Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

 
 
XI. AHOLI 
STATISTIKASI 
 
 

Aholi soni va tarkibi statistikasi 

Aholi harakati statistikasi 

Aholini tabiiy harakati ko‘rsatkichlari 

Aholining mexanik harakati 
ko‘rsatkichlari 

Aholining perspektiv (istiqboldagi) sonini
hisoblash metodlari 

Asosiy tayanch iboralar 

Bilimingizni sinab ko‘ring 

---

266 
 
11.1. Aholi soni va tarkibi statistikasi 
Aholi deganda ma’lum bir chegaraga ega bo‘lgan hududda (mamlakat, viloyat 
va h.k.) aniq ko‘rsatilgan sanaga ro‘yxatga olingan kishi soni tushuniladi. 
Aholi mavjud, doimiy, vaqtincha yo‘q (yashamaydigan) va vaqtincha 
yashovchilar kategoriyalariga bo‘linadi.
Doimiy aholi soniga ro‘yxatga olish paytida muayayn aholi punktida doimiy 
istiqomat qiladigan kishilar kiradi. Mavjud aholiga esa aholini ro‘yxatga olishning 
kritik paytida ro‘yxatdan o‘tgan barcha kishilar qo‘shiladi. 
Doimiy va mavjud aholi soni o‘zaro teng va teng bo‘lmasligi mumkin.Agarda, 
ro‘yxat paytida vaqtincha yo‘q va yashovchi aholi bo‘lmasa, ular o‘zaro teng bo‘ladi. 
Lekin, bu gipoteza. Haqiqatda esa ro‘yxatga olish paytida aholi punkti aholisining 
ayrimlari boshqa erga ketgan bo‘lishi mumkin va boshqa aholi punktidan mehmonga, 
ish bilan kelgan bo‘lishi mumkin. Ketganlar statistikada vaqtincha yo‘q 
(yashamaydigan), kelganlar esa (vaqtincha yashovchi) aholi kategoriyasiga kiritiladi. 
Vaqtincha yo‘q (yashamaydigan) aholiga, ro‘yxat o‘tkazilayotgan paytda turli 
sabablarga ko‘ra o‘zi doimiy yashaydigan aholi punktida bo‘lmagan kishilar kiradi, 
vaqtincha yashovchilarga esa boshqa aholi punktlarida doimiy yashaydigan, lekin 
ro‘yxat paytida ushbu aholi punktidan ro‘yxatdan o‘tgan kishilar kiradi. 
Demak, har bir aholi punktini doimiy aholisini aniqlash uchun mavjud aholidan 
vaqtincha yashovchilar ayriladi va unga vaqtincha yo‘qlar qo‘shiladi. Mavjud aholi 
soni teng doimiy aholi soni minus vaqtincha yo‘qlar plyus vaqtincha yashovchilar, 
ya’ni: 
, 
Aholini ushbu kategoriyalarining sonini aniqlash har bir aholi punktini 
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish rejasini tuzishda juda ham zarur. Masalan, bolalar 
bog‘chalari, maktablar, uy-joy va boshqa ijtimoiy obyektlarni qurishda doimiy aholi 
soniga asoslanadi. Shaharda supermarket qurishga mavjud aholi soni asos qilib 
olinadi va h.k. 

---

267 
Aholi soni va tarkibi joriy hisoblar va maxsus tashkil etilgan aholi ro‘yxati 
ma’lumotlari yordamida o‘rganiladi. 
Aholi soni va tarkibini tavsiflovchi ma’lumotlarni shakllantirish maqsadida, 
statistika organlari (DSQ) tomonidan boshqa davlat organlaridan (ichki ishlar, 
adliya, sog‘liqni saqlash vazirliklari) olingan aholi to‘g‘risidagi birlamchi 
ma’lumotlar qayta ishlanadi. 
Boshlang‘ich ma’lumotlar manbai bo‘lib tug‘ilganlik haqida dalolatnoma 
yozuvi (Adliya vazirligi); nikoh tuzilganligi haqidagi dalolatnoma yozuvi (Adliya 
vazirligi); nikohdan ajraganligi haqida guvohnoma (Adliya vazirligi); o‘lim haqida 
dalolatnoma yozuvi (Adliya, Sog‘liqni saqlash vazirligi); ko‘chib kelishni statistik 
hisobga olish varaqasini (IIV); ko‘chib ketishni statistik hisobga olish varaqasi 
(IIV) va boshqa bir qancha tasniflagichlar (MHOBT; XKT-10; “Jahon 
mamlakatlari” statistik tasniflagichi) va boshqalar hisoblanadi. 
Joriy hisoblarda aholining umumiy soni doimiy aholi soni bo‘yicha 
aniqlanadi. 
Doimiy aholi sonini baholash aholini oxirgi ro‘yxatga olish ma’lumotlariga 
(yil boshiga), yil davomida tug‘ilganlar va ko‘chib kelganlar qo‘shilib, o‘lganlar va 
muayayn aholi punktidan ko‘chib ketganlar soni ayiriladi. Ya’ni,
,
 
bu erda: R-aholini oxirgi ro‘yxatga olish ma’lumotlari (davr boshiga); T-
tug‘ilganlar soni; U-o‘lganlar soni; 
-ko‘chib kelganlar soni; 
-ko‘chib 
ketganlar soni.
 
Ushbu 
kategoriyalarni 
aniqlashda 
maxsus 
(DSQ 
tayyorlagan) 
yo‘riqnomalardan foydalanish talab etiladi. 
Ro‘yxat o‘tkazish va joriy hisoblashlar yordamida aholi soni odatda yil 
boshidagi sanaga aniqlanadi. Biroq ma’lum sanaga aniqlangan aholi soni ba’zi bir 
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblash uchun qo‘l kelmay qoladi. Masalan, jon 
boshiga to‘g‘ri kelgan yalpi ichki mahsulot, milliy daromad, yalpi daromad kabi 

---

268 
ko‘rsatkichlar aholining yil boshidagi yoki yil oxiridagi soniga asoslanib emas, balki 
uni o‘rtacha soniga asoslanib hisoblanadi. 
Aholining o‘rtacha sonini aniqlashda turli metodlardan foydalanish mumkin. 
1.
Agar aholi soni faqatgina yilning boshi va oxirida keltirilgan bo‘lsa, u holda 
aholining o‘rtacha yillik soni