Analog va Raqamli tv tizimining tuzilish sxemasi, uning qism va elementlarining vazifalari

2-rasm. Raqamli telvidenie tuzilishining umumiy sxemasi.

8.2-rasmda keltirilgan chizma umumlashtirilgan. Qo‘uyilgan maqsadga qarab raqamli tizimning tuzilishi o‘zgarishi mumkin. Masalan, yorug‘lik-signal va signal-yorug‘likaylantirgichlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri raqamli signalning generatsiyasi va o‘zgartirilishini amalga oshirsa u holda tizim umuman analog bo‘g‘inlarsiz bo‘lishi mumkin. Yoki boshqa bir holda, aloqa kanalida signalning shovqinbardoshliligini oshiradigan qurilmalar bo‘lmasligi mumkin. Bu hol aloqa yo‘lida signal ortiqcha urinishlarga uchramasa, xususan, signalga raqamli ishlov televizion markazning ichida amalga oshirilganda o‘rinlidir. Bunday hollarda TV signalidagi ortiqcha axborotni olib tashlovchi va raqamli oqimni kamaytiruvchi qurilmalarga extiyoj qolmaydi.

Raqamli TV taraqqiyoti va imkoniyatlari
Rakamli TV xakida
DVB-T (ingl. Digital Video Broadsasting - Terrestrial) -Rakamli televidenie efirining (yerdagi) Yevropa standarti, DVB standartlaridan biri.
Yanada anik rakamli tasvir Rakamli televidenie tarafdorlarining bosh dalili - tasvirning sifati. Uzatish va kabul kilish jarayonidagi rakamli ishlov yanada yukori sifatga erishish imkonini beradi. Darxakikat, xammaning xam uyidagi televizori tasvirni benukson ko‘rsatavermaydi - tasvir turli xil xalallar bilan kelishi, titrashi, xatto umuman yo‘kolib kolishi xam mumkin. Analog signal sifatiga bir talay omillar ta’sir kilishi mumkin.
Xalallarni bartaraf etish natijasida rakamli tasvirni kabul kiluvchi televizion jixozlarida a’lo sifat va tasvirning ravshanligiga erishiladi. Rakamli televidenieda televizion signal bilan birga xatolarni tuzatish kodi (Yerror sorrestion sode, YeSS) yo‘llanadi, unga uzatiladigan ma’lumotlar umumiy xajmining 10% ulushi kiradi. Bu uzatgich antennadan uzok masofada xam sifati xuddi undan 1 km masofadagidek tasvirga ega bo‘lish imkonini beradi. Xatolarni tuzatish kodi orkali televizion signalni tekshirish va uzilishlarni bartaraf etish ko‘zlanadi, bunda kabul kilish televizion jixoziga signal kelib tushish jarayonining o‘zida tekshiruv testi amalga oshiriladi. Shu tarika, rakamli signalning sifati, va demak, ekrandagi tasvirning sifati uzatish antennasining butun xududi bo‘yicha bir xilda bo‘ladi.
Analog signallardan farkli, rakamli signallar to‘lkin emas, balki ikkilik, ya’ni bit ko‘rinishda uzatiladi . Ikkilik so‘zi «ikki kismdan iborat» deganinianglatadi. Telekommunikatsya soxasida ikkilik atamasi uzatilayotgan axborot bitlari ikki ma’noga egaligini - yokilgan (kuchlanish bor) va o‘chgan(kuchlanish yo‘k) ni bildiradi. Kuchlanish mavjudligi bir rakami, yo‘kligi esa - nol kilib belgilanadi. Fakat ikki xolat - signal bor va signal yo‘k - xolatiko‘zlangan rakamli formatning bunday xossasi tovushlarni ilk tozalikda kabul kilish va chikarishga imkon beradi. Rakamli signallarga bunday ta’siri yukori darajali ishonchlilikda o‘tkazilishi mimkim.
formatli tovush - bu nima Bu rakamlar olti kanalli tovushni anglatadi (5 satellit + sabvufer), u foydalanuvchiga nisbatan orkadagi va oldindagi tovush manbai joylanishi xakidagi audio axbirotni to‘lik yetkazadi. Shu tarika, teletomoshabin xuddi xar tomonlama tovush bilan kurshalgan kabi tasavvurga ega bo‘ladi.
