Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

 
ch
R
-
chiqib 
ketgan resurslar; 
o
R
- davr oxiridagi qoldiq. 
Bu balansli tenglama savdo korxonalarida juda keng qo‘llaniladi . Masalan, bir 
supermarketni oladigan bo‘lsak, bu formulani chap tomoni supermarketning xalq 
iste’moli bozoriga kiritgan taklifini baholasa, o‘ng tomoni shu taklifni talabga 
qanchalik muvofiqligini baholaydi. Bu tenglik (formula) faqat aloqani ko‘rsatib 
qolmasdan, balki muhim amaliy ahamiyatga ham ega, ya’ni uning yordamida savdo 
korxonalari har bir tovar yoki tovar guruhi bo‘yicha talabning o‘zgarib borishini 
o‘rganib borishlari mumkin, ikkinchidan har bir tovar yoki tovar guruhi bo‘yicha 
sotilgan tovarlarning miqdoriy hisob-kitobi olib boriladi. Aholida tovarlar 
sotilishining hisob-kitobi savdoda xarajat talabchanligini o‘rganishda juda muhim 
ma’lumotdir. 

---

164 
Komponentali bog‘lanish
. Ko‘rsatkichlarning komponentli bog‘lanishi 
ko‘paytuvchi shaklida ko‘rsatkichga kirgan alohida komponentlarning o‘zgarishi 
natijasida statistik ko‘rsatkichning o‘zgarishini ifodalaydi. Bu aloqa turiga, biz o‘zaro 
bog‘liq indekslarni kiritishimiz mumkin. Masalan, haqiqiy baholardagi tovar oboroti 
indeksi baho va tovarlar fizik hajmi indeksi ko‘paytmasiga teng. 
q
p
pq
I
I
I


Bu metodning muhim amaliy ahamiyati shundaki, umumiy ko‘rsatkichda 
noma’lum bo‘lgan komponentning miqdorini ham aniqlash mumkin. Masalan, 
tovarlar fizik hajmi umumiy indeksini hisoblash uchun haqiqiy baholardagi tovar 
oboroti indeksini baho indeksiga nisbati olinadi. 
Omilli bog‘lanishda
ikki belgi: omil va natijaviy belgi qatnashadi va bu 
bog‘lanish turi faqat variatsion qatorlarda uchrashi mumkin. O‘z xarakteri bo‘yicha 
bog‘lanishning bu turi sabab-oqibat (determinirlashgan) bog‘liqligi bo‘ladi. Omilli 
aloqalar o‘z navbatida funksional va korrelyatsion bog‘lanishlarga bo‘linadi. 
Funktsional bog‘lanishda
bir o‘zgaruvchi belgining har qaysi qiymatiga boshqa 
o‘zgaruvchi belgining aniq bitta qiymati mos keladi. Bunday bog‘lanishning muhim 
xususiyati shundaki, bunda hamma omillarning to‘liq ro‘yxatini va ularning natijaviy 
belgi bilan bog‘lanishini to‘la ifodalovchi tenglamani yozish mumkin. Masalan, 
uchburchakning yuzi (S) faqat uning asosi (a) bilan balandligi (h) ga bog‘liq, bu 
bog‘lanish 
h
a
S


2
1
formula bilan to‘la ifodalanadi. Bu erda «a» va «h» omil, 
2
1
- 
mutanosiblik koeffitsentidir. Yoki, aylana yuzasi, ma’lumki, to‘lig‘icha uning radiusi 
miqdoriga bog‘liq: u radius kvadratiga to‘g‘ri proportsional, bu bog‘lanish esa
formula bilan ifodalanadi. 
Funktsional bog‘lanishlarni to‘liq bog‘lanishlar ham deb atashadi. 
Korrelyatsion (yoki noto‘liq ) bog‘lanishda
omil belgining har bir qiymatiga 
natijaviy belgining aniq qiymati emas, balki har xil qiymatlari mos keladi. Masalan, 
kompaniya menejerining ma’lumoti, uning mehnat unumdorligiga ta’sir qiladi. Yoki 
quruvchini olaylik. Uning razryadi bilan ish haqi o‘rtasida bog‘liqlik bor, ya’ni 
razryad oshib borishi bilan ish haqi ko‘payib borishi mumkin. Lekin bizga ma’lumki, 

---

165 
quruvchining razryadiga uning ish haqi to‘liq bog‘liq emas. Ikkinchidan, bir xil 
razryadga ega bo‘lgan quruvchilar, ishlayotgan obyektiga qarab turli miqdorda ish 
haqi oladilar. Buning asosiy sababi, ish haqi hajmi faqat ish razryadiga emas, balki 
boshqa omillarga ham (masalan, shaxsiy qobiliyat, ish sharoiti, sog‘liq darajasi, 
ma’lumot, korxonaning moliyaviy holati va h.k.) bog‘liqligidir. 
Statistikada bog‘lanishlar yo‘nalishi bo‘yicha: to‘g‘ri va teskari bog‘lanishga 
bo‘linadi. To‘g‘ri bog‘lanishga quruvchining ish razryadi va ish haqi o‘rtasidagi 
bog‘lanish misol bo‘lishi mumkin. Ma’lumki, boshqa shartlar o‘zgarmasdan qolsa, 
ish razryadining oshishi ish haqini oshishiga olib keladi. 
Agarda bir belgining ortib borishi bilan, ikkinchi unga tobe bo‘lgan belgi 
pasayib borsa, bunday bog‘lanish teskari bog‘lanish deyiladi. Masalan, kompyuter 
operatori har 10 minutda bir varaq matnni tera oladi, ya’ni uning unumdorligi bir 
soatda 6 varaq. Agarda operator bir varaq matnni terish uchun 9 minut sarflasa uni 
unumdorligi oshadi. Demak, mehnat unumdorligi va bir birlikka (mahsulot ishlab 
chiqarish ham bo‘lishi mumkin) sarflangan vaqt o‘rtasida teskari bog‘lanish mavjud. 
Analitik ifodalarning ko‘rinishiga qarab bog‘lanishlar ikki turga, ya’ni: to‘g‘ri 
va egri chiziqli bog‘lanishlarga bo‘linadi. 
To‘g‘ri chiziqli
bog‘lanishda omil belgining o‘zgarishi bilan natijaviy belgining 
o‘zgarishi bitta yo‘nalishda bo‘ladi, ya’ni omil belgi oshib borsa, natijaviy belgi ham 
oshib boradi va aksincha. U to‘g‘ri chiziq tenglamasi - 
bilan ifodalanadi. 
Egri chiziqli
bog‘lanishda esa, omil belgining o‘zgarishi bilan natijaviy belgi 
ma’lum bir vaqtgacha u bilan parallel o‘zgarib boradi, ma’lum bir nuqtaga etgandan 
so‘ng natijaviy belgining o‘zgarish yo‘nalishi o‘zgara boshlaydi. Demak, ular 
o‘rtasidagi bog‘liqlik yo‘nalishi doimiy emas. Bunday holatlarda bog‘lanishlar 
quyidagi egri chiziqlarning tenglamalari bilan ifodalanadi: 
;
ˆ
b
x
a
x
y



;
ˆ
x
b
a
x
y


.
1
ˆ
x
b
a
x
y



Omillarning o‘zaro harakati nuqtai-nazaridan bog‘liqlikni quyidagi turlarga 
bo‘lish mumkin: juft belgilarning bog‘liqligi; ko‘p belgilarning o‘zaro bog‘liqligi. 
Masalan, talabaning dars qilish soati bilan o‘zlashtirishi o‘rtasidagi bog‘liqlikni 

---

166 
o‘rgansak, bu juft bog‘lanish deyiladi, agarda student o‘zlashtirishiga dars qilish 
soati, oilaviy ahvoli, darsliklar bilan ta’minlanganligi va boshqa omillarning ta’sirini 
o‘rgansak, bu ko‘p omilli bog‘lanish deyiladi. 
Ko‘rsatkichlarning o‘zaro bog‘liqligi statistikaning bir qancha metodlarining 
birikmalari yordamida aniqlanishi va ifodalanishi mumkin. Parallel qatorlarni 
solishtirish, balans metodi, statistik guruhlash va grafiklar, dispersion va 
korrelyatsion tahlil metodlari ko‘rsatkichlarni o‘zaro bog‘liqligini aniqlash va 
o‘rganishning asosiy usullari bo‘lib hisoblanadi. 
Parallel qatorlarni solishtirish
. 
Xodisalar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni 
o‘rganish metodlari ichida eng soddasi parallel qatorlarni taqqoslash metodidir. 
Parallel qatorlarni taqqoslash deganda omil qatorlarning hadlari qiymatiga natijaviy 
belgi hadlarining mos kelishi tushuniladi. Omil belgi hadlarini o‘sib boruvchi (yoki 
aksincha) tartibda joylashtirib, natijaviy belgi hadlarining o‘zgarishi kuzatiladi. Omil 
belgi qiymatini «X», natijaviy belgini - «Y» bilan belgilaymiz. 
Quyidagi shartli raqamlarda keltirilgan misolni ko‘rib chiqaylik, Toshkent 
shahrida 20 ta oziq-ovqat tovarlari bilan savdo qiluvchi supermarket mavjud. 
Ularning egalari o‘z supermarketlariga mijoz (xaridor)larni jalb qilish maqsadida har 
kuni radio va televideniyada o‘z do‘konlarini reklama qila boshladilar va tabiiy 
ravishda reklama uchun mablag‘ sarflana boshlandi. Reklama o‘z ta’sirini ko‘rsatib, 
do‘konlarga mijoz kela boshladi (7.1-jadval)
7.1-jadval 
Supermarketning reklama xarajatlari va mijozlari soni o‘rtasidagi bog‘lanish