Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

 
Shaharlar 
Aholi soni 
bo‘yicha (
x
) 
Aholini tabiy 
ko‘payishi 
bo‘yicha (
y
) 
 
d
i 
 
d
i
2 
Qoraqalpog‘iston
8 
7 
1 
1 
Andijon 
4 
9 
-5 
25 
Buhoro 
10 
13 
-3 
9 
Jizzah 
12 
6 
6 
36 
Qashqadaryo 
7 
2 
5 
25 
Navoiy 
13 
11 
2 
4 
Namangan 
3 
4 
-1 
1 
Samarqand 
6 
3 
3 
9 
Surhondaryo 
9 
1 
8 
64 
Sirdaryo 
14 
8 
6 
36 
Toshkent 
5 
12 
-7 
49 
Farg‘ona 
2 
10 
-8 
64 
Xorazm 
11 
5 
6 
36 
Toshkent sh. 
1 
14 
-13 
169 
Jami 
105 
105 
-1 
527 
3. Bir necha belgilar o‘rtasidagi bog‘liqlikni zichligining baholash uchun 
konkordatsiya koeffitsienti
qo‘llaniladi. Uni quyidagi formula bilan hisoblash 
mumkin: 
)
(
12
3
2
n
n
m
s



, 
bu erda: m- omillar soni; n- tekislanadigan birliklar soni; s-ranglarni kvadrat 
chetlanishi. 
6
Ўзбекистон демографик йиллик тўплами 2016. Тошгкент 2016, 34,99 бб. 

---

185 
n
r
r
S
n
n
ij
n
m
ij
2
1
1
1
2
1
)
(









 
Konkordatsiya koeffitsientini hisoblashni quyidagi misol asosida ko‘rib 
chiqamiz (7.8 jadval). Savdo kompaniyasining 8ta oziq-ovqat do‘konining tovar 
oboroti bilan muomala xarajatlari mutlaq summasi, nisbiy darajasi, rentabellik 
darajasi o‘rtasidagi bog‘lanishni kuchini o‘rganish uchun, ular ekspertlar tomonidan 
quyidagicha ranjirlangan (tekislangan, ballangan).
7.8 jadval 
Do‘konlarning tovar oboroti, muomala xarajatlari va rentabellik darajasi o‘rtasidagi 
bog‘lanish 
Ranglar(
ij
r
) 
Do‘konlar 
Tovar 
oboroti 
Muomala 
xarajati-
ning mutloq 
summasi 
Muomala 
nisbiy 
darajasi 
Rentabellik 
darajasi 
ij
m
r

1
 
2
1







ij
m
r
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
3 
2 
1 
8 
7 
5 
4 
6 
4 
1 
3 
7 
5 
6 
2 
8 
4 
3 
1 
6 
5 
8 
2 
7 
3 
1 
2 
5 
7 
6 
4 
8 
14 
7 
7 
26 
24 
25 
12 
29 
196 
49 
49 
676 
576 
625 
144 
841 
Jami 
144 
3156 
7.8 –jadvalda keltirilgan ma’lumotlar asosida ranglar kvadrat chetlanishini 
aniqlaymiz:
564
2592
3156
8
144
3156
2





S
Konkordatsiya koeffitsienti miqdori teng: 
8393
,
0
8064
6768
)
8
8
(
4
564
12
3
2






Konkordatsiya koeffitsientining qiymatiga asosan o‘rganilayotgan belgilar 
o‘rtasida bog‘liqlik ancha kuchli. 

