Andijon davlat unibersiteti psixologiya kafedrasi

15-mavzu Trenerga tavsiyalar. 
Reja:
1.
Trener haqida tushuncha. Trener shaxsiga qo‘yiladigan talablar. 
 
2.
Trenerning imidji. Trenerning guruh bilan munosabati. 
 
3.
Trenerning muloqot madaniyatining namoyon bo‘lishi va bu holatning guruh a`zolari tomonidan 
o‘zlashtirilishi. 
 
4.
Trenerning notiqlik san`ati, eshitish va fikr almashish malakasi. Trener uchun psixologik 
savodxonlikning zarurligi. 
 
5.
Trenerning guruh bilan o‘tkaziladigan o‘yinida ishtirok etishi.
 

---

32 
 
Tayanch sыz va iboralar: 
Trening, trener, boshlovchi, mutaxassis, ыzglar psixologiyasi, shaxsiy fazilatlar, empaniya, egiluvchan 
aql, ыziga ishonch, e’tiqod, qaror qabul qilish, kommunikativ qobiliyat. 
Ijtimoiy psixologik trening insonlar ыrtasidagi sog’lom munosabatlarning bыlishiga erishishni maqsad 
qilib qыyar ekan, uni ыtkazuvchi, uyushtiruvchi shaxs va uning ыz ishini mukammal bilishi faoliyat 
samarasini ta’minlovchi asosiy omillardan biridir. Trening ыtkazuvchiga qыyiladigan asosiy shartlardan va 
talab-lardan biri shuki, u muloqot jarayonining barcha qirra-larini professional darajada mukammal egallagan 
bыlishi kerak. U ham bыlsa - nazariy bilimlarni bevo-sita amaliyotda, trening jarayonida tsыllay olishidir. Ularni 
odatda trenerlar, instruktorlar, boshlovchilar, deb atashadi. Demak, treninglar uyushtiruvchi muassasa yoki 
tashkilotda eng avvalo e’tibor berilishi zarur bыlgan narsa ham shuki, u yerda ijtimoiy psixologik tre-ningni 
olib boruvchilarni ыqitish, tayyorlash, ulardan mutaxassis yetishtirishdir. Trener shaxsiga qыyiladigan talablar 
quyidagilar: 1) u avvalo ыzgalar shaxsiga xos bыlgan psixologik xususiyatlarni juda yaxshi bilishi va bunda 
inglizlar aytganidek, "Ыzgalar psixologiyasini bilish - ular ustidan xukmronlikning bir shaklidir", degan naqlni 
esdan chiqarmaslikdir; lekin bunda pedago-gik alьtruizm, ya’ni ыzgalar manfaatini ыzinikidan ustun qыyish 
xislati mavjud bыlishi kerak; 2) ыzining shaxsiy fazilatlari va psixologiyasini mukammal bili-shi va uni 
boshqara olish qobiliyatiga ega bыlishi zarur;
3) har qanday chigal yeki ziddiyatli vaziyatlardan chiqib ketishgina emas, balki uning oldini ola bilish, 
vaziyat tыg’ri kelganda esa uni bartaraf etib, ishtirokchilarga tыg’ri maslahat bera olnsh;
4) empatiya, ya’ni ыzgalar ho latlarini chuqur xis qila olish qobiliyatining mavjudligi;
5) ыzgaruvchan, moslanuvchan aql sohibi bыlish, kutilmagan holatlarga ыzini oldindan tayyorlash, ыzini 
yыqot-glaslik;
6) ыz xatti-harakatlarini doimo ma’lum marom-da ushlash va kerak bыlsa ыzidagi motorikani rivojlan-tira 
olish;
7) ыzgalar nutqi, reaktsiyalarini aniq tushu-nish va tinglash, mimika va harakatlar mohiyatini tыg’ri talqin 
etish va tushunish;
8) tinglovchilar va ыyin ishti-rokchilarining ehtiyojlari va qiziqishlariga qarshi bor-maslik;
9) rejalashtirish qobiliyatining bыlishi, bunda oldinda kutilaetgan jarayonning barcha muhim va nomu-him 
jihatlarini oldindan taxminan bыlsa ham, tasavvur qilib, aniq reja tuza olish;
10) ыziga ishonch, e’tiqod-ning mavjudligi, real tafakkur va irodaning bыlishi . 
Boshlovchi trenerning asosiy vazifalari ham uning shaxsiga qыyiladigan talablardan bevosita kelib chiqa-
di. Ijtimoiy psixologik treningda boshlovchi roliga duch kelgan shaxslarni jalb etib bыlmaydi. CHunki mashg’ulot-
larni ыtkazuvchi maxsus tanlovlarda ishtirok etgan bыli-shi va unda uning kommunikativ mahrrati, ыz-ыzini na-
zorat qila olish qobiliyati, bosiqligi, hissiyotlarning muqobilligi, ularga ma’lum ma’noda turg’unlik xos bыli-shi 
shart.
“Tan olish kerak, xozirgi kunda psixologiyaning rivoji yuqori pog`onalarda turadi. Shu bilan 
birga psixologik bilimlar amaliyoti keng omma uchun zaruriy extiyojdir”
1
Tanlovni umuman xolis ekspertlar ыtkazib, trenerlarni tayyorlash kurslari ham iisbatan uzoq muddatga
mыljallangan mashg’ulotlar tizimidan iborat bыladi. IPTda samarali muloqotga e(eishish uchun quyidagi 
omillar hisobga olinishi maqsadga muvofiq: 
a) maqsadning aniq bыlishi, uning boshlovchi va ishtirokchilar tomonidan bir xil idrok qilinishi va 
tushunilishi. Demak, bu ыrinda guruhiy va individual maqsadlar ыrtasidagi moslik va kelishuvning 
mavjudliligiga e’tibor qaratilishi shart; 
b) ikki tomonlama muloqotning mavjudligi, ya’ni fikr va hissiy kechinmalarning aniqligi, ochiqligi 
va rostgыylik tamoyillariga e’tibor berish; 
v) faol ishtirok va guruhdagi liderlikning a’zolar ыrtasida teng taqsimlanishiga erishish, ya’ni guruhda 
yaqqol kыzga tashlangan lider yoki doimo ыz hissiy kechinmalarini va irodasini boshqalarga 
ыgkazishga harakat qilayotgan shaxsning bыlmasligi; 
1
Л.П.Гримак «Резервы человеческой психики» М; изд; политическая литература; 1989 стр 28