VOD va tele-gid xizmatlari Video On Demand (VOD)
Ommaviy axborot soxasida VOD - Video on Demand - "talabga ko‘ra video " yoki " buyurtmaga ko‘ra video" kabi xizmatlar tobora ommaviylashibbormokda. Tomoshabin USB-saklkgichi orkali teleko‘rsatuvlar dasturidan mustakil ravishda film va seriallarni o‘ziga kulay vaktda tomosha kilishnixoxlaydi.
Umuman olganda, Video on Demand istalgan vaktda ma’lum axborot resurslariga ega bo‘lish imkoniyatini bildiradi. Buni to‘lovli televidenie xizmatiorkali xamda talabga ko‘ra kompyuterga ko‘chirib yuklab olish yoki okimli rejimda internet-brauzer orkali tomosha kilish mumkin.
Ilk bora VOD tijorat xizmati 1990 yillarda Gonkongda ishga tushirilgan. AKSh da bunday xizmatni Otseanis sable firmasi 2000 yilning yanvar oyidaGavay orollarida ilk bor taklif etgan, xozirda bu xizmat butun mamakatga yoyilgan. Filmlar va teleshoularni yakuniy foyadalanuvchiga o‘zidagi kattao‘tkazuvchanlik imkoni tufayli yetkazib beruvchi kabel provayderlari (kabel modemlari bilan juftlikda) orkali okimli VOD tizimlariga ega bo‘lish mumkin.Ko‘pincha VOD mijozlari filmlarni tez oldinga o‘tkazish, orkaga kaytarib kaytadan ko‘rish va filmni pauzada saklaish imkoniyatidan foydalanadilar.
MDX xududida bu xizmat endigina rivojlanib bormokda. Xususan O‘zbekistonda UZDIGITAL TV Kompaniyasi tomonidan yakin kelajakda bunday xizmatni ishga solish rejalashtirilmokda.
Tele-gid (ko‘rsatuvlar dasutri)
Tele-gid - kanallarni o‘zgartirish va uzatilayotgan ko‘rsatuvlar dasturini ko‘rib chikish, subtitrlarni yokish va o‘chirish, tarjima tilini tanlash, eslatmalarni belgilash va bir talay boshka vazifalarni o‘z ichiga olgan ajoyib xizmat. Tele-gid, barcha zaruriy axborot, shu jumladan xaftalik ko‘rsatuvlar dasturi muntazam translyatsya kilinganda teskari aloka kanalisiz xam ishlashi mumkin.
Tele-gid - barcha kanallardagi translyatsiyalarning elektron jadvali bo‘lib, xar bir kanalda kanday ko‘rsatuvlar va kachon ko‘rsatilishini bilish, ko‘rsatuvlar va filmlar rasturlari bilan tanishish imkonini beradi. Tele-gidni o‘kishga kulay kilib butun ekranga “yoyish” xam, ekranning pastki kismida kichraytirilgan shaklda ko‘rish xam mumkin, bunda ekranning katta kismida namoish etilayotgan kanal ko‘rsatuvlarini tomosha kilishda davom ettirish mumkin. Sevimli serialni yoki futbol o‘yinini o‘tkazib yubormaslik uchun, shu vaktda televizor boshka kanalda bo‘lsa xam, ekranda tanlangan ko‘rsatuv boshlanishidan bir necha dakika avval paydo bo‘ladigan eslatmani yokish mumkin. Tele-gidga „ota-ona nazorati“ funksiyasi kurilgan, unda bolalar ko‘rishiga ruxsat etilgan kanallar ro‘yxatini tuzish mumkin. Bolalarning boshka kanallarga o‘tishi ota-ona koygan parol bilan takiklanadi. Tomoshabinlar tele-gidga tezda ko‘nikib koladilar va usiz televidenieni tasavvur kila olmaydilar.
Timeshift va PVR funksiyalari
Taymshift (Time Shift) funksiyasini yana vaktdagi siljish deb ataydilar.Bu funksiya telekanalni tomosha kilayotganda jonli efirni pauzaga ko‘yib, keyinchalik yana shu joyidan ko‘rishga imkon beradi. Oddiy pauzadan tashkari ko‘pincha ko‘shimcha ravishda tomoshani oldinga o‘tkazish va orkaga kaytarib tomosha kilish imkoniyatlari mavjud.
Taymshift funksiyasi - bu, aslini olganda, fonli yozuv. Ko‘llanishiga ko‘ra yozib olish butun vakt davomida yoki fakat foydalanuvchi Taymshiftfunksiyasini faollashtirganda amalga oshiriladi. Albatta, bu funksiya kanchalar uzok faol bo‘lsa, kattik disk yoki xotiraga saklash uchun shunchalaruzok vaktni talab etadi. Bunda orkaga yoki oldinga aylantirish fakat yozuv saklangan davrda ishlaydi. Ko‘pincha joriy kanalga o‘tish yoki birinchi borpauza bosilgan vaktdan boshlanadi va yozuvi fon rejimida yozilayotgan xozirgi vaktda yakunlanadi. Bu funksiya ishchi xolatda ekan - pauza va uyoki bu yokka aylantirishdan istalgancha foydalansa bo‘ladi.
O‘zbekistonda ilk rakamli teledasturlar Toshkent va Buxoro tajribaviy xududlarida 2008 yilning 1 sentabridan efirga uzatila boshlangandi. Oradan uch yarim yil o‘tib, endilikda mamlakatimizda 500 mingdan ortik kishi rakamli teledasturlarni tomosha kilishmokda. Bunday imkoniyat Toshkent shaxri, Korakalpog’iston Respublikasi, Toshkent, Buxoro, Samarkand, Xorazm, Kashkadaryo, Farg’ona, Andijon, Namangan viloyatlari axolisiga takdim kilingan. Bir karashda 500 minglik tomoshabin kiska vakt ichida yaxshi ko‘rsatkich, ammo yana millionlab kishilar rakamli televidenie imkoniyatlari, kulayliklari va unga ulanish tartiblaridan xabardor emas.
Rakamli televidenie kulayligi va imkoniyatlari nimada
Tarakkiyot bir joyda to‘xtab turmaydi. Mexanik tamoyilga asoslangan birinchi televizion tizimlarda tasvirlar sifati bugungi o‘lchovlar bilan karalganda juda past bo‘lgan. Televidenie elektronlashganidan so‘ng xakikatda faol rivojlana boshladi. Biz ko‘rib o‘rgangan analog elektron televidenie shu darajada sifat boskichiga ko‘tarildiki, uning kelajakda yanayam takomillashishi mumkin emasdek edi. Birok rakamli texnologiyalarning axborotni analog tartibida uzatuvchi texnologiyalarni sikib chikarish tendensiyasi televidenie soxasini xam chetlab o‘tmadi. Analog televidenie o‘rnini boskichma-boskich rakamlisi egallay boshladi.
Rakamli televideniening birinchi ustunligi - tasvir sifatida. Uzatish va kabul kilish jarayonida tasvirning rakamli ishlanishi yukori sifatga erishish imkonini beradi. Analog televidenieda kuzatilishi mumkin bo‘lgan turli xalakitlar shu tarzda bartaraf etilgan. Rakamli TVda televizion signallar bilan birga xatolar korreksiyasi kodi (yerror sorrestion sode, YeSS) xam uzatiladi. Bunda uzatuvchi antennadan uzok masofada joylashganlar xam xuddi uzatgich yakinidagilar kabi bir xil sifatdagi tasvirni kabul kiladi.
Mazkur rakam olti kanalli ovozni (5 satellit + sabvufer) anglatadi. Bunda ovoz manbayi xakidagi audio axborot tomoshabinga nisbatan old va orka tomondan to‘lik shaklda saklanib koladi. Shu tarzda, televizor ko‘rayotgan tomoshabinga ovoz bir yo‘nalishda kelmaydi, uni o‘rab oladi.
VOD va telegid xizmati
Ommaviy axborot yo‘nalishida Video on Demand (VOD) - "talab bo‘yicha video" yoki "so‘rov bo‘yicha video" ommalashib borapti. Tomoshabinlar endilikda teleko‘rsatuvlar dasturlariga karab kolmasdan, o‘zlari xoxlagan film yoki seriallarni o‘zlari xoxlagan vaktda tomosha kilishni istaydilar. VOD - ma’lum axborot resurslarini istalgan vaktda so‘rab olishni anglatadi. VODning birinchi tijoriy ishga tushirilishi Gonkongda 1990 yillarda amalga oshirilgan. AKSh bu xizmatni 2000 yilning yanvarida Gavayi orollarida joriy kilgan, xozirgi kunga kelib esa butun mamlakatda ushbu xizmat ko‘rsatiladi. Avvallari bu xizmat kabel orkali ko‘rsatilgan bo‘lsa, endilikda rakamli TV uzatish tizimiga kirib kelgan.
MDX xududida VOD xizmatlarini ko‘rsatish endi-yendi yo‘lga ko‘yilmokda. Mamlakatimizda rakamli teleuzatishlarni amalga oshiruvchi "UZDIGITAL TV" MChJ xam kelgusida mazkur xizmatni yo‘lga ko‘yishni rejalashtirgan.
Telegid - bu barcha kanallardagi ko‘rsatuvlar elektron dasturi bilan televizorning o‘zida tanishish imkonini beruvchi xizmat. Telegidni to‘lik ekranda yoki ekranning bir kismida ochib o‘kish mumkin, bunda ekranning
kolgan kismi siz ko‘rayotgan film yoki ko‘rsatuvni namoyish etaveradi. Ma’lum bir serial yoki futbol translyatsiyasini o‘tkazib yubormaslik uchun telegid orkali eslatma o‘rnatib ko‘yish imkoni bor. Bunda televizoringiz boshka kanalda bo‘lsa xam, sizga o‘sha belgilangan namoyish xakida bir necha dakika avval eslatadi.
Telegidda "ota-ona nazorati" funksiyasi o‘rnatilgan. Bu orkali bolalarga kaysi kanallar yoki ko‘rsatuvlarni ko‘rishga ruxsat beruvchi ro‘yxatni tuzish mumkin. Kolgan kanallarga ulanish esa parollanadi. Tomoshabinlar telegid kulayligini juda tez xis etib, unga o‘rganib kolishadi.
Rakamli televidenieda yana bir kator boshka xizmatlarni yo‘lga ko‘yish mumkin. "UZDIGITAL TV" MChJ xozirda shu kabi ko‘shimcha xizmatlarni tashkil etish ustida ishlamokda.
Rakamli televideniega kanday ulanish mumkin
Yukorida ta’kidlab o‘tganimizdek, ko‘pchilik xali rakamli televideniedan foydalanmaydi. Ularda tabiiy savol tug’ilishi mumkin: rakamli televideniega kanday ulaniladi
Buning uchun tashki detsimetrli antenna va tuner zarur. Navoiy shaxrida TELMAX tunerlari ishlab chikarish yo‘lga ko‘yilgan. "UZDIGITAL TV" MChJ o‘sha tunerlar asosida rakamli televidenieni ulab beradi. Ulash narxi asosan tuner kiymatiga bog’lik va kompaniya uning narxini doimiy ravishda tushirib borishni rejalashtirgan. Ulanish va abonent to‘lovlarini OAT "Alokabank" kassalari orkali nakd yoki plastik kartochkalarda amalga oshirish mumkin. Yakindan boshlab to‘lovlarni PAYNET tizimi vositasida amalga oshirish xam yo‘lga ko‘yildi.
UZDIGITAL TVning pullik telekanallarini tomosha kilish uchun rakamli kabul kilgich o‘rnatilgan zamonaviy televizorlardan xam foydalansa bo‘ladi. Bunda TeleSARD deb nomlanuvchi kurilma kompaniya ofisidan sotib olinadi.
2011 yil natijalari
O‘tgan yili raqamli televidenie bilan kamralgan xududlarga Qoraqalpog‘iston Respublikasi, Xorazm, Andijon, Namangan, Farg‘ona, Qashqadaryo va Surxandaryo viloyatlari ko‘shildi. Shu tarzda mamlakatimizning 13 xududidan 13 tasidayam UZDIGITAL TVning rakamli televideniesi faoliyat ko‘rsatmokda.
Bundan tashkari, 129-90-00 ko‘pkanalli telefon rakami bo‘yicha kompaniya abonentlari uchun texnik ko‘mak va ma’lumotlar xizmati yo‘lga ko‘yildi.
MDX davlatlari orasida birinchi bo‘lib ND formatidagi telekanal ishga tushirildi. ND televizor va tunerlariga ega Toshkent shaxri va Toshkent viloyatidagi mijozlar maxalliy UzND telekanalidan tashkari yana yukori sifatli tasvir formatida uchta telekanalni tomosha kilishmokda.

2012 yilda butun O‘zbekistonni rakamli televidenie bilan kamrab olish rejasidagi ishdar amalga oshirildi. Navoiy, Jizzax, Sirdaryo va Surxondaryo viloyatlarida rakamli uzatgichlar o‘rnatilib, ishga tushirildi.

Yana bir reja 2015y-2016y - mamlakatimizning kator xududlarida uzatilayotgan telekanallar sonini 12tadan 24taga yetkazish maksad kilingan.
Yukori sifatli ND televidenieni ko‘llaydigan abonent kurilmalarini sotuvga chikarish va ushbu yo‘nalishda mijozlar sonini oshirishga karatilgan bir kator tadbirlarni tashkil etish "UZDIGITAL TV" MChJ oldida turgan muxim vazifalardan xisoblanadi. Shuningdek, kompaniya o‘z mijozlariga kulaylik yaratish maksadida rasmiy saytida "shaxsiy kabinet" ochishni rejalashtirgan. Shaxsiy kabinet orkali mijozlar o‘zlariga ko‘rsatilayotgan
xizmatlar xakida ma’lumot olishi, tarif rejalarini o‘zgartirishi, o‘chirishi yoki yokishi mumkin bo‘ladi. Bularni amalga oshirish uchun kompaniya ofislariga borishga extiyoj kolmaydi.
Rakamli televidenie endi-endi axolimiz orasiga kirib bormokda. Bu jarayonda kamchiliklar xam, muammolarga xam duch kelish tabiiy xol. Xizmat ko‘rsatish tartibining mukammallashishi, foydalanuvchilar sonining ortishi va ulardan tushadigan talablarning bajarilishi davomida muammolar xam bartaraf etilib boriladi. Xar kanday texnologik evolyutsiyaning talabi shu. Bizda xozir rakamli televideniega o‘tish evolyutsiyasi jarayoni yuz bermokda. 2016 yilga kadar bu jarayonni bosib o‘tamiz, o‘shanda deyarli xar bir xonadon interaktiv rakamli televidenie imkoniyatlaridan bemalol foydalana oladi.

Tasvir signalini xosil bo‘lishi rasmda keltirilgan. Misol sifatida alohida yorug‘li va o‘lchami o‘zgaruvchi tasvir keltirilgan (a). Ulardan belgilangan satrlar uchun olingan signallar ko‘rsatilgan.

qabul qilingan signal orqali tasvirni tiklash uchun to‘liq tasvir sinalidan tashqari sinxronlovchi impulslar talab qilinadi. Ular satr va kadr sinxroimpulslaridan iborat. Satr va kadr sinxroimpulslar yig‘indisi sinxrosignal deb ataladi. Sinxrosignal to‘liq tasvir signal bilan biriktirilib to‘liq televizion signalni tashkil qiladi. To‘liq tasvir signali vaqt o‘qin bir tomonida joylashgani, ikkinchi tomoniga esa sinxrosignal joylashtiriladi. To‘liq televizion signal, satr tashlab yoyish rejasida yana murakkablashadi. Kadr so‘ndirish vaqti oralig‘ida, kadr sinxroimpulsi oldida va orqasida qo‘shimcha tekislovchi impulslar joylashtiriladi. Bundan tashqari kadr sinxroimpulsiga qirqib oluvchi impuls joylashtiriladi.
Bir kadr davomiyligi Tk, orqaga qaytish vaqti  Tk, kadr aktiv vaqti (1–)Tk teng (bizda qabul qilingan standart bo‘yicha Tk=20ms, = 0,08).
Bir satr davomiyligi Tz = H, orqaga qaytish vaqti Tz, satr aktiv vaqti (1–z teng (bizda qabul qilingan standart bo‘yicha Tz = H = 64 mks, 0,1875).
Kadr sinxroimpuls davomiyligi _k, satrniki esa _z ( standart bo‘yicha _k= 3H= 192 mks,_z = 4 mks) Tekislovchi va qirqib oluvchi impulslar chastotasi 2fz, davomiligi 2_z.
To‘liq televizion signal amplitudasi 1 voltga teng, bo‘ndan 0,7 volti tasvir signal amplitudasi, sinxrosignal esa 0,3 ni tashkil qiladi. So‘ndiruvchi satihga nisbatan signal qora sathi 5% bilan olinadi va bu oraliq qo‘riqlovchi oraliq deb ataladi.
Signalida tasvir to‘liq ifodalansa, uzatishda shovqin va buzilishlar kiritilmasa hamda yoyish tezligi doimiy saqlansa, tiklanishda uni sifati saqlanadi. Tasvirni signalda to‘liq ifodalash uchun optik tasvirni signalga va signalni optik tasvirga aylantirgichlar amplitudda va chastota tavsiflari chiziqli o‘zgarishi lozim. Ikkinchidan o‘quvchi va yozuvchi aperturalar o‘lchami iloji boricha kichik bo‘lishi signalga va tiklanayotgan tasvirga bizilish olib kirmaydi. O‘yilish birxil tezlikda va masshtab bir xil bo‘lishi shart.
Apertura kattalashgan sayi signaldagi keskinlik pasayadi, tasvirni mayda qismlar signalini amplitudasi xaqiqiy qiymatidan pasayadi, o‘ta kichik (apertura ulchamini yarmi va undan kichik) qismlaridan signal o‘zgarmas yoki o‘zgarishi shovqin qiymati bilan teng doimiy qiymatga aylanadi (d,ye).
Tasvir signalini chastota spektri. Tasvir signalini eng past chastota chegarasi vertikal joylashgan oq qora maydonga to‘g‘ri keladi. Bunday tasvir bir kadr vaqtda bir tebranishni yuzaga keltiradi, natijada bir sekunda kadlar soniga teng tebranish xosil bo‘ladi f_min = n . Yuqori chastota chegarasi tasvirni hosil qiluvchi unsirlar soni bilan aniqlanadi. Xaqiqatdan, agar bir unsir oq, ikkinchisi qora bo‘lganda signalda bir tebranish hosil bo‘ladi. Demak, N = ZN_z, bu yerda N_z = kZ bir satrdagi unsirlar soni. U holda, N = ZkZ = kZ² , bir kadrdagi tebranishlar soni kZ²/2 teng. Bir sekunda tebranishlar soni fmaks = kZ²n/2 teng. Chastota spektri sidirg‘a bo‘lmasdan chiziqlidir.