlikdagi telekommunikatsion kanallar uchun o’zini oqlaydi.
Kanallarni kommutatsiyalash texnologiyasi tarmoqdagi tasodifiy voqealarni minimallashtirishga mo’ljallangan, yani bu texnologiya determenizmga qarab intiladi. Turli bo’lishi mumkun bo’lgan noaniqliklarni oldini olish maqsadida axborot almashuvini tashkillashtirish bilan bog liq bo’lgan ishlarning ko’p qismi axborotlarni uzatish boshlanishidan oldin bajariladi. Avval berilgan manzil bo’yicha kerakli bo’lgan elementar kanallarning butun yo’li jo’natuvchidan qabul qiluvchigacha egalik qilishi bo’yicha tekshiriladi. So’ng bu kanallar aloqa vaqti uchun faqat ikki abonent ishlatishi uchun biriktiriladi va xar bir abonent tarafida
to’siqni yopuvchi si (shlyuzoviye zadvijki) bor bitta uzuliksiz nayga (trubaga) (tashkiliy kanal) kommutatsiyalanadi. Shundan so’ng, tayyorgarchilik ishlari kam-ko’stsiz tugatilgach endi eng kam ishni bajarish kerak bo’ladi, yani to’siqni yopuvchilarni ochib axborot oqimini erkin va tarmoqning berilgan nuqtalari o’rtasida to’siqsiz oqishiga imkon beriladi.
Tebranuvchi trafikni uzatishdagi samarasizlik. Kanallarni kommutatsiyalovchi tarmoqlar foydalanuvchining trafigini samarali uzatadi, qachonki aloqa vaqti davomida uning tezligi doimiy bo’lsa va jismoniy aloqa yo’lining qayd qilingan o’tqazish xususiyatiga maksimal ravishda mos bo’lsa. Abonentlar tomonidan xosil qilinadigan axborot oqimi tebranuvchi xarakterda bo’lsa tarmoqning samaradorligi kamayadi.
Shundek qilib, telefon orqali so’zlashishlar, odamlar doimiy ravishda so’zlash jadalligini o’zgartirib turadilar, yani jim turish bilan tez gapirish xollari. Natijada mos tovush axborot oqimlari notekis bo’lib qoladi, demak, axborot uzatish samaradorligi kamayadi. To’g ri, telefonda so’zlashish xolatida bu kamayish sezilarsiz darajada bo’lganligi tufayli, tovush trafigini uzatish uchun kanallarni kommutatsiyalovchi tarmoqlarni keng miqyosda ishlatish mumkun bo’ladi.
Kanallarni kommutatsiyalashli tarmoqning samaradorlikni ancha ko’p kamayishi kompyuter trafigi deb ataluvchi trafikni uzatilganda kuzatiladi – yani, kompyuter foydalanuvchisi ishlayotgan kompyuterdagi ilovalar xosil qilgan trafik. Bu trafik amaliy jixatdan deyarli xar doim tebranuvchi trafikdir. Masalan, Siz Internetdan navbatdagi saxifani yuklayotganingizda trafik tezligi keskin oshib ketadi, yuklash tugagandan so’ng esa trafik amaliy jixatdan nolgachan tushib ketishi mumkun. Agarda Siz bayon qilingan Internetga ulanish uchun kanallarni kommutatsiyalovchi tarmoqni ishlatsangiz, u xolda Sizning kompyuteringiz va veb-server orasidagi tashkiliy kanal vaqtning ko’p qisimida bo’sh turib qoladi. Shu bilan bir vaqtda tarmoq samaradorligining bir qismi Sizga biriktirilgan bo’lib qoladi va tarmoqning boshqa foydalanuvchilariga xizmat qila olmaydi. Tarmoq bundek vaqtlarda metroning bo’sh eskalatoriga o’xshab qoladi, u xarakatlanadi lekin foydali ish bajarmaydi.
Notekis kompyuter trafigini samarali uzatish uchun maxsus paketlarni kommutatsiyalash texnikasi yaratilgan.
2. Paketlar kommutatsiyalanadigan tarmoqlar.
Asosi paketlarni kommutatsiyalash bo’lgan tarmoqlar nisbattan yoshdir, ular birinchi global tarmoqlar ustida olib borilgan tajribalar natijasida 60 yillar oxirida paydo bo’lgan.
Paketlar kommutatsiyalanadigan tarmoqlar xuddi kanallarni kommutatsiyalanadigan tarmoqlar kabi jismoniy aloqa yo’llari bilan ulangan kommutatorlardan tashkil topgandir. Biroq bu tarmoqlarda axborotlarni uzatish butunlay boshqacha amalga oshiriladi. Masalan, u axborotlarni uzatish uchun bu axborotlar uzatiladigan yo’l bo’ylab aloqa yo’lini zaxiralash xaqida qayg urmasdan va ta’lab etilgan o’tkazish xususiyatini kafolatlamasdan xam axborotni qabul qila oladi. Paketlar kommutatsiyalanadigan tarmoqlar o’z abonenlari uchun oldindan aloxida, faqat ular uchun ajratilgan aloqa kanallarini yaratmaydi. Axborotlar ushlanishi mumkun va xatto yo’lda yo’qolishi xam mumkun. Paketlar kommutatsiyalanadigan tarmoqlar bundek tartibsizlikda va noaniqlikda qanday qilib axborotlarni uzatishdek muxum vazifani bajara oladilar?
Paketlar kommutatsiyalanadigan tarmoqlarni ishlashining muxum tamoili, tarmoqdan uzatiladigan axborotni bir – biridan ajratilgan axborotlar bo’lagida xavola qilishdan iborat, uni paketlar (shu bilan bir qatorda ularni yana kadr , freym , yacheyka atamasi bilan xam nomlanadi) deb nomlanadi.
Paket sarlovxa bilan ta’minlangan, unda borishi kerak bo’lgan manzil va boshqa qabul qiluvchiga yetqazish uchun ishlatiladigan yordamchi axborotlardan (axborotlar maydonining uzunligi, nazorat yig indisi va xokazolar) tashkil topgan bo’ladi.
Paketlarni kommutatsiyalash texnologiyasining aniq bir muxitga joriy etilishiga qarab paketlar qayd qilingan yoki o’zgaruvchan uzunlikka ega bo’lishi mumkun, shuningdek paket sarlovxasida joylashgan axborot tarkibi xam o’zgarishi mumkun. Masalan, ATM texnologiyasida paketlar (unda yacheyka deb ataladi) qayd qilingan uzunlikka ega, Ethernet texnologiyasida esa paketni (kadrni) faqat minimal va maksimal bo’lishi mumkun bo’lgan uzunligi o’rnatilgan.
Paketlar kommutatsiyalanadigan tarmoqlarda axborot oqimi bo’lib, umumiy belgilar to’plami bilan birlashgan, ularni umumiy tarmoq trafigidan ajratib turuvchi paketlar jamlamasiga aytiladi. Ko’pincha oqim belgisi sifatida axborotni jo’natiladigan manzili xizmat qiladi. Shundek qilib, bitta manzilga yo’naltiriladigan barcha paketlar oqimni tashkil qiladi.
Kanallarni kommutatsiyalanadigan tarmoqlaridagi kabi paketlarni kommutatsiyalanadigan tarmoqlarda xam xar bir oqim uchun qo’lda yoki avtomatik ravishda yo’nalish aniqlashtiriladi, ular kommutatorlarda saqlanuvchi ulanishlar jadvalida qayd qilinadi. Paketlar kommutatorlarga kelgach, sarlovxasidagi axborotga asosan va ulanishlar jadvaliga asosan ishlov beriladi va u yoki bu yo’nalish bo’yicha yo’naltiriladi (1.29-chizma).
2 Коммутациялаш тармоғи
7
3
1
1.29-chizma. Tarmoqda axborotlarni paket ko’rinishida uzatish.

Bitta oqimga yoki boshqa turli axborot oqimlariga tegishli bo’lgan paketlar tarmoqdan uzatilayotganda o’zaro aralashib ketishi mumkun, navbatlar xosil qilishi mumkun va bir-birini tormozlashi mumkun. Paketlarning yo’lida turli o’tqazish xususiyatga ega bo’lgan aloqa yo’llari uchrashi mumkun. Bir kun va tun davomida aloqa yo’lining yuklanganlik darajasi xam o’zgarishi mumkun. Bunday sharoitda bitta oqimga tegishli bo’lgan paketlar tarmoq bo’ylab turli tezlikda xarakatlanadigan xol bo’lib qolishi mumkun va xatto belgilangan joyga paketlar jo’natilgan tartibda kelmasligi xam mumkun.

Axborotlarni paketlarga ajratish tekis bo’lmagan kompyuter trafigini kanallarni kommutatsiyalanadigan tarmoqlarga qaraganda ancha samarali uzatishi mumkun. Bu quyidagicha tushuntiriladi, aloxoda kompyuterlardagi trafikni tebranishi tasodifiy xolat bo’lib va ular vaqt bo’yicha taqsimlanganda cho’qqilari qo’pincha bir-biriga duch kelmaydi. Shuning uchun aloqa yo’li ko’p sonli oxirgi tugun trafigini uzatayotganda, jamlangan oqimda tebranishlar tekislashadi va uning o’tkazish xususiyati ancha samarali ishlatiladi, uzoq vaqt bo’sh turib qolmasdan. Bu jaroyon 1.30-chizmada namoyish etilgan, unda tarmoqqa 3, 4 va
10 oxirgi tugunlardan kelayotgan bir xil bo’lmagan paketlar oqimi ko’rsatilgan (1.29-chizmaga qaralsin). Faraz qilaylik, bu oqimlar 8 kommutator yo’nalishi bo’yicha uzatilmoqda deb, demak, 5 va 8 kommutatorlari o’rtasidagi aloqa yo’lidan oqimlar o’tishida bir-biri bilan ustma-ust tushadi. Natijada xosil bo’ladigan jamlangan oqim uni tashkil etuvchi aloxida oqimlarga qaraganda ancha bir tekisda bo’ladi.
3- тугундан оқим 5- коммутатор томонга
4- тугундан оқим 5- коммутатор томонга
10- тугундан оқим 5- коммутатор томонга
5- коммутатордан жамланган оқим 8- коммутатор томонга
1.30-chizma. Paketlarni kommutatsiyalash tarmoqlarida trafikni tekislash.
3. Paketlarni buferlashtirish.
Paketlarni kommutatsiyalanadigan tarmoqlarda axborotlarni xarakatlanishining noaniqligi va asinxronligi bundek tarmoqlardagi kommutatorlarning ishlashiga aloxida talablar qo’yilishini talab etadi.
Paketli kommutatorlarning (paketlarni kommutatsiyalovchi tarmoqlardagi kommutatorlarini paketli kommutatorlar deb ataymiz) kanallarni kommutatsiyalovchi tarmoqlardagi kommutatorlardan asosiy farqi, ular paketlarni vaqtincha saqlash uchun ichki bufer xotirasiga egadir.
Kommutator uchun uning interfeyslariga ulangan buferlar aloqa yo’liga axborotlarni uzatish tezligini moslashtirish uchun kerak bo’ladi. Xaqiqatan, qandaydir vaqt davomida biror aloqa yo’lidan paketlarni kelish tezligi u paketlar yo’naltirilishi kerak bo’lgan aloqa yo’lining o’tqazish xususiyatidan ortib ketsa, u xolda paketlarni yo’qotishdan saqlanish uchun interfeysda chiqish navbatini maqsadli tashkil qilish zarur (1.31-chizma).
Кириш буфери
Чиқиш буфери
Кириш буфери
Чиқиш буфери
Кириш буфери
Чиқиш буфери
1.31-chizma. Kommutatordagi buferlar va paketlarning navbati.
Buferlashtirish shuningdek paketli kommutatorga paketlarni kelish tezligi bilan ularni kommutatsiyalash tezligini moslashtirish uchun xam zarur. Agarda kommutatsiyalash bloki paketlarga ishlov berib ulgurmasa (sarlovxalarni taxlillash va paketlarni kerakli interfeysga tashlash), u xolda kommutator interfeyslarida kirish navbatlari xosil bo’ladi.
Paketli kommutatorlar paketlar xarakatlanishining uchta usulidan birining asosida ishlashi mumkun:
• deytagrammali uzatish;
• mantiqiy ulanishni o’rnatish orqali uzatish;
• virtual kanalni o’rnatish orqali uzatish.
Deytagrammali uzatish. Axborotlarni deytagrammali uzatish usuli barcha uzatilayotgan paketlar bir xil qoida asosida bir-biriga bog liq bo’lmagan xolda xarakatlanishiga (tarmoqning bir tugunidan boshqasiga uzatiladi) asoslangan.
Paketlarga ishlov berish amali faqat undagi ko’rsatgichlarning qiymatidan va tarmoqning xozirdagi xolatidan (masalan, uning yuklamasiga bog liq xolda paket ishlov berilishga navbatda ko’p yoki kam vaqt turib qolishi mumkun) kelib chiqqan xolda ishlov beriladi. Biroq uzatib bo’lingan paket xaqida tarmoqda xech qandek axborot saqlanib qolinmaydi va navbatdagi paketga ishlov berish jaroyonida inobatga olinmaydi. Yani xar bir aloxida olingan paket tarmoq tomonidan butkul mustaqil uzatish birligi sifatida qaraladi – deytagramma.
Paketning xarakati xaqidagi yechim kommutatsiyalash jadvali asosida xal qilinadi, uni paketning borishi kerak bo’lgan manziliga mos ravishda tuzilib, yo’nalish bo’yicha keyingi tranzit tugunni (yoki oxirgi tugunni) aniqlaydi. Bunday axborot sifatida ushbu kommutator interfeys identifikatorlari yoki yo’nalish bo’yicha keyingi kommutatorlarning kirish interfeyslarining manzillari bo’lishi mumkun.
1.32-chizmada oxirgi tugun 7 dan oxirgi tugun 4 ga uzatilayotgan paket ko’rsatilgan. Bu paketni kommutator 1 ga kelishida kommutatsiyalash jadvalidan bu paketning xarakatlanish yo’nalishini aniqlaydi, u V interfeysga uzatilishi kerakligi va u bu paketning yo’nalishidagi keyingi kommutator 5 ga olib kelishini ko’rsatadi. Kommutator 5 da xuddi shunday amal bajariladi va uning natijasida paket borishi kerak bo’lgan 4 oxirgi tugunga kelib tushadi.
kommutatorning kommutatsiyalash jadvali
1.32-chizma. Paketlar xarakatining deytagramma usuli.

Deytagramma usuli tez ishlaydi, chunki axborotlarni uzatishdan oldin dastlabki amallar qilinishi ta’lab etilmaydi. Biroq bundek usulda paketni manzili bo’yicha yetkazilganligi xaqidagi dalilni tekshirish qiyin masaladir. Bu usul paketlarni manziliga yetkazishni kafolatlamaydi, paketni yetkazish imkoniyat bo’yicha yoki maksimal xarakat (best effort) bilan yetkaziladi deyiladi.

Mantiqiy ulanishni о‘rnatish orqali uzatish. Paketlar xarakatini biz ko’rib chiqadigan keyingi usuli paketlarning almashish tarixini bilishga asoslangan va u deytagramma usuliga nisbattan paketlarga ancha samarali ishlov beradi. Masalan, ulanishlarni o’rnatish xisobiga axborotlarni uzatishni yuqori ishonchliligini ta’minlanishi paketlarni nomerlash, ikkinchi nusxasini tashlab yuborish, kelgan paketlarni va uzatishlarni takrorlashni tartibga solish yo’li bilan amalga oshiriladi.
Tarmoqning ikki oxirgi tugunlarining paketlar bilan almashish jaroyonining ba’zi ko’rsatgichlarini moslashtirish amali mantiqiy ulanishni о‘rnatish deb ataladi. Ikki muloqat qiluvchi tugunlar kelishadigan ko’rsatgichlarni mantiqiy ulanish kо‘rsatgichlari deb ataladi.
Ulanish ko’rsatgichlari doimiy bo’lishi mumkun, yani ulanish davrining oxirigachan o’zgarmas (masalan, ulanish identifikatori, paketni shifrlash usuli yoki payetning axborotlar maydonining maksimal o’lchami), yoki o’zgaruvchan, yani ulanishlarning xozirdagi xolatini dinamik aks ettiruvchi (masalan, uzatilayotgan paketlarning ketma-ket nomeri).
Ulanishlarni o’rnatish amali odatda uchta qadamdan iborat bo’ladi. 1.Ulanishlarga tashabbuskor bo’lgan tugunni qabul qiluvchi tugunga
ulanish o’rnatishga taklifi bilan xizmatchi paket jo’natadi.
2. Agarda qabul qiluvchi tugun bunga rozi bo’lsa, u xolda unga javob tariqasida boshqa xizmatchi paket jo’natadi, unda ulanishni o’rnatilishini tasdiqlovchi va ushbu mantiqiy ulanish doirasida ishlatiladigan ba’zi ko’rsatgichlarni taklif qilinadi. Bu masalan, ulanish identifikatori, olinganligini tasdiqlamasdan jo’natish mumkun bo’lgan kadrlar soni va boshqalar bo’lishi mumkun.
3. Ulanishlarga tashabbuskor bo’lgan tugun ulanishni o’rnatish jarayonini tugatish uchun uchinchi xizmatchi paketni jo’natish orqali amalga oshiradi, unda taklif etilgan ko’rsatgichlar unga to’g ri kelishi xabar qilinadi.
Ulanish o’rnatilgandan so’ng va barcha ko’rsatgichlar kelishilgach, oxirgi tugunlar o’z axborotlarini uzatishni boshlaydilar. Axborotlar paketi kommutatorlar tomonidan xuddi deytagrammali usulida uzatish kabi ishlov beriladi: paket sarlovxasidan borishi kerak bo’lgan manzil olinadi va kommutatsiya jadvali bilan solishtiriladi, jadvalda yo’nalish bo’yicha keyingi qadam xaqida axborot mavjut. Deytagrammalar kabi paketlar xam bitta mantiqiy ulanishga tegishli bo’lganlari ba’zi xollarda (masalan, aloqa yo’li ishdan chiqqanda) manzilga turli yo’nalishlardan yetkazilishi mumkun.
Biroq ulanishlarni o’rnatish orqali uzatishning deytagrammali uzatishdan muxum farqi mavjut, unda kommutatorlarda paketlarga ishlov berilishidan tashqari oxirgi tugunlarda paketlarga qo’shimcha ishlov beriladi. Masalan, agarda ulanishlarni o’rnatishda axborotlarni uzatish shifrlangan xolda uzatish kelishilgan bo’lsa, u xolda paketlarni shifrlash uzatuvchi tugun tomonidan amalga oshiriladi, shifrdan chiqarish esa qabul qiluvchi tugun tomonidan amalga oshiriladi. Xuddi shunday, mantiqiy ulanish doirasida ishonchlilikni ta’minlash uchun paketlarni nomerlashni, yetkazilgan va yetkazilmagan paketlarning nomerini kuzatish, nusxalarni jo’natish va ikkinchi martta takrorlangan paketlarni tashlab yuboroish kabi barcha ishlarni oxirgi tugunlar o’z zimmasiga oladi.
Mantiqiy ulanish mexanizimi axborot paketlariga differensial ishlov berishni amalga oshirish imkonini beradi. Xatto juft oxirgi tugunga tegishli bo’lgan oqimlarga xam turli ishlov berilishi mumkun. Masalan, juft oxirgi tugunlar ikkita parallel ishlovchi mantiqiy ulanish o’rnatishi mumkun, ulardan birida axborotlar shifrlangan ko’rinishda uzatilishi mumkun, boshqasidan esa ochiq ma’tin ko’rinishida uzatilishi mumkun.
Ko’rinib turibtiki ulanishlarni o’rnatish orqali uzatish axborotlarni uzatishda deytagramma usuliga nisbattan ishonchlilikni va xavsizlikni ta’minlashda katta imkoniyatlarni yaratadi. Biroq bu usul ancha sekin ishlaydi, chunki unda mantiqiy ulanishni o’rnatish va uni quvvatlash uchun qo’shimcha xisoblashlar talab etiladi. Virtual kanalni о‘rnatish orqali uzatish. Axborotlarni xarakatlanishining keyingi usuli mantiqiy ulanishning xususiy xoliga asoslangan, uning ko’rsatgichlaridan biri bo’lib barcha paketlarga qatiy aniqlashtirilgan yo’nalishdir.
Yani ushbu ulanish doirasidagi barcha paketlar shu ulanishga biriktirilgan bir yo’ldan o’tishlari kerak.
Paketlarni kommutatsiyalovchi tarmoqdagi oxirgi tugunlarni ulovchi yagona, oldindan o’rnatilib qayd qilingan yo’nalish virtual kanal deb ataladi.
Virtual kanallar turg un axborot oqimlari uchun o’rnatiladi. Umumiy trafikdan axborot oqimini ajratib olish maqsadida shu oqimning xar bir paketi maxsus alomat ko’rinishi bilan belgilanadi – tamg‘a (belgi).
Mantiqiy ulanish o’rnatiladigan tarmoqlaridek virtual kanalni o’rnatish ma’nba – tugundan maxsus paketni (ulanish o’rnatishga so’rov) jo’natishdan boshlanadi. So’rovda jo’natilish manzili va oqim belgisi ko’rsatiladi, uning uchun bu virtual kanal o’rnatiladi. So’rov tarmoq orqali o’tib jo’natuvchidan to qabul qiluvchining yo’lida joylashgan xar bir kommutatorda yangi yozuv xosil qiladi. Yozuv o’rnatilgan belgiga ega bo’lgan paketga kommutator qandek xizmat ko’rsatishi xaqida ma’lum qiladi. Xosil qilingan virtual kanal o’sha belgi bilan idetifikatsiyalanadi.
Virtual kanal o’rnatilgandan so’ng tarmoq u orqali tegishli axborot oqimini uzatishi mumkun. Foydalanuvchining axborotlarini tashuvchi barcha paketlarda jo’natilishi kerak bo’lgan manzil endi ko’rsatilmaydi, uning vazifasini virtual kanal belgisi bajaradi. Kommutatorning kirish interfeysiga paket kelganda kelgan paketning sarlovxasidan belgi qiymatini o’qiydi va o’zining ulanishlar jadvalini ko’rib chiqadi, u jadvaldan kelgan paketni qaysi chiqish portiga paketni berish kerakligini aniqlaydi.

1Коммутаторнинг коммутациялаш жадвали

V V
2
7 VC1
А VC1 вирт
D 1 В C
6
9
8
канал
VC2 виртуал канали
1.33-chizma. Virtual kanallar asosida paketlarni xarakatlanishi.
1.33-chizmada VC1 va VC2 belgilar bilan identifikatsiyalanuvchi ikki virtual kanal (Virtual Chanel, VC) o’tkazilgan tarmoq keltirilgan. Birinchisi 7 manzilli oxirgi tugundan, oraliqdagi 1 va 5 kommutatorlar orqali 4 manzilli oxirgi tugungachan. Ikkinchi virtual kanal VC2 axborotlarni 2 – 1 – 8 – 11 yo’ldan o’tishini ta’minlaydi. Umumiy xolda ikki oxirgi tugunlar o’rtasida bir necha virtual kanallar o’tkazish mumkun, masalan, 7 va 4 tugunlar o’rtasida 8 oraliqdagi kommutator orqali yana bitta virtual kanal o’tishi mumkun. Chizmada ko’rsatilgan ikki paketning sarlovxalarida oqimlarning VC1 va VC2 belgilari keltirilgan, bu belgilar jo’natilishi kerak bo’lgan manzil vazifasini bajaradilar. Virtual kanallarni ishlatuvchi tarmoqlarda kommutatsiyalash jadvali deytagrammali tarmoqlardagi kommutatsiyalash jadvlidan farq qiladi. Jadval deytagramma algoritmli tarmoqlardagi bo’lishi mumkun bo’lgan barcha paket jo’natiladigan manzillar xaqida yozuvga ega bo’lmay, faqat kommutator orqali o’tuvchi virtual kanallar xaqidagi yozuvdan iborot bo’ladi. Odatda katta tarmoqlarda tugun orqali o’tkazilgan virtual kanallar soni tugunlarning umumiy soniga nisbattan ancha kam, shuning uchun bu xolda kommutatsiyalash jadvallari xam ancha qisqa, buning natijasida kommutator tomonidan jadvalni taxlil qilish xam kam vaqtni oladi. Shu sababli belgi oxirgi tugun manziliga qaraganda ancha qisqa va virtual kanalli tarmoqlarda paketning sarlovxasi tarmoq bo’ylab uzun manzilni olib o’tish o’rniga ixcham bo’lgan oqimning identifikatorini olib o’tadi.
Bir tarmoq texnologiyasi doirasida axborotlarning xarakatlanishining turli usullari tadbiq etilgan bo’lishi mumkun. Deytagrammali IP protokol Internetni tashkil etuvchi aloxida tarmoqlararo axborotlarni uzatish uchun ishlatiladi. Shu bilan bir vaqtda shu tarmoqning oxirgi tugunlari o’rtasida axborotlarni ishonchli yetkazish uchun TSR protokoli shug ullanadi, u yo’nalishni qayd qilmasdan mantiqiy ulanish o’rnatadi. Va nixoyatda Internet – bu virtual kanallar texnikasini ishlatuvchi tarmoqqa misol, chunki Internet tarkibida virtual kanallarni quvvatlovchi ATM va Frame Relay tarmoqlari kam emas.

4. Paketlarni va kanallarni kommutatsiyalovchi tarmoqlarni taqqoslash.

Paketlarni va kanallarni kommutatsiyalovchi tarmoqlarni texnik jixatdan taqqoslash 1.1 jadvalda keltirilgan.

1.1 jadval

Kanallarni kommutatsiyalash Paketlarni kommutatsiyalash
Dastalab ulanishlarni o’rnatish zarur Ulanishlarni o’rnatish bosqichi yo’q (deytagramma usuli)
Manzil faqat ulanishlarni o’rnatish Manzil va boshqa xizmatchi axborotlar xar
bosqichida ta’lab etiladi. bir paket bilan uzatiladi.
Tarmoq abonentga ulanish o’rnatishga ruxsat etmasligi mumkun Tarmoq xar doim abonentdan axborot olishga tayyor
Muloqatdagi abonentlar uchun o’tkazish xususiyati kafolatlangan. Tarmoqning o’tkazish xususiyati abonent uchun noma’lum, uzatishlarning ushlanishi tasodifiy xarakterga ega.
Real vaqt trafigi ushlanishsiz uzatiladi Tarmoq resurslari tebranuvchi trafik uzatilganda samarali ishlatiladi
Uzatishlarni yuqori ishonchliligi Buferni to’lishi natijasida yo’qotishlar bo’lishi mumkunligi
Tarmoqning umumiy unumdorligini tushuruvchi kanallarni o’tkazish xususiyatini samarasiz ishlatilishi Abonent trafigini mavjut jadalligiga mos ravishda jismoniy kanalni o’tkazish xususiyatini avtomatik dinamik taqsmlash

Tarmoq foydalanuvchisiga yetarli darajada tekis bo’lmagan faol va sokinlik davrlaridan iborat bo’lgan trafikni uzatish zarur bo’lsin. Yana u kanalni kommutatsiyalash tarmog idanmi yoki paketni kommutatsiyalash tarmog idanmi o’z trafigini o’tkazishni tanlash imkoniyati bo’lsin deb faraz qilamiz, ikki tarmoqda xam aloqa yo’lining o’tkazish xususiyati bir xil. Bizning foydalanuvchi uchun vaqtni sariflanishi nuqtaiy nazaridan kanallarni kommutatsiyalash tarmog i ancha samarali bo’lar edi, unga u tarmoqda faqat uning uchun zaxiralab band qilingan aloqa kanali xavola qilinadi. Bu usulda barcha axborotlar qabul qiluvchiga xech qanday ushlanishsiz kelar edi. Bu xolda zaxiralanib band qilingan kanal vaqtining bir qismida bo’sh turadi (sokinlik vaqtida), bizning foydalanuvchimizni bu xol tashvishlantirmaydi - unga o’z masalasini tez xal qilsa bo’lgani.

Agarda foydalanuvchi paketlarni kommutatsiyalovchi tarmoq xizmatiga murojat qilganda edi, axborotlarni uzatish jaroyoni ancha sekinroq bo’lar edi, chunki uning paketlari boshqa abonentlar paketi bilan bir qatorda tarmoq resurslarini bo’shashini kutib bir necha marotaba navbatlarda ushlanish extimoli mavjut. Undan tashqari qo’shimcha vaqt paketlarni xosil qilish va paket sarlovxasidagi axborotlarni uzatishga sariflanadi. Shu bilan bir qatorda aloxida olingan foydalanuvchilarga nisbattan bir oz samaradorlikni kamayishi, tarmoq trafigini ancha samarali ishlov berish bilan xamda aloqa yo’lini bir tekisda taqsimlanishi va qurilmalarni bo’sh turib qolish xollarini yo’qolishi bilan qoplanadi.
5. Kompyuter tarmoq turlari.
Kompyuter tarmoqlarini turlarga ajratishda turli belgilarga asoslanish mumkun: tanlangan texnologiyasiga, xududiy o’lchamiga, masofasi, tadbiq soxasi, xavola qilingan xizmatlar tafsilotiga, foydalanilgan qurilmalari va dasturiy ta’minotiga vaxokazo.
Global tarmoqlar. Kompyuter tarmoqlarini turlashning eng oddiy usuli ularni xududiy joylashishlariga qarab maxalliy (lokal) va global tarmoqlarga ajratishdir.
Global tarmoqlar (Wide Area Network, WAN) bir-biridan katta masofalarda joylashgan (turli shaxarlardagi, turli davlatlardagi va turli qitalardagi) kompyuterlarni birlashtiradi.
Global tarmoqlar maxalliy tarmoqlarga qaraganda ancha avval paydo bo’lgan, - bu meynfreymlar deb ataluvchi katta kompyuterlar xukumronlik qilgan davrida 60 yillarning ikkinchi yarmida sodir bo’lgan. Katta korxonalar odatda turli shaxarlarda joylashgan bo’limlarda bittadan kompyuterga ega bo’lganlar. Bu kompyuterlarni o’zaro ulash korxonaga katta ustunlik bergan, masalan korxona xizmatchilarining barchasiga qayerda bo’lishlaridan qatiy nazar yagona markaziy axborotlar omboridan foydalanish imkoniyatini yaratgan. U vaqtda korxona maxalliy tarmoqni yaratishga zarurat sezmagan, bir bino doirasida tarmoqqa ulash uchun xech qandek boshqa kompyuter bo’lmagan, sababi kompyuterlarning narxi juda yuqori bo’lganligi tufayli korxona ko’p kompyuter sotib ola olmagan.
Global kompyuter tarmoqlarini yaratish ancha oddiy masalalarni xal qilishdan boshlangan – kompyuterga terminal orqali uzoq masofadan (yuzlab va xatto minglab kilometr) turib ega bo’lish. Terminallar kompyuter bilan telefon tarmog i orqali modem yordamida ulangan. Bundek tarmoqlar ko’p sonli foydalanuvchilarga bir necha quvvatli kompyuterlarning taqsimlanuvchi resurslariga masofaviy ega bo’lishni ta’minlagan. Terminal – kompyuter turidagi masofaviy ulanishlar bilan bir qatorda bir oz vaqtdan so’ng kompyuter – kompyuter turidagi masofaviy aloqa tizimlari paydo bo’ldi.
Kompyuterlar avtomatik ish tartibida axborotlar bilan almashish imkoniyatiga ega bo’ldi, bu esa xar qandek xisoblash tarmog ining asos belgisidir. Birinchi tarmoqlarda ushbu mexanizm asosida xozirgi vaqtda ananaviy tarmoq xizmatlari bo’lib qolgan fayllar bilan almashish, axborotlar bazasini sinxronizatsiyalash, elektron pochta va boshqa xizmatlar joriy etilgan.
1969 yili AQSH mudofa vazirligi tomonidan mudofa vazirligining va ilmiy- tadqiqot markazlarining superkompyutrerlarini yagona tarmoqqa birlashtirish bo’yicha ishlar amalga oshirildi. Bu tarmoq ARPANET nomini olgan va u xozirda birinchi va ommabop bo’lib qolgan global tarmoq – Internetni yaratilishiga asos bo’lib xizmat qildi.
Global tarmoqni yaratilishida birinchi bor xozirgi zamon kompyuter tarmoqlarining asosida yotuvchi g oyalar taklif etilgan va ko’p asosiy masalalarga ishlov berilgan, paketlarni kommutatsiyalash kotsepsiyasi va kommunikatsiya protokollarini ko’p bosqichli qurilishi kabi masalalardir.
Yuqori sifatli aloqa yo’llarini uzoq masofalarga yotqizish juda qimmatga tushishi sababli birinchi global tarmoqlarda ko’pincha boshqa maqsadlar uchun mo’ljallangan mavjud aloqa kanallaridan foydalanilgan. Masalan, ko’p yillar davomida global tarmoqlar analogli telefon kanallari asosida qurilgan. Bundek kanallardan diskret (raqamli) kompyuter axborotlarini uzatish tezligi past bo’lganligi uchun bu turdagi global tarmoqlarda odatda xavola qilinadigan xizmatlar to’plami fayllarni uzatish va elektron pochta bilan chegaralangan edi. Bundek kanallar past tezlikdan tashqari boshqa kamchilikka xam egadir – ular orqali uzatiladigan signallarda sezilarli darajada o’zgarish yuzaga keladi. Shuning uchun sifati past kanallarda qurilgan global tarmoqlar nazorat va axborotlarni tiklash amallarining murakkabligi bilan ajralib turganlar.
Global kompyuter tarmoqlaridagi rivojlanish ko’p jixatdan aloqa kanallar soxasidagi rivojlanish bilan aniqlanadi. Sifatli va yuqori tezlikdagi kanallarning yaratilishi global tarmoqlar tomonidan xavola qilinadigan xizmatlarni evolyusiyasiga olib keldi. Masalan, veb-servis aslida sekin kanallar uchun yaratilgan va ular 90 yillarning boshlarida ko’p ishlatilgan, shuning uchun veb- saxifalarning asosiy elementi bo’lib ma’tin va oddiy grafika bo’lgan. Bugungi kunda esa veb-dizaynerlar chiroyli va samarali saxifalarni yaratish uchun multimedianing barcha turlarini ishlatadilar – tovush, vidio va sifatli grafikani.
Global tarmoqlar aloxida olingan kompyuterni va shuningdek maxalliy tarmoqlarni birlashtira olaishi mumkun. Katta kompyuterni bevosita global tarmoq kommutatoriga ulash kompyuter tarmoqlarining rivojlanishini dastlabki davrlariga xos bo’lgan, ammo bu usul bugungi kunda samarali emas, chunki xatto superkompyuterlar xam maxalliy tarmoq orqali boshqa kompyuterlar bilan ulanadi.
Global tarmoqlar ulanish topologiyasi qandaydir doimiy tarkibga olib kelinmagan, masalan, yulduz yoki xalqa, vaxolanki bundek doimiy tarkiblar tarmoqning umumiy topologiyasiga element sifatida kirishi mumkun (1.34- chizma). Global tarmoqlarni yaratishda uning topologiyasiga ko’p omillar ta’sir etadi, birinchi navbatda tarmoq tugunlarini geografik joylashishi, ular orasida aloqa kanallarini o’rnatilishi va tarmoq tugunlari o’rtasida uzatiladigan trafik darajasini baxosi. Oxirgi omil uzoq masofa kanallari qimmat va ularni o’tkazish xususiyatini oshirish oddiy masala emasligi bilan muxim, yani maxalliy tarmoq xolatidagidek kommutatorlarning bo’sh portlariga ulanish bilan xal qilinmaydi. Shuning uchun
global tarmoqni yaratish jaroyonida odatda kanalni o’tkazish xususiyatini tanlashda bir necha yillar davomidagi trafikni oshib borishi xisobga olinadi.
1.34-chizma. Global tarmoq topologiyasiga misol
Uzoq masofa kanallarining sifati oshib borishiga qaramay ularda buzulishlar bo’lishi mumkun, kanal buzulishining narxi esa juda qimmatga tushishi mumkun, chunki kanaldan ko’p abonentlarning axborotlari uzatiladi. Shuning uchun global tarmoqlarda odatda trafik yo’nalishlari zaxiralangan topologiyali bo’lishiga xarakat qilinadi, yani trafikning katta qismi o’tadigan tarmoq tugunlari o’rtasidagi yo’l bittadan ortiq bo’lishi.
Maxalliy tarmoqlar. Maxalliy tarmoqlar (Local Area Network, LAN) – bu katta bo’lmagan xududda kompyuterlarni birlashtirish, odatda 1-2 km masofadagi radiusdan katta bo’lmagan, vaxolanki ba’zi xollarda maxalliy tarmoq katta o’lchamga xam ega bo’lishi mumkun, masalan, bir necha o’n kilometr. Umumiy xolda maxalliy tarmoq bir tashkilotga tegishli bo’lgan kommunikatsion tizimni tashkil etadi.
Maxalliy tarmoqlar 70 yillarda mini-kompyuterlarni birlashtiruvchi vosita sifatida paydo bo’lgan, ular u vaqtda nisbattan narxi arzonligi va yaxshi funksional imkoniyatlari tufayli meynfremlarga real raqobatchi bo’lgan. Mini- kompyuterlar texnologik jixozlarni, omborlarni boshqarish kabi korxona bo’limlari darajasidagi masalalarni xal qilgan. Buning natijasida butun korxona bo’ylab kompyuter resurslarini taqsimlash konsepsiyasi yuzaga keldi. Foydalanuvchilarda juda tez boshqa bo’limlar foydalanuvchilarining kompyuterlaridagi axborotlaridan avtomatik ish tartibida o’zaro almash zarurati tug ildi. Bu zaruratga javoban birinchi maxalliy xisoblash tarmoqlarining yaratilishi bo’ldi.
Maxalliy tarmoq texnologiyasining keyinchalik rivojlanishiga juda quvvatli turtki bo’lib shaxsiy kompyuterlarning yaratilishi bo’ldi. Bu ommaviy maxsulotlar tarmoq qurilishidagi benuqson elementlar bo’lib qoldilar. Bir taraftdan ular yetarli darajada quvvatli bo’lsalar xam boshqa tomondan murakkab.
masalalarni yechish uchun o’zlarini xisoblash quvvatlarini birlashtirishga va shuningdek qimmat tashqi qurilmalarni taqsimlashga aniq muxtojlik mavjut edi. Shuning uchun shaxsiy kompyuterlar maxalliy tarmoqlarda keng ishlatila boshlandi, ular nafaqat mijoz kompyuterlari sifatida va yana axborotlarga ishlov berish xamda saqlash markazlari sifatida xam, yani odatiy bo’lib qolgan mini- kompyuter va meynfremlarni siqib chiqarib tarmoq serverlari sifatida xam foydalanila boshlandi.
Maxalliy tarmoqlarning barcha standart texnologiyalari global kompyuter tarmog ida axborot trafigini uzatishda muvoffaqiyatli sinovlardan o’tgan va o’z ustunligini isbotlagan yana o’sha paketlarni kommutatsiyalash tamoiliga tayangandir. Standart tarmoq texnologiyalari maxalliy tarmoqlarni qurishni murakkab texnik masaladan mayda ishlar darajasigachan olib keldi. Tarmoqni yaratish uchun standart kabelni, tarmoq adapterlarini va tegishli standartli kommutatorlarni, masalan Ethernet, sotib olib kompyuterlarga adapterlarni o’rnatish so’ng ularni standart razyemlar o’rnatilgan standart kabellar bilan kommutatorlarga ulash xamda kompyuterlarga tarmoq operatsiyalarini quvvatlovchi biror taniqli operatsion tizimni o’rnatish kerak bo’ladi, masalan, Microsoft Windows yoki UNIX. Maxalliy tarmoqlarning ulanish topologiyasi xam shuningdek standart: shina, yulduz, xalqa yoki 1.35-chizmada misol tariqasida keltirilgan daraxt topologiyali tarmoq.
1.35-chizma. Daraxtsimon topologiyali maxalliy tarmoqqa misol.
Maxalliy tarmoq loyixalashtiruvchilari foydalanuvchining ishini tashkillashtirishga ko’p yangiliklar kiritdilar. Global tarmoqlarga qaraganda maxalliy tarmoqlarda umumiy tarmoq resurslariga ega bo’lish ancha oddiy va qulay bo’ldi. Xaqiqatda, global tarmoqlardan farqli maxalliy tarmoqlarda foydalanuvchi taqsimlanuvchi resurslarning murakkab idetifikatorlarini xotiralab
qolishdan ozod bo’ladilar. Bu maqsadlar uchun tizim unga resurslar ro’yxatini qabul qilishga qulay shaklda xavola qiladi, masalan, daraxtsimon shajara ko’rinishida (resurslar daraxti ). Maxalliy tarmoqda foydalanuvchining ishini samarali qilish uchun yana bir usul quyidagidan iborat, masofaviy resursga ulangandan so’ng foydalanuvchi unga murojat etish uchun lokal resurslar bilan ishlashga mo’ljallangan buyruqlar yordamida murojat etish imkoniyatini oladi. Uning oqibati bo’lib va bir vaqtning o’zida bundek rivojlanishni oldinga tortuvchi kuch bo’lib ko’p sonli malakasiz bo’lgan foydalanuvchilarni paydo bo’lishi bo’ldi, ular tarmoqda ishlash uchun yetarli darajada murakkab bo’lgan maxsus buyruqlarni o’rganish zaruratidan ozod bo’lgan edilar.
90 yillarning oxirida maxalliy tarmoq texnologiyalarining ichida eng ilg ori Ethernet oilasi ajralib chiqdi. Ishlashining oddiy algoritmlarga asoslanganligi sababli Ethernet qurilmalarining narxi arzon bo’lishiga olib keldi. Tezligi bo’yicha keng doirada xizmat ko’rsata olishi maxalliy tarmoqni samarali qurishga imkon beradi, Ethernet oilasidan korxonaning qo’ygan masalasiga va foydalanuvchilarning talabiga yuqori darajada javob bera oladigan texnologiyani tanlab olish imkoniyatini beradi. Muximi yana shundaki, Ethernet ning barcha texnologiyalarining ishlash tamoillari bir-biriga juda yaqin, bu xolat ularga xizmat ko’rsatishni va bu tarmoqlarni birlashtirishni soddalashtiradi.
Maxalliy va global tarmoqlarni yaqinlashish belgilaridan biri, maxalli va global tarmoqlar orasidagi tarmoq o’rnini egallagan tarmoqning paydo bo’lishi bo’ldi. Katta shaxar xududiga xizmat ko’rsatish uchun mo’ljallangan shaxar tarmoqlari yoki megapolislar tarmog‘i (Metropolitan Area Networks, MAN).
Oxirgi yillar davomida maxalliy va global tarmoqlar texnologiyalarining turi o’rtasidagi farqlar kamayib bormoqda. Avval aloxida ajratilgan tarmoqlarni bir-biri bilan bog`lay boshladilar, bunda bog lash muxiti sifatida global tarmoqlardan foydalanilgan. Maxalliy va global tarmoqlarni juda yaqinlashishi mos texnologiyalarni bir-biriga kirib borishiga olib keldi.
Bu tarmoqlar maxalliy tarmoqlarni bir-biri bilan ulanishini tejamli bo’lishini va shuningdek global tarmoqqa chiqishini ta’minlaydi. MAN tarmog i dastlab faqat axborot uzatish uchun mo’ljallangan edi, ammo xozir u tomonidan xizmat ko’rsatish ro’yxati kengayib ketdi, xususan, ular videokonferensiyalarni va tovush xamda ma’tinni birgalikda uzatishni quvvatlaydilar.
Tashkiliy tarmoqlar. Shu vaqtgachan biz sukut saqlash orqali barcha oxirgi tugunlar (kompyuterlar, telefonlar, datchiklar, bajaruvchi qurilmalar) bir turdagi bir texnologiya asosida qurilgan tarmoqqa ulanadi deb faraz qilar edik. Biroq, foydalanuvchilarning turli turdagi bir necha tarmoqlarni o’zaro bog lanishi orqali xosil bo’lgan muxit orqali muloqat qilish xolati xam kam emas. Bundek komponent-tarmoqlarni biz tarmoq ostilar deb ataymiz, vaxolanki bu atamaning
boshqa ma’nosi xam mavjut, u bilan keyinroq tanishamiz. Tarmoq osilardagi qurilgan tarmoqlarning texnologiyalari bir-biridan farq qilishi mumkun, masalan, manzillash tizimi, foydalanilgan kadrlar o’lchami va kommutatsiyalash algoritmlari bilan. Bitta tarmoq ostida axborotlarni xarakatlantirishning deytagramma usulidan foydalanilgan bo’lsa, boshqasida esa dastlab o’rnatiladigan virtual kanallar texnikasidan foydalanilgan bo’lishi mumkun.
Turli turdagi bir necha tarmoq ostilar yordamida qurilgan tarmoq tashkiliy tarmoq yoki internet (katta xarif bilan boshlangan Internet bilan adashtirish kerak emas. Internet – bu eng taniqli va butun dunyoni qamrab olgan tashkiliy tarmoqni joriy etilgani, TSR/ IP texnologiyasi asosida qurilgan) deb ataladi.
1.36-chizmada tashkiliy tarmoqqa misol keltirilgan. Bu yerda bir korxonaga tegishli bir necha Ethernet maxalliy tarmog i o’zaro ATM texnologiyasi asosida qurilgan provayderning global tarmog i orqali ulangan. Ethernet maxalliy tarmoq texnologiyasi turli tarmoqlarga tegishli bo’lgan oxirgi tugunlarni bog lash masalasini yecha olmaydi. Bu muammoni yechish uchun maxsus mo’ljallangan qo’shimcha tarmoq resurslarini jalb qilish zarurdir.
Umumiy xolda turli texnologiyalar asosida qurilgan ko’p tarmoqlarni yaxlit bir tarmoqqa ulash imkoniyatini beruvchi texnologiyani tarmoqlararo muloqot (mejsetevoye vzaimodeystviye, internetworking) texnologiyasi deb ataladi. Tarmoqlararo muloqot texnologiyasi ulangan tarmoqlar orasida maxsus dasturiy qurilma yо‘naltiruvchi (marshrutizator) deb ataluvchi qurilmani
ishlatilishini nazarda tutadi.
1.36-chizma. Tashkiliy tarmoq.
Yo’naltiruvchi kommutatorning xususiy xolda ko’rinishidir, u tarmoqlar o’rtasidagi axborot oqimlarni ulaydi. Yo’naltiruvchining vazifalaridan biri bu tarmoqlarni jismoniy ulashdir. Yo’naltiruvchi bir necha tarmoq interfeyslariga ega, u kompyuter interfeyslari kabidir, ularning xar biriga bitta tarmoq ulanishi mumkun. Yo’naltiruvchi interfeyslari ularga ulanadigan tarmoq texnologiyalarini quvvatlashlari kerak. Shunday qilib, yo’naltiruvchining barcha interfeyslarini turli tarmoqlarining tugunlari deb xisoblash mumkun.
Yo’naltiruvchini kompyuter asosida dastur yordamida joriy etish mumkun (masalan, UNIX yoki Windows tarkibida yo’naltiruvchining dasturiy moduli mavjut). Lekin ko’pincha yo’naltiruvchilarni maxsus apparat shaklida tegishli dasturiy ta’minot o’rnatilgan shaklda joriy etiladi.
Shunday qilib, 1.36-chizmada keltirilgan tarmoqni bog lash uchun bu barcha tarmoqlarni yo’naltiruvchilar bilan ulash kerak va shuningdek qo’shimcha dasturiy modullarni o’rnatish kerak. U modul tashkiliy tarmoq orqali bog lanishni xoxlovchi foydalanuvchilarga, tarmoqlararo muloqot masalasini xal qilish uchun o’rnatiladi, yani barcha oxirgi tugunlarga.
Barcha tashkiliy tarmoq doirasida tugunlar axborot almasha olishlari uchun bu tugunlar barcha tashkiliy tarmoq doirasida yagona manzillarga ega bo’lishlari kerak. Bundek manzillar tarmoq yoki global manzillar deb ataladi. Tashkiliy tarmoqning boshqa tugunlari bilan axborot almashuvini xoxlagan tashkiliy tarmoqning xar bir tuguni maxalliy manzili bilan bir qatorda unga o’z tarmog i tomonidan tayinlangan tarmoq manziliga xam ega bo’lishi kerak.
Tashkiliy tarmoq orqali uzatiladigan paketda boradigan manzil sifatida tarmoq manzili ko’rsatilishi kerak, uning asosida paket yo’nalishi aniqlanadi. Tashkiliy tarmoqda yo’nalish talab etilgan manzilga borishi uchun paket o’tishi kerak bo’lgan tarmoqlar ketma-ketligi bilan (yoki yo’naltiruvchilar) bayon qilinadi. Masalan, 1.36-chizmada uzuq chiziqlar bilan A kompyuterdan V kompyuterga axborotlar uzatilishi mumkun bo’lgan ikki yo’nalish ko’rsatilgan. Yo’naltiruvchi tarmoqlar o’rtasidagi bog lanishlar xaqida ma’lumot yig adi va uning asosida kommutatsiyalash jadvalini tuzadi, ular ushbu xolda maxsus nom yо‘naltirish jadvali deb ataladi. Yo’nalish tanlash masalasini ushbu o’quv qo’llanmaning yo’nalishni tanlash qismida ko’rib chiqilgan.
Tashkiliy tarmoq orqali o’tadigan paket yo’lini bitta yo’naltirgichdan boshqasigachan bo’lgan oraliqni qismlarga ajratiladi, xar bir ajratilgan oraliq qismi aloxida tarmoqqa mos keladi. Ikki qo’shni yo’naltirgichlar o’rtasida o’zaro paketni uzatish uchun oraliq tarmoq vositalari ishlatiladi. Bunda jo’natuvchi – yo’naltirgich uzatiladigan paketni, ushbu oraliq tarmoq qabul qilgan mavjut formatni paketning axbortlar maydoniga joylashtirishi kerak. Paketni jo’natilishi
kerak bo’lgan manzili sifatida paket sarlovxasida tarmoq manzili emas, keyingi yo’naltirgich intenfeysining maxalliy manzili ko’rsatiladi. Bu ikki shartini bajarishda paketlarni yetkazish oraliq tarmoq vositalari orqali amalga oshirilishi mumkun. Paket chegara yo’naltirgichga kelgandan so’ng, u paketni ochib dastlabki paketni oladi va keyingi oraliq tarmoqning transport imkoniyatlaridan foydalanish xamda paketni keyingi yo’naltirgichga yetkazish uchun oldingi yo’naltirgichda ko’rilgan tayyorgarchilik xarakatlari yana bajariladi.
Misol. Tashkiliy tarmoq ishlashi bilan xalqaro pochta xizmati o’rtasida o’xshashlikni topish mumkun, masalan DHL (1.37-chizma) kabi. Faraz qilaylik, qandaydir yukni A shaxardan D shaxarga yetkazish kerak va bu shaxarlar turli qitalarda joylashgan bo’lsin. Yukni yetkazish uchun xalqaro pochta turli xududiy yuk tashuvchilar xizmatidan foydalanadi: temir yo’l, dengiz transporti, xavo yo’li va avtomobil transportlaridan.
1.37-chizma. Xalqaro pochta xiziatining ishlashi.
Bu yuk tashuvchilarni tarmoq- komponentiga o’xshatib qarash mumkun, xar bir tarmoq o’z texnologiyasi asosida qurilgan. Bu xududiy yuk tashuvchilardan xalqaro pochta kompaniyasi yaxlit sozlangan ishlovchi xizmatni (tashkiliy tarmoqni) tashkil qilishi kerak. Buning uchun xalqaro pochta kompaniyasi birinchidan yuk tashuvchilar o’zgaradigan joylarda uzuluksiz ishlarni bajarilishini yo’lga qo’yish kerak (masalan, vagonlardan yukni tushirib, so’ng uni samoletning yuk bo’limiga joylash). Yuk tashuvchilarning xar biri yukni saqlanishiga faqa o’zining yo’l qismi uchun javobgar va o’z xududidan tashqaridagi yo’l qismidagi yuk xolatiga javobgar emas.
Telekommunikatsion tarmoqlar. Telekommunikatsion tarmoqlar – bu telefon, televizion, radio va global kompyuter tarmoqlari uchun umumlashtirilgan nomdir. Ko’p aniq bo’lgan farqlarga xamda kamroq ko’rinmaydigan farqlarga qaramay ularning tarkibida ko’p o’xshashliklarni topish mumkun va avvalam bor
ularning arxitekturasi o’xshashdir. Xar qanday telekommunikatsion tarmoq tarkibiga quyidagilar kiradi (1.38-chizma):
• ega bo’lish tarmoqlari;
• foydalanuvchining terminal qurilmasi (balkim, tarmoqqa birlashtirilgan);
• magistral tarmoq;
• axborot markazlari.
Ega bo’lish tarmog i va shuningdek magistral tarmoq kommutatorlar asosida quriladi. Xar bir kommutator qanchadir portlar bilan jixozlangan, ular boshqa kommutatorlarning portlari bilan ulanadi.
Ega bо‘lish tarmog‘i telekommutatsion tarmoq shajarasining pastki qatlamini tashkil etadi. Ega bo’lish tarmog ining asosiy vazifasi – bu mijozlarning qurilmasidan, nisbattan ko’p bo’lmagan sondagi magistral tarmoq tugunlaridan ko’p sonli aloqa kanallari bo’yicha keluvchi axborot oqimlarini yig ishdir.
тармоғи (LAN/PBX)
1.38-chizma. Umumlashtirilgan telekommunikatsion tarmoq tarkibi.
Kompyuter tarmog i bo’lgan terminal qurilmasi bo’lib kompyuterlarning o’zi xizmat qiladi (ko’pincha maxalliy tarmoqqa birlashtirilgan), telefon tarmog i bo’lgan xolda esa – ofis telefon kommutatoriga RVX (Private Branch Exchange) ulangan telefon apparati.
Magistral tarmoq aloxida ega bo’lish tarmoqlarini birlashtiradi, yuqori tezlikdagi kanallar yordamida ular o’rtasida trafik tranzitini taminlaydi.
Axborot markazlari yoki servislarni boshqarish markazlari, tarmoq axborot xizmatlarini xavola qiladi. Bundek markazlarda ikki turdagi axborotlar saqlanishi mumkun: foydalanuvchi uchun va yordamchi xizmat uchun.
Foydalanuvchi uchun axborot – bu axborot, uni bevosita tarmoq oxiridagi foydalanuvchilar qiziqtiradi. Kompyuter tarmoqlarida bu turdagi axborot resursi sifatida misol bo’lib veb-saytlar xizmat qilishi mumkun, ularda turli-tuman ma’lumotnoma va yangilik axborotlari, elektron magazin axborotlari va xokazolar joylashtirilgan bo’ladi. Telefon tarmoqlarida u kabi markazlar shoshilinch chaqiruv xizmatlarini amalga oshiradilar (masalan, militsiya, tez tibbi yordam) va turli korxonalarning ma’lumotnoma xizmatlarini – dorixona, vokzal, aeroport vaxokazolar.
Yordamchi xizmat axborotlar xizmatlarni xavola qiluvchilar uchun foydalanuvchilarga masalan, foydalanuvchilarni turli autentifikatsiya va mualliflashtirish tizimlari; tarmoq egasi bo’lgan korxonaga foydalanuvchilarni u yoki bu axborotga ega bo’lish xuquqi mavjutligini tekshirish xizmatlarini xavola qilish bilan yordam qiladi.
Telekommunikatsiya tarmoqlarining ko’pchiligi o’z tarkibiga tarmoqlarni boshqarish tizimini (Network Management Systems, NMS) oladi, ular ma’murning tarmoq xolatini monitoringini amalga oshirishni avtomatizatsiyalashtiradi va tarmoq qurilmalarini va servisining xolatlarini o’zgartiradi (konfiguratsiyalashtiradi). Bu kabi tizimlar uchun ajtatilgan kompyuterda ishlovchi odatda murakkab dasturiy to’plamga ega bo’ladilar.
Aloqa operatorlarining tarmoqlari. Umumiy ega bо‘lish xizmatlariga (servislar) mo’ljallangan telekommunikatsion tarmoqni yaratuvchi maxsuslashtirilgan korxona, bu tarmoq egasi bo’ladi va uning ish faoliyatini quvvatlovchisini esa aloqa operatori deb ataladi.
Aloqa operatorlari o’z ish faoliyatlarini kommersiya asosida xizmatlardan foydalanuvchilar bilan shartnoma tuzish orqali olib boradilar. Xozirgi zamon aloqa operatorlarining xususiyati bo’lib, ular odatda bir necha turdagi xizmatlarni amalga oshirishidir, masalan, telefoniya va Internetga ulanish xizmatlari.
Telefon xizmatlari o’z tarkibiga ikki abonentni o’zaro ulash, chaqirishlarni qayta manzillash, tovush pochtasi va ma’lumotnoma xizmatlariga ulash xizmatlarini oladi.
Kompyuter tarmoqlarining xizmatlari – bu Internetga ega bo’lish xizmatlarini xavola qilish, elektron pochta, axborot portallari, maxalliy tarmoqlarni ulash va boshqalar.
Ba’zi bir xizmat turlari kompyuter tarmog i bilan telefon tarmoqlarining birgalikda operativ muloqatini ta’lab etadi. Bundek xizmatlarga yorqin misol bo’lib xalqaro IP-telefoniya bo’la oladi, u ananaviy xalqaro telefoniyadan sezilarli darajada mijozlarning ko’p qismini o’ziga oldi.
Xizmatlarni boshqa tamoil bo’yicha xam ajratish mumkun – transport va axborot. Telefon orqali so’zlashuv – bu birinchi turdagi xizmatga misol bo’ladi, chunki operator tovush trafigini bir abonentdan boshqasiga yetkazadi. Axborot xizmatlariga telefon tarmog idagi ma’lumotnomalar xizmati yoki veb-sayt bo’la oladi.
Aynan shu xizmatlarni ajratish tamoili telekommunikatsiya kompaniyalarining nomlarida aks etadi. Biz operator iborasini ananaviy asosiy biznesi xar doim telefon xizmatlarini ko’rsatish va aloqa kanallarni ijaraga (arendaga) berish xizmatlari bo’lgan kompaniyalarga nisbattan ishlatdik, yani transport xizmatlarini amalga oshiruvchi. Xizmatlarni beruvchi yoki provayder nomlar Internet va uning WWW axborot xizmati ommaviy tarqalganidan so’ng keng ishlatila boshlandi. Aloqa operatorining qurilmalari – telefon kommutatorlari, yo’naltirgichlar va kompyuter tarmoq kommutatorlari operator mavjut nuqtalar (Point of Presence, POP) deb ataluvchi joyda joylashtiriladi, yani maxsus jixozlangan texnik markazdan iborat bo’ladi.
Telekommunikatsion tarmoq xizmatlaridan foydalanuvchi barcha mijozlarni ikki katta guruxga ajratish mumkun.
1. Ommaviy (shaxsiy) mijozlar, ular uchun xizmatlardan foydalanish joyi ko’p qavatli uy yoki xususiy uy bo’lib xizmat qiladi.
2. Korporativ mijozlar – bu turli yo’nalishdagi korxona va tashkilotlar, ular xudud bo’yicha tarqalgan xolda joylashgan bir necha bo’lim xamda filiallar va shuningdek ko’pincha uyda ishlovchi xizmatchilardan tashkil topgan bo’lib, ularga xizmatlarni kengaytirilgan to’plami zarur bo’ladi. Avvalam bor, bundek xizmat tarmoqning virtual qismi (Virtual Private Network, VPN) bo’lib, aloqa operatori korxona uchun uning barcha bo’lim va filiallari xususiy tarmoq bilan ulanganligi xaqida tasavvur (illyuziya) xosil qiladi, yani mijoz-korxonaga to’liq tegishli va mijoz-korxona tomonidan to’liq boshqariluvchi.
Turli turdagi mijozlarga xizmat ko’rsatuvchi aloqa operatorining tarmog iga misol 1.39-chizmada keltirilgan.
1.39-chizma. Aloqa operatorining tarmog i.

Oxirgi vaqtlarda korporativ foydlanuvchilar ko’pincha nafaqat transport va yana operatorning axborot xizmatlaridan xam foydalanmoqdalar, masalan, o’z veb- saytlarini va axborotlar bazasini operator xududiga o’tkazmoqdalar, ularga ish faoliyatini ta’minlash va korxona xizmatchilariga xamda balkim operator tarmog ining boshqa foydalanuvchilariga xam tez ega bo’lishni ta’minlashni yuuklamoqdalar.

Korporativ tarmoqlar. Korporativ tarmoqlar –bu tarmoqning asosiy vazifasi shu tarmoqqa ega bo’lgan aniq korxona ishini ta’minlashdan iborat. Korporativ tarmoq foydalanuvchilari faqat shu korxona xizmatchilari bo’lishi mumkun. Umumiy xolda korporativ tarmoq aloqa operatorining tarmog idan farqli tashqaridagi tashkilotlarga yoki foydalanuvchilarga xizmat ko’rsatmaydi.
Korporativ tarmoqlar xam aloqa operatori tarmog i kabi telekommunikatsion tarmoqlarga tegishlidir va shuning uchun korporativ tarmoq tuzulishi avval ko’rib chiqilgan umumlashtirilgan aloqa operatori tarmog ining tuzulishiga mos keladi (1.39-chizmaga qaralsin). Biroq farqlari xam mavjut. Masalan, korporativ tarmoqning tashkiliy birliklarining nomi nafaqat qoplash xududi bilan balkim korxonaning tashkiliy tarkibi bilan nomlanadi. Jumladan, korporativ tarmoqni bo’lim tarmoqlari va ishchi gurux, kampus va bino tarmog iga, magistralga bo’lish qabul qilingan.
Vaxolangki korporativ tarmoq rasmiy xoxishiy o’lchamdagi korxonaning tarmog i bo’lsa xam, bo’lim va bino shajarajasidagi tarmoqni juda kam xolda korporativ tarmoq deb ataladi. Odatda bu nomni katta o’lchamdagi korxona tarmog i uchun ishlatiladi, yani o’z tarkibiga ko’p sonli bo’lim va binolarni olgan
xamda turli shaxarlarda joylashgan va global aloqalar bilan bog langan tarmoqqa nisbattan ishlatiladi.
Bо‘lim tarmoqlari – bu tarmoqni nisbattan katta bo’lmagan xizmatchilar guruxi tomonidan korxona bo’limlaridan birida foydalaniladi. Bu xizmatchilar qandaydir umumiy masalani xal qiladilar, masalan, xisob ishlarini yoki marketing. Korxona bo’limida 50-100 tagachan xizmatchi bo’lishi mumkun deb xisoblanadi. Bo’lim tarmog i - bu maxalliy tarmoq bo’lib, bo’limga tegishli bo’lgan barcha xonalarni qamrab oladi. Bu bir necha xona yoki binoning qavatidagi barcha xonalar bo’lishi mumkun.
Bo’lim tarmog ining asosiy maqsadi maxalliy resurslarni taqsimlash, yani ilovalarni, axborotlarni, printerlarni va modemlarni. Odatda bo’lim tarmog i o’z ixtiyorida bitta yoki ikkita fayl serverga ega bo’ladi va tarmoq ostiga bo’linmaydi. Korxona trafigining katta qismi bu tarmoqlarga jalb etiladi. 1.36-chizmada keltirilgan maxalliy tarmoq bo’lim o’lchamidagi tarmoqqa misol bo’la oladi.
Bo’lim doirasidagi tarmoqni ma’murlashtirish masalasi nisbattan oddiy: yangi foydalanuvchlarni qo’shish, oddiy buzulishlarni bartaraf etish, yangi qurilmalarni o’rnatish va dasturiy ta’minotning yangi versiyalarini o’rnatish. Bundek tarmoqni mamuri sifatida shu bo’lim xizmatchilaridan biri o’z ish vaqining bir qismida shug ullanishi mumkun.
Bo’lim tarmog i tashkiliy jixatidan bino tarmog ining tarkibiga kirishi mumkun yoki korxonaning masofadagi ofis tarmog i xam bo’lishi mumkun. Birinchi xolda bo’lim tarmog i bino yoki kampus tarmog iga maxalliy tarmoq texnologiyasi yordamida ulanadi, bugungi kunda u Ethernet oilasining namoyondalaridan biri bo’lishi mumkun. Ikkinchi xolda esa masofadagi ofis tarmoqg i bevosita tarmoq magistraliga global tarmoq texnologiyalaridan biri yordamida ulanadi, masalan, Frame Relay.
Bino (kampus) tarmog‘i bir korxonaning turli bo’limlarining tarmoqlarini bir bino doirasida yoki bir xudud (kampus) doirasida bir necha kvadrat kilometr maydonni qamrab olish doirasida birlashtiradi. Bino (kampus) tarmoqlarini qurish uchun maxalliy tarmoq texnologiyasi ishlatiladi, ularning imkoniyatlari kerakli xududni qamrab olishni ta’minlash uchun yetarlidir.
Bundek tarmoqlarning xizmatlari bo’lim tarmoqlari o’rtasidagi muloqatni, korxonaning umumiy bazasiga ega bo’lishni, umumiy faks-serverga xamda yuqori tezlikdagi modemlarga ega bo’lishni va yuqori tezlikdagi printelarga ega bo’lishni ta’minlashdan iborat. Natijada korxonaning xar bir bo’lim xizmatchilari boshqa bo’limning ba’zi fayllariga va resurslariga ega bo’la oladilar. Kampus tarmoqlarining xavola qiladigan muxum xizmatlari, bu korporativ ba’za komppyuterning qaysi turida joylashganligidan qatiy nazar bu ba’zaga ega bo’lishni ta’minlashdir.
Aynan kampus tarmoqlari darajasida bir turda bo’lmagan apparat vositalarni va dasturiy ta’minotni birgalikda ishlatish muammosi xosil bo’ladi. Xar bir bo’limda kompyuter turlari, tarmoq operatsion tizimi va tarmoq apparat taminoti farq qilishi mumkun. Shu xolatdan kampus tarmoqlarini boshqarishning qiyinchiliklari kelib chiqadi.
Korxona о‘lchamidagi tarmoqlar, yoki korporativ tarmoqlar, avvalam bor o’lchami bilan xarakterlanadi.
Korporativ tarmoqlarda foydalanuvchilar soni va kompyuterlar soni minglab bo’lishi mumkun, serverlar soni esa yuzlab bo’lishi mumkun, aloxida xududdagi tarmoqlarning o’rtasidagi masofa shundek bo’lishi mumkunki global aloqalarni ishlatish zarurat bo’lib qoladi. Shuning uchun korporativ tarmoq tashkiliy tarmoq bo’lib, uni telekommunikatsion muxitda suzib yuruvchi maxalliy tarmoq orolchalari shaklida tasavvur etish mumkun. Masofadagi maxalliy tarmoqlarni va aloxida kompyuterlarni korporativ tarmoqqa ulash uchun turli telekommunikatsion vositalarni tadbiq etiladi, shu jumladan birlamchi tarmoq kanallarini, radio kanallarni, suniy yo’ldashli aloqa kanallarni.
Korporativ tarmoqlar quyidagilar bilan farqlanadi, ularda birinchi navbatda axborot xizmatlarini amalga oshrish va faqat transport xizmatlari bilan chegaralanib qola olmaydilar. Aloqa operatorining tarmog i axborot xizmatlarini amalga oshirmasligi mumkun, chunki foydalanuvchining kompyuteri ularning javobgarlik xududidan tashqarida joylashgandir, lekin korporativ tarmoq esa bundek qila olmaydi. Foydalanuvchining kompyuterlari va serverlar xar qandek korporativ tarmoqning ajralmas qismi bo’lganligi uchun loyixalashtiruvchilar va korporativ tarmoqqa xizmat ko’rsatuvchi mutaxasislar buni xisobga olishlari kerak albatta.
Bundek murakkab va katta o’lchamdagi tarmoqda albatta bo’ladigan xolat bu yuqori darajada bir turda emasligi (geterogennost) - bir turdagi apparat va dasturiy vositalar yordamida minglab foydalanuvchilarning extiyojini qoniqtirib bo’lmaydi. Korporativ tarmoqlarda albatta turli turdagi kompyuterlar ishlatiladi – meynfremlardan to shaxsiy kompyuterlargachan, bir necha turdagi operatsion tizimlar va ko’p turli ilovalar. Korporativ tarmoqning bir tuda bo’lmagan qismi xam xuddi yaxlit bir butundek ishlashi kerak, foydalanuvchiga barcha kerakli resurslarga iloji boricha qulay va sodda ega bo’lishni xavola qilishi kerak.
Korporativ tarmoqlarni paydo bo’lishi – bu taniqli falsafiy iborani yani sonni sifatga o’tishiga yaxshi misol bo’ldi. Turli shaxarlarda va xatto davlatlarda bo’limlarga (filiallarga) ega katta korxonaning aloxida tarmoqlarini yagona bir tarmoqqa birlashtirilganda, birlashgan tarmoqning ko’p miqdoriy ko’rsatgichlari qandaydir qaltis ostonadan (kriticheskiy porog) o’tadi, undan keyin esa yangi sifat boshlanadi. Bu sharoitda kichik o’lchamdagi tarmoqlardagi mavjut usullar va ananaviy masalalarni yechishga yondoshish korporativ tarmoqlar uchun yaroqsiz bo’lar ekan. Ishchi gurux tarmog ida, bo’lim va xatto kampus tarmoqlarida ikkinchi darajali yoki umuman ko’rinmagan masalalar bu tarmoqda birinchi navbatga chiqdilar.
Oddiy masala (katta bo’lmagan tarmoqlar uchun) misol bo’la olishi mumkun – tarmoq foydalanuvchilar xaqidagi xisobni yuritish. Uning eng oddiy xal qilinish usuli – bu barcha foydalanuvchilarni xisobga olingan axborotlarini xar bir kompyuterning axborotlarni xisobga olish lokal bazasiga joylashtirishdir, uning resurslariga bu foydalanuvchilar ega bo’lishlari kerak. Ega bo’lishga urunish bo’lganda axborotlar lokal xisobga olish bazasidan olinadi va uning asosida ega bo’lishga ruxsat etiladi yoki ruxsat etilmaydi. 5 – 10 ta kompyuterdan iborat bo’lgan katta bo’lmagan tarmoq uchun bu yondoshish yaxshi ishlaydi. Lekin tarmoqda bir necha mingta kompyuter bo’lganda esa va xar biriga bir necha o’nlab serverlarga ega bo’lish ta’lab etilganda bu yechim juda samarasiz bo’lib qoladi. Tarmoq ma’muri bir necha o’n marotaba xar bir foydalanuvchining xisob axborotini kiritishni takrorlashi (serverlar soniga teng) kerak bo’ladi. Foydalanuvchining o’zi xam shuningdek xar gal unga yangi server resurslariga ega bo’lish kerak bo’lganda mantiqiy kirish amalini takrorlashga majburdir. Katta tarmoqlar uchun bu muammoning yaxshi yechimi – bu tarmoqning barcha foydalanuvchilarining xisob yozuvi saqlanadigan axborotlar bazasida markaziy ma’lumotnoma tizimini tadbiq etishdir. Ma’mur bu ba’zaga bir marotaba foydalanuvchi xaqidagi axborotni kiritish amalini bajaradi, foydalanuvchi esa bir martta aloxida olingan serverga emas butun tarmoqqa mantiqiy kirish amalini bajaradi. Tarmoq o’lchamining oshishi bilan uning ishlash ishonchliligiga, unumdorligiga va vazifalarni bajarish imkoniyatiga talablar ortib boradi. Tarmoq bo’ylab toboro axborotlar xajmi oshib boradi va tarmoq ularning xavsizligini xamda xavsizlik bilan bir qatorda ega bo’lishlikni (dostupnost) ta’minlashi kerak bo’ladi. Bularning barchasi quvvatli xamda turli qurilmalar va murakkab dasturiy ta’minot yordamida korporativ tarmoqni qurishga olib keladi.