---

186 
7.4. Noparametrik ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘lanishni baholash 
metodlari 
Statistikaning yana bir asosiy masalalaridan biri ijtimoiy-hodisa va 
jarayonlarning o‘zaro bog‘liqligini o‘rganishdan iborat. Ijtimoiy hodisa va 
jarayonlarning o‘zaro bog‘lanishini o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda 
hodisa va jarayonlar miqdoriy ko‘rsatkichlar bilan emas, balki miqdoriy bo‘lmagan 
sifat (atributiv) ko‘rsatkichlari bilan ifodalanadi. Bunday ko‘rsatkichlarga aholi jinsi, 
ma’lumoti, mashg‘uloti, oilaviy xolati, iqtisodiy tarmoqlar, mulkchilik shakllari va 
boshqa son bilan ifodalanmaydigan ko‘rsatkichlarni kiritish mumkin. 
Xususan, sifat ko‘rsatkichlari orasidagi bog‘lanishni o‘rganish masalasi ikki 
alternativ (bir-birini inkor etuvchi): biri sabab ikkinchisi oqibat xususiyatiga ega 
bo‘lgan belgilar orasidagi bog‘lanishni aniqlash va o‘lchashdan iborat.
Har biri ikki guruh belgilardan iborat bo‘lgan sifat ko‘rsatkichlari orasidagi 
bog‘lanishni miqdoriy baholash uchun “assotsiatsiya” va “kontengentsiya” 
koeffitsientlaridan foydalaniladi. 
Hisoblashlarni amalga oshirish uchun sifat ko‘rsatkichlarining soni ikkita 
bo‘lib va har biri ikkita o‘zaro bir-birini inkor etuvchi belgilardan iborat bo‘lganda 
quyidagicha jadval tuziladi: 
Assotsiatsiya va kontengentsiya koeffitsientlarini hisoblash jadvali 
Birinchi 
ko‘rsatkichning 
belgilari 
Ikkinchi ko‘rsatkich 
Jami 
Birinchi belgi soni 
Ikkinchi belgi soni 
HA 
a 
b 
a
+ b 
YO‘Q 
s 
d 
c + d 
Jami 
a + c 
b + d 
a + b + c + d 
Koeffitsientlar quyidagi formulalar yordamida hisoblanadi: 
assotsiatsiya:
; 

---

187 
kontengentsiya: 
. 
Kontengentsiya koeffitsienti har doim assotsiatsiya koeffitsientidan kichik 
bo‘ladi. Agar 
yoki 
bo‘lsa bog‘lanish mavjud deb qaraladi. 
Masalan, shaharning 5000ta aholisi bilan ijtimoiy so‘rov o‘tkazishda ikkita 
savol qo‘yilgan: 
1.
Sizning daromadingiz oilangizning asosiy iste’mol tovarlariga bo‘lgan 
talabini qondiradimi?
 
2.
Siz o‘z kasbingizdan mamnunmisiz?
 
So‘zovlarga javoblarda: ikkinchi savolga “yo‘q” degan javob aholining ma’lum 
bir qismini olayotgan daromadi iste’mol tovarlariga bo‘lgan talabni qondirmasligidan 
kelib chiqadi deb faraz qilish mumkin. Demak, berilayotgan javobda ikki savolning 
o‘zaro bog‘liqligi ko‘rinadi. Masalani echish uchun ikki o‘lchovli javoblar jadvali 
tuziladi 
 
Birinchi savolga 
javoblar 
Ikkinchi savolga javoblar 
Jami 
Ijobiy javoblar soni 
Salbiy javoblar soni 
HA 
1700
 
(
a
) 
800 (
b
) 
2500 (
a
+ b) 
YO‘Q 
300 (
s
) 
2200 (
d
) 
2500 (c + d) 
Jami 
2000 (
a
+ c) 
3000 (
b
+ 
d
) 
5000 (
a + b + c + 
d
) 
Jadvaldagi 
ma’lumotlar 
asosida 
assotsiatsiya 
va 
kontengentsiya 
koeffitsientlarini hisoblaymiz. 

---

188 
Demak, ikkala savol o‘rtasida to‘g‘ri bog‘lanish mavjud bo‘lib, uning zichligi
o‘ta yuqori ekan. 
Yana bir masala: 100ta ishchining reja topshiriqlarini bajarish darajasini 
ularning mahsus tayyorgarlikdