|
oddiy arifmetik
formula yordamida hisoblanadi:
А
А
А
0
1
2
bu erda:
А
- aholining o‘rtacha yillik soni; A
0
- aholining yil boshidagi soni; A
1
-
aholining yil oxiridagi soni.
2.
Agar aholi soni bir yil ichidagi oylar boshiga teng intervallarda keltirilgan bo‘lsa,
u holda aholining o‘rtacha soni
o‘rtacha xronologik
formula yordamida hisoblanadi:
А
А
А
А
А
n
n
1
2
1
2
3
1
2
1
...
Oy boshiga aholi soni
Oylar
01.01
01.02
01.03
01.04
01.05
01.06
01.07
Aholi soni,
mln.kishi
18,1
19,6
21,1
20,9
22,3
22,0
23,5
Agarda yarim yil uchun aholini o‘rtacha sonini aniqlasak, o‘rtacha xronologik
formulani qo‘llaymiz:
12
,
22
1
7
5
,
23
2
1
0
,
22
3
,
23
9
,
20
1
,
21
6
,
19
1
,
18
2
1
А
mln.kishi
3.
Agar aholi soni bir yil ichidagi oylar bo‘yicha teng bo‘lmagan intervallarda
keltirilgan bo‘lsa, u holda aholining o‘rtacha soni
o‘rtacha tortilgan arifmetik
formula yordamida hisoblanadi:
t
At
А
,
bu erda: t - vaqt oralig‘i (oy, kun va h.k.);
A
- t vaqt oralig‘idagi aholi soni.
269
Aholini soni va o‘rtacha darajasi (oy, kun va h.k.) aniqlangandan so‘ng, uni
o‘zgarish sur’atlarini o‘rganish muhimdir
11
.
Aholining o‘sish sur’ati mamlakatning iqtisodiy rivojlanishi va xalq
farovonligi darajasini belgilab beruvchi
determinantdi
12
.
Shu jihatdan u
Solou
modelini
13
quyidagi uch jihat bo‘yicha to‘ldiradi.
Birinchidan,
aholining o‘sishi iqtisodiy o‘sish sabablarini taxmin qilish
imkonini beradi. Barqaror iqtisodiyot va aholi sonining o‘sib borish sharoitida
bitta ishchiga ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati o‘zgarishsiz qoladi. Chunki
ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchilar soni, kapital va ishlab chiqarish hajmi bir
xil sur’atlarda o‘sadi.
Demak, aholining o‘sish sur’ati xalq farovonligini uzoq muddatga o‘sishiga
sababchi bo‘la olmaydi. Chunki barqaror iqtisodiyot sharoitida bitta ichiga ishlab
chiqarilgan mahsulot o‘zgarishsiz qoladi. Ammo aholining o‘sishi yalpi milliy
mahsulot ishlab chiqarilishining o‘sishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Ikkinchidan,
aholi o‘sishining tezlashuvi ishlovchilar sonining ko‘payishiga
natijada ularning kapital bilan qurollanganligini pasaytiradi. Bu hol esa mehnat
unumdorligining pasayishiga olib keladi.
Shunga asoslanib Solou quyidagicha xulosaga keladi: aholi o‘sishi yuqori
bo‘lgan mamlakatda jon boshiga ishlab chiqarilgan yalpi milliy mahsulot qiymati
past darajada bo‘ladi.
Uchinchidan,
aholining o‘sish darajasi kapital jamg‘armasi darajasiga ta’sir
qiladi
.
Oltin qoidaga asoslangan jamg‘arma darajasining
14
o‘sib borishi, iqtisodiy
o‘sishni ta’minlaydi. Shu davr ichida kapital bilan qurolanganlik va mehnat
11
Ўзгариш суръатини ўрганиш методлари, китобнинг “VIII” бобида батафсил ёритилган.
12
Детерминант – у аниқловчи маъносини беради. Математика фанида – бу биринчи даражали тенгламаларда
номаълум сонлар олдидаги коэффициентлардан тузилган ифода.
13
Солоу модели Америка иқтисодчиси Роберт Солоу номи билан аталган бўлиб, у 1950-1960 йилларда
ишлаб чиқилган, 1987 йилда иқтисодий ўсиш назариясини ишлаб чиққани учун Солоу халқаро Нобель
мукофотини олган. Солоу модели ишлаб чиқариш ҳажмига вақт давомида учта омилнинг қай тарзда таъсир
қилишини кўрсатади: жамғарма; аҳолининг ўсиши; хронологик жараён.
4. Олтин қоидага асосланган жамғарма даражаси деганда мароиқтисодиётда барқарор ҳолат ва энг юқори
истеъмол даражасини таъминловчи капитал жамғарма даражаси тушунилади.
270
unumdorligi darajasi yuqori bo‘ladi. Shular evaziga jon boshiga to‘g‘ri kelgan
daromad ham yuqori darajada bo‘ladi.
Aholi sonini o‘zgarish sur’ati bilan uning zichlik ko‘rsatkichi o‘rtasida qalin
bog‘liqlik mavjud, ya’ni aholi sonini ko‘payishi uning zichligi ortishiga olib
keladi. Aholining zichligi muayayn aholi punktida doimiy aholining umumiy
sonini shu aholi punkti maydoniga nisbatan hisoblanadi.
Aholining o‘rtacha yoshi muhim demografik ko‘rsatkichlardan biridir. U har
bir yoshdagi aholi sonini shu yoshga ko‘paytirib, jami aholi soniga bo‘lish orqali
aniqlanadi:
,
bu erda: -aholining o‘rtacha yoshi; X –yosh;
-X yoshdagi aholi soni;
-
jami aholi soni.
Statistika aholi tarkibini quyidagi belgilar bo‘yicha o‘rganadi:
umumdemografik belgilar(jinsi, yoshi, oilaviy holati); aholining milliy tarkibini
tavsiflovchi belgilar (millati, ona tili, fuqaroligi); mehnat resurslarini tavsiflovchi
belgilar (ishlash joyi, mashg‘uloti, mutaxassisligi); aholining sotsial tarkibini
tavsiflovchi belgilar (ijtimoiy guruhi, yashash manbaalari); aholining madaniy-
ma’rifiy darajasini tavsiflovchi belgilar (ma’lumoti, ta’lim olish, mafkurasi va
boshq); aholining hududiy joylashishini tavsiflovchi belgilar (shahar,
qishloq,viloyat, rayon va h.k.).
Aholini tarkibini o‘rganishda statistika maxsus ko‘rsatkichlardan foydalanadi.
Masalan, aholini jinsi bo‘yicha tuzilishini o‘rganmoqchi bo‘lsak, umumiy aholi
sonida erkaklar va ayollar ulushini hisoblaymiz. Ma’lumki butun dunyoda erkaklar
xissasi ayollar xissasidan past, ya’ni dunyoda 48-52 % nisbatda yuradi. Lekin, boshqa
qonuniyat ham mavjud.
Statistik ma’lumotlarga binoan yangi to‘g‘ilgan chaqaloqlar orasida o‘rta
hisobida har 100 qiz bolaga 105-106 o‘g‘il bola to‘g‘ri keladi. Bunday biologik
qonuniyat jahonning barcha mamlakatlariga xosdir.
271
Aholini tarkibiy tuzilishini o‘rganish juda muhim amaliy ahamiyat kasb
etishini hisobga olgan holda aholi tarkibini va tarkibiy o‘zgarishlarini xarakterlovchi
statistik ko‘rsatkichlarni hisoblashni va tahlil qilishni o‘quvchini o‘zi bajarishi
maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz va shu munosabat bilan ushbu masalaga biz
batafsil to‘xtalmadik.
Do'stlaringiz bilan baham: |