---

33 
g) 
ta’sir kыrsatish yoki ruhiy tazyiqning ishtirokchilar bilimlari, qobiliyatlari va malakalariga 
asoslanishi, 
lekin 
bunda 
boshqalarning 
kamsitilishiga 
yыl 
qыymaslik; 
d) qaror qabul qilish va munozaralarni yakunlash bosqichlarida vaziyatga qarab, boshlovchining 
tashabbusni ыz qыliga olish huquqidan foydalanish; 
e) bahs va tortishuvlarga doimo tыg’ri, oqilona, odilona, konstruktiv tus bera olish, bu omil ishtirokchilar 
tashabbuslarini qыllab-quvvatlaydi va ularda shakllanadigan sifatlarning mustahkamlanishiga zamin hozirlaydi; 
j) guruh faoliyatining samaradorligi masalasi ham ыsha guruh a’zolari tomonidan baholanishi ыyin
yoki 
munozarani 
yana 
davom 
ettirish 
yoki 
tыxtatish 
masalasiga 
oydinlik kiritadi, aks holda boshlovchi bu mas’uliyatni ыz bыyniga olsa, unda guruh ыz faoliyatidan 
qoniqmay qolishi mumkin. 
z) T-guruh a’zolarining maksimal tarzda ыzini kыrsatish, hattoki, ыzidagi yashirish emotsiyalarni va 
yangi liklarni rыy-rost namoyon etishga undash lozimki, toki u har qanday sharoitda ham ыz individualligini 
kыrsatish qobiliyatiga ega bыlsin.
SHunday qilib, ijtimoiy psixologik treningning sa-maradorligi bir tomondan, ishtirokchilarning faol 
qatnashishlari va ыzlarini erkin his qilishlariga bog’liq bыlsa, ikkinchi tomondan, 6u narsa, boshlovchi -
trener shaxsining xususiyatlariga bevosita bog’liqdir. SHuning uchun ham trener yosh bыlsa va unda ijtimoiy psi-
xologik trening ыtkazish tajribasi yetishmasa, u ыziga xos va mos auditoriyani topib ishlashi, birdaniga katta-lar 
guruhida, noma’lum kishilar bilan ishlashdan ыzi-ning tiyishi kerak. CHunki agar u ыz amaliy faoliyati 
boshidayoq mag’lubiyatga uchrasa, keyinchalik u hech qachon trening mashg’ulotlari ыtkaza olmasligi mumkin. 
Bu unda shaxsiy tushkunlikni keltirib chiqarib, ыzi yordamga muhtoj bыlib qoladi. Boshlovchi ham ыz 
faoliyatining amalga oshirishida yuqoryda ta’kidlanganidek, IPTning turli shakllaridan ыziga ma’qulroq turidan 
boshlashi mumkin. Masalan, ыzidan yosh bыlgan bolalar guruhida turlicha oson ыyinlar tashkil qilish, savol-
javob gu-ruhlarini uyushtirish, dumaloq stol atrofida turli hayotiy kazuslarni muhokama qilishga ыrgatishi mumkin. 
CHunki, psixodramatik ыyinlar, ayniqsa, sotsiodramalar shaxsdan yuksak kasbiy sifatlarni, insonlar bilan ish-lash 
tajribasini talab qiladi. Boshlovchidan talab qi-linadigan psixologik profeesionalizmning asl mohiyati shundaki, u 
odamlar kыziga va xatti-harakatiga qarab, ularning niyat-istaklarini, treningda ishtirok etish qo-biliyatini taxminan 
oldindan chamalay olishi va ыyin davomida mohirlik bilan ular harakatini zimdan bosh-qarish qobiliyatiga ega 
bыlishi shart. SHuning uchun maxsus ijtimoiy psixologiya kurslarida tahsil olmagan, professional tayyorgarlikka 
ega bыlmagan shaxslar trening-ni boshqara olmaydilar. Bundan tashqari, boshqaruvchi shaxslardan fidoyilik, ыz 
manfaatini ыzgalarnikidan pastroq qыyish, sabr-chidam, tezkorlik, fahm-farosat sifatlari talab qilinadi. Bu sifatlar, 
ma’lumki, nafaqat nazariy tayyorgarlik asosida, balki kыproq hayotiy muloqot va ijtimoiy faoliyatning murakkab 
turlarida faol ishtirok etish natijasidagina qыlga kiritiladi. 
 
Ma’lumki, yangilik doimo ayrim qiyinchiliklar va kishilar ongidagi tыsiqlardan ыtib, hayotda ыz aksini 
topadi. Ijgimoiy psixologik treningning shaxs tarbiya-si, uning ijtimoiy vaziyatlarga tыg’ri moslashishi, mu-
loqot madaniyati va texnikasining hosil bыlishidagi ahamiyati cheksiz. Lekin bunga ыxshash texnologiyalar in-
soniy munosabatlar sohasida yangi bыlib, ularni keng amaliyotga joriy etishda xalqning psixologiyasi, uning 
ming yillar mobaynida shakllanib, xalq ongi va xotira-sida saqlanib, mustahkam ыrnashib ketgan an’analar, rasm-
rusumlar va odatlar qatorida ыz ыrnini topishiga aloqador mahalliy hamma milliy ыziga xoslikni hisob-ga olish 
zarur. 
Bu ыrinda kitobxon diqqatini ikki narsaga qaratish ыrinlidir. Birinchidan, ыzbek xalqi va Ыzbekistonda 
yashayotgan boshqa millat vakillarida asrlar davomida shakllanib, sayqal topgan muomala madaniyati, odob-
axloqqa aloqador fazilatlar va qadriyatlar borki, ular dunyo tsivilizatsiyasi doirasida juda yuqori baholanib 
kelinmoqda. Lekin, ana shu olijanob insoniy munosa-batlarda ayrim jihatlar borki, ular aynan ijgimoiy 
psixologik treningni tashkil qilish va ыtkazishda ыziga xos xususiyatlarni keltirib chiqaradi. Masalan, ыzgalar 
fikriga ergashish, shaxs yoshi va hayotiy tajribasini, ja-miyatdagi obrы-e’tiborni har qanday sharoitda ham 
hisobga olish, tanqid yoki ыzini tanqid qilishda yuz-xotirlik fazilatlari, ыz hissiy kechinmalarini ыzgalar 
oldida ochiq-oydin izhor qilmaslik, Yevropa standartla-ri bыyicha ijtimoiy psixologik treningni tashkil qilish va 
ыtkazishga monelik qilishi mumkin. Ikkinchidan, xalqning, ayniqsa, yoshlarning yangiliklarga intiluvchan-ligi, 
yangi innovatsion texnologiyalar, xorijiy tillarni ыrganishga intiluvchanligi va bu boradagi yoshlar iqtido-rini 

---

34 
hisobga oladigan bыlsak, ularda jahon talablari darajasida treninglarni faqat yoshlar auditoriyasida tashkil etish 
maqsadga muvofiqmikin, degan tabiiy savol paydo bыladi. 
Bizning fikrimizcha, har qanday vaziyat yoki omil doirasida ham etnopsixologik va hududiy ыziga 
xosliklar hisobga olinishi zarur. Bu ыrinda shu narsa hech qanday e’tirozsiz qabul qilinishi lozimki,
hozirgi davrda ыqitish va taьlim-tarbiya tizimining barcha jab-halarida faol ijtimoiy psixologik tayyorgarlik 
usul-laridan foydalanish va foydalanilganda ham uning eng samarali, millat psixologiyasiga mos uslublarni keng 
targ’ib etish va amaliyotlarda joriy etish lozim. Ыzbe-kiston Respublikasida kadrlar tayyorlash bыyicha milliy 
dasturni amalga oshirishda ham uzluksiz ta’limning barcha bosqichlarida faol metodlardan keng kыlamda 
foydalanish ыzining samarasini berishi shubhasiz. Zero, bugungi kunda bilimdonlikning eng muhim jihatla-
ridan biri ham ijtimoiy psixologik bilimdonlikdir. Bu narsa, ayniqsa, kattalar faoliyatini tыg’ri tashkil etish 
va uni ыzgartirish borasida ыz ыrniga ega. 
Ijtimoiy psixologik treningni tashkil etishning hu-dudiy va milliy jihatlarini hisobga olish deganda 
nimalarni tushunamiz? 
Birinchidan, har bir treningning maqsadiga oydinlik kiritilayotganda, uning qaysi toifali kishilarga 
mыljallanganligiga qarab tahlil qilish. Masalan, ayrim psixodramatik ыyinlarda kattalar va kichiklar,
erkaklar va ayollar, hatgoki, turli kasb egalari va nasab vakillari aralash ishtirok etilavergan. Lekin bizning 
sharoitimizda agar katga yoshlilar bilan yoshlarni, man-sabdorlar bilan oddiy fuqarolarni, erkaklar bilan 
ayollarni qыshib trening ыtkazish rejalashtirilsa, u ыzining yaxshi samarasini bermasligi mumkin. Bizning 
tajribalardan shu narsa ayon bыldiki, treningni boshlashdagi kirish qismida ishtirokchilar ыrtasidagi 
psixoemotsional tanglikning oldini olish uchun erkin muloqot yoki xushomadlar qilish mashqlari ham 
aralash jinsli auditoriyalarda juda qiyinchilik bilan kechdi. Yeki boshliq bilan xodim birga bыlgan hollarda, 
tashab-bus negadir doimo boshliq qыlida qolaveradi. Odatda rollar almashinuvi mavjud bыlib, ular sun’iy ravishda 
ыzgartirilganda ham, ular xulqida tortinchoqlik, kыng-lidagi bor gaplarni ayta olmasliklarni uchratish mumkin. 
SHuning uchun qisqa vaqt oralig’ida ыtkazilgan tre-ninglarda guruh a’zolarini ыziga mos toifalarga qыshish 
jonliroq muloqotlarga sabab bыldi. 
Ikkinchidan, treningda ishtirokchilarning yashash shart-sharoitlari, yashash hududi ham hisobga olinishi zarur. 
Masalan, shahar va qishloq, ishchilar shaharchasi vakili bilan dehqonlar ыrtasidagi muloqotlardan tez samara olish ham 
oson emas. Hattoki, bunday toifali insonlar "tiliga" xos jihatlar ham mavjudki, ular muloqot paytida qiyinchiliklar va 
ruhiy anglashilmovchiliklarni keltirib chiqardi. 
Uchinchidan, ыyin usullarini T-guruhlarda qыllashda ham kutilgan natijaga erishish uchun milliy qadriyatlar, 
milliy ta’b va did hisobga olinishi kerak. Katgalar guruhida ыyinni tashkil etish uchun guruh ishtirokchilari-ni kыproq 
psixoemotsional kыnikishlariga imkon yaratish, bir-birlarini yanada yaxshi tanib olishlariga sharoitlar yaratish zarur. 
CHunki bizning xalqimizda begonalar ol-dida ыz hissiyotlarini yashirish, tortinchoqlik, istihola qilish sifatlari borki, shu 
sababli odam sun’iy ыyin sharoitiga kыnikish uchun ma’lum vaqt talab qilinadi. Bundan tashqari, ыtkazilgan 
kuzatishlardan shu narsa ma’lum bыldiki, bir seansda ыynagan rolga taqlid qi-lib, uni qaytarish hollari ham milliy 
psixologiyada shaxsan ma’qul bыlgan xulq shakliga taqlid qilish va ta’sirlanishdan kelib chiqadi. SHuning uchun bu 
holatning oldini olish uchun ыyinchilarga oldindan turli variantli xulq-atvor shakllari haqidagi stsenariylar bilan tanishtirilgani 
ma’qul, aks holda, kutilganidek, kыp variantli harakatlar modeli vujudga kelmaydi. 
Tыrtinchidan, azaldan ыzbek oilasi va mahallalar faoliyatida ustuvor bыlgan jihat shuki, ayollar va er-kaklar 
alohida etalonlar bilan tarbiyalangan va kыp hollarda ular faoliyati alohida-alohida tashkil etilgan. SHuning ta’sirida 
bыlsa kerak, T-guruhlarda jins-lararo aralashuv rыy berganda, erkin fikrlash yoki harakatlar ыz-ыzidan cheklana 
boshlaydi. SHuning uchun mu-nozara, bahs yoki rolli ыyinlar tashkil etishda ham jinsiy ыziga xosliklar inobatga olinishi 
yoki ыyinchilarni maksimal tarzda faollik kыrsatishlari maqsadida guruhlararo jinsiy bыlinishlarni ham hisobga olish dar-
kor. Eksperimental kuzatishlar shuni kыrsatdiki, masa-lan, qizlar guruhi alohida ыyin sharoitiga qыyilganda, bemapol, 
emotsional jihatdan boy treninglar kыrsatdilar, unda ular ham erkak, ham ayol, ham katta, ham kichik rollariga bemalol 
kira oldilar. Yigitlarning sof guruhida ham ikkala rolni uddalash xollari kuzatildi. Lekin aralash guruxlar sharoitida 
bunday samaraga erishish uchun kыproq vaqt, psixologik mahorat va qayta-rishlar talab qilindi. 
Beshinchidan, mahalliy sharoitda shaxsning erkin ыz fikrini oxirigacha bayon etishga ыrgatish ma’lum qiyin-
chiliklar bilan rыy beradi. CHunki xalq ongida ыzgalar fikri bilan hisoblashish, "obrыli birovning" ishiga taqlid, 
ыqituvchi aytgan fikrni tanqidsiz qabul qilish . an’analari mavjud. Bu jihat ham samarali treningni maqsadga muvofiq 
tarzda tashkil etishga kыpincha tыsiq bыladi. 
SHuning uchun ham Ыzbekiston sharoitida ijtimoiy psixologik treningni tashkil etishga juda puxta tayyor-garlik 
kыrish, guruhlarni shakllantirishda yosh, jins va mavqega bog’liq jihatlarni hisobga olish, mashqlantirishni 
(trenirovkalarni) ma’lum ma’noda uzoqroq mud-datli qilib tashkil etishga e’tibor berish zarur. Ay-niqsa, bu ыrinda 
boshlovchi-trener shaxsiga beriladigan e’tibor katta. CHunki, agar u kыproq tashabbuskorlik qilib, ыz "eruditsiyasini" 

---

35 
namoyon qilib qыysa, munozara qisqa bыlishi, yoki tajribasizligi ayon bыlib qolsa ham muloqot samarasiz 
yakunlanishi mumkin. SHuning uchun ham U jiddiy tayorgarlikdan ыtgan, trening tajribasiga ega bыlgan malakali 
mutaxassis bыlishi maqsadga muvofiq. U nafaqat ayrim shaxslar va guruhlar psixologiyasini, balki milliy psixologiyani 
maxsus ravishda ыrgangan, ыta kuzatuvchan va bilimdon shaxs bыlishi joiz. 
Ыzbekistonda mavjud bыlgan psixologlar tayyorlovchi oliygohlar ыz dasturlari doirasida*ana shunday 
naza-riy hamda amaliy malakalarga ega bыlgan mutaxassis-larni tayyorlashga alohida e’tiborni qaratmoqlari, 
pedagogika oliygohlari va boshqa yыnalishdagi ыquv yurtlarida ham ijtimoiy psixologik trenerning ыsha 
ixtisoslikka aloqador mashqlarini ыquv dasturlariga kiri-tish lozim. 
Faqat shundagina, biz sinfga kirib ыquvchilardan chыchimaydigan, bapki ular faoliyatini ilmiy jihatdan 
tыg’ri tashkil eta oladigan bilimdon ыqituvchilarni, ыz jamoasidagi har bir a’zo bilan, boshliq yoki bыysunuvchi 
xodim (tobe odamlar) bilan tыg’ri munosabatlar ыrnata oladigan ziyoli shaxslarni ijtimoiy faoliyatning turli 
sohalariga oldindan qisman tayyorlagan bыlamiz. SHu narsani yana hisobg,a olish lozimki, IPTlar mehnat 
jamoalaridagi ijtimoiy xodimlar - psixolog, sotsiolog va boshqalarning ham odatiy ishlaridan biriga aylanishi, 
joylardagi mutaxassislarni psixologik korrektsiya qilishda treninglardan unumli foydalanish kerak. Ana 
shundagina, mamlakatimizda demokratik jarayonlarga odamlarni va yaxlit guruxyaarni tayyorlash ishi yanada 
jadallashadi va sharqona demokratik tamoyillar har bir shaxsning ongi (shuuri)ga aylanadi.