Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

 
11.2. Aholi harakati statistikasi 
Aholi harakati deganda aholi sonini o‘zgarishi tushuniladi. Aholi harakati 
tabiiy va mexanik harakatlardan tashkil topadi. 
Aholini tabiiy harakati aholi sonining o‘zgarishiga bevosita va bilvosita 
ta’sir ko‘rsatadigan demografik hodisalarni o‘z ichiga oladi. Statistikada aholini 
tabiiy harakatini baholash uchun tug‘ilish, o‘lim, nikohlar va ajralish koeffitsentlari 
qo‘llanilib, bunda 1000 (promille), 10000 (detsimille) va 100000 (prodetsemille) 
aholiga nisbatan hisoblanadi. Quyida ushbu ko‘rsatkichlarni hisoblash 
texnologiyasi bilan tanishamiz. 
11.2.1. Aholini tabiiy harakati ko‘rsatkichlari 
Aholini tabiiy harakati ko‘rsatkichlari umumiy va qismiy turlarga bo‘linadi. 
Agar ko‘rsatkichlar mavjud va doimiy aholi soniga nisbatan hisoblansa umumiy, 
aholini ijtimoiy, professional va yosh-jinsiy guruhlariga nisbatan hisoblansa qismiy 
koeffitsentlar deyiladi. 
Tug‘ilish koeffitsenti
– hisobot yilida jami tug‘ilganlar (tirik) sonini joriy 
davrdagi doimiy aholining o‘rtacha soniga bo‘lib, 1000 ga ko‘paytirish orqali 
hisoblanadi, ya’ni 
bu 
erda: 
T-tug‘ilganlar 
(tirik) 
soni; 
. 

---

272 
Misol. “A” va “B” aholi punktlarining birida aholining yillik o‘rtacha soni 
100000 kishin tashkil etadi. Yil davomida tug‘ilganlar soni tegishli ravishda 1700 
va 2500 bola. Har bir aholi punkti uchun tug‘ilish koeffitsentini hisoblaymiz. 
Demak, “A” aholi punktida har 1000 kishiga 17 ta bola, “B” aholi punktida -
25 ta bola tug‘ilgan ekan. Bu degani “B” aholi punktida tug‘ilish koeffitsenti “A” 
punktiga nisbatan har 1000 kishiga 8 bolaga ko‘p. 
O‘lish koeffitsenti – hisobot davrida jami o‘lganlar sonini shu davrdagi 
doimiy aholining o‘rtacha soniga bo‘lib, 1000 ga ko‘paytirish orqali hisoblanadi, 
ya’ni 
bu erda: 
-o‘lish koeffitsienti; -o‘lganlar soni; 
-aholining o‘rtacha soni. 
Aholi soni tabiiy o‘zgarib boradi. Aholining tabiiy o‘zgarishi ko‘rsatkichi 
tug‘ilganlar bilan o‘lganlar soni o‘rtasidagi farqni ifodalaydi. 
Aholini tabiiy o‘zgarish koeffitsenti tug‘ilganlar bilan o‘lganlar farqini 
aholining o‘rtacha soniga nisbati bilan aniqlanadi yoki tug‘ilish koeffitsenti bilan 
o‘lim koeffitsentini ayirmasiga teng. Ya’ni, 
Aholini tabiiy o‘zgarishini statistik baholashda quyidagi ko‘rsatkichlardan 
ham keng foydalaniladi: 
–
maxsus tug‘ilish koeffitsenti – tug‘ilganlar (tirik) sonini 15-49 yoshgacha 
bo‘lgan ayollarni o‘rtacha soniga nisbati; 
–
tug‘ilishni yig‘indi koeffitsenti – har bir yosh oralig‘ining uzunligini 
hisobga olgan holda yosh koeffitsentlarining yig‘indisi sifatida hisoblanadi; 
–
o‘limning yosh koeffitsenti – hisobot davrida muayyan yoshda o‘lganlar 
sonini shu yoshdagilarning o‘rtacha soniga nisbati; 

---

273 
–
100000 tug‘ilganlarga nisbatan onalar o‘limi koeffitsenti – vafot etganlar 
sonini tug‘ilganlar (tirik) soniga bo‘lib, 100000 ga ko‘paytiriladi; 
–
maxsus, bir yoshgacha bo‘lgan bolalar o‘limi koeffitsenti quyidagi formula 
yordamida aniqlanadi: 
, 
bu erda: m –joriy yilda tug‘ilganlardan 1 yoshgacha o‘lganlar soni; T
1
va T
0 
– joriy 
va o‘tgan yilda tug‘ilganlar soni. 
–
100000 aholiga nisbatan o‘limning alohida sabablari koeffitsenti – hisobot 
davrida alohida sabablarga ko‘ra koeffitsenti o‘lganlar sonini doimiy aholining 
o‘rtacha soniga bo‘lib, 100000 ga ko‘paytirish orqali hisoblanadi; 
–
0 yoshdan 4 yoshgacha bolalar o‘limi koeffitsenti – 4 yoshgacha o‘lgan 
bolalar har bir yosh bo‘yicha koeffitsentlar yig‘indisidan iborat. Har bir yosh 
koeffitsenti go‘daklar o‘limi koeffitsentiga o‘xshab hisoblanadi; 
–
hayotiylik koeffitsenti (V.N. Pokrovskiy koeffitsenti ham deyiladi) – 
tug‘ilganlar 
sonini 
o‘lganlar 
soniga 
nisbati 
bilan 
aniqlanadi 
(
). Agarda ushbu nisbat 1 dan katta bo‘lsa aholi 
punktida aholi sonini tabiiy ortganligini, 1 dan kichik bo‘lsa kamayganligini 
bildiradi; 
–
nikohlar koeffitsenti – hisobot davrida tuzilgan nikohlar sonini doimiy 
aholining o‘rtacha soniga bo‘lib, 1000 ga ko‘paytirish orqali hisoblanadi; 
–
ajrimlar koeffitsenti – hisobot davrida nikohdan ajralishlar sonini doimiy 
aholining o‘rtacha soniga bo‘lib, 1000 ko‘paytirish orqali hisoblanadi.