Anatomiya 2014. indd

Og‘iz bo‘shlig‘i fiziologiyasi

Og‘iz bo‘shlig‘ida ovqatni birlamchi mexanik va kimyoviy 

ish lanishi boshlanadi, shuningdek, ta’m bilish retseptorlari vo-

sitasida uning ta’mi va organizmga yaroqliligi aniqlanadi. Og‘iz 

bo‘shlig‘ida ovqat 15–20 soniya davomida maydalanadi, so‘lak-

ni shimadi, ovqat luqmasi hosil bo‘ladi va yutiladi. Shu qisqa va-

qt ichida so‘lak fermentlari ta’sirida uglevod lar qisman parcha-

lanadi.

So‘lak bezlarining ishlab chiqargan suyuqligi – so‘lak kuch-

siz ishqoriy muhitli suyuqlik bo‘lib tarkibida asosan amilaza fer-

menti, noorganik tuzlar, oqsil va mutsin bo‘ladi. So‘lak amilazasi 

kraxmalni disaxarid va maltazagacha parchalaydi. Mutsin so‘lakni 

cho‘ziluv chan qilib, ovqat luqmasini yopishtiradi va uni sirpanuv-

chan qiladi. So‘lak fermentlari ovqat bilan oshqozonga tushgach, 

oshqozon shirasi ta’sirida o‘z faoliyatini to‘xtatadi.

So‘lak bezlarining sekretsiyasi ovqatni ko‘rganda va ovqatlan-

gan vaqt da boshlanadi. Og‘izga qandaydir modda kirganida, og‘iz 

bo‘ shlig‘ida joylashgan retseptorlar qo‘zg‘alishi ro‘y beradi. Ret-

septorlarning qo‘z 

g‘alishi markazga intiluvchi sezuvchi nervlar 

---

211

orqali uzunchoq miyada joylashgan so‘lak ajratuvchi o‘zaklar-

ga o‘tkaziladi. Bu o‘zaklardan qo‘zg‘alish sekretor nervlar or-

qali so‘lak bezlariga yetib keladi va so‘lak ajratishni chaqiradi. 

Nerv tizimi ta’sirida bezning qo‘zg‘alish mexanizmi refleks deyi-

lib, retse ptordan effektorgacha nervlardan tashkil topgan yo‘l re-

flektor yoyi deyiladi.

Parasimpatik va simpatik nervlar so‘lak bezlarining sekretor 

nerv  lari bo‘ladi. Parasimpatik nerv qo‘zg‘alganida – ko‘p miq-

dorda suyuq so‘ lak ajraladi, simpatik nerv qo‘zg‘alganda esa – 

oz miq dorda cho‘ziluv chan so‘lak ajraladi. Odamda shartsiz va 

tug‘ma reflekslardan tashqari hayot jarayonida murakkab shartli 

reflekslar paydo bo‘ladi. Odam ovqat ni ko‘rganida, hidini sezga-

nida va ovqat haqida so‘zlashishi ham so‘lak ajralishini keltirib 

chiqirishi mumkin.

Odamning so‘zlash faoliyati taroqqiyoti bilan bog‘liq ravishda 

og‘izning shilliq pardasini namlab turuvchi mayda so‘lak bezlari 

doim faoliyat ko‘rsatadi. Og‘izning shilliq pardasi orqali ba’zi do-

ri moddalar (nitroglitserin) so‘riladi. 

Yutish. Og‘iz bo‘shlig‘ida hosil bo‘lgan ovqat luqmasi til 

mushak larining qisqarishi ta’sirida til ildiziga qarab yo‘naladi. 

Ovqat til il di ziga yoki yumshoq tanglayga tekkanida reflektor ra-

vishda yutish harakati boshlanadi. Bunda yumshoq tanglay yuqo-

riga ko‘tarilib, halqumning orqa devoriga yaqinlashadi va burun 

bo‘shlig‘iga ki rishni yopadi. Shu bilan bir vaqtda hiqildoq yuqo-

riga ko‘tariladi va til ildizi hiqildoq usti tog‘ayini bosib hiqildoq-

qa kirish teshigini berkitadi. Halqumning boshlang‘ich qismiga 

o‘tgan ovqat luqmasi uning mushaklarini qisqarishi bilan qizil-

o‘ngachga suriladi. Qizilo‘ngach mushaklarining to‘lqinsimon qis-

qarishi ovqat luqmasini oshqozonga o‘tkazadi. Og‘iz bo‘shlig‘idan 

to osh qozongacha bo‘lgan masofani quyuq ovqat 6–8 sekundda, 

suyuq ovqat esa 2–3 sekundda o‘tadi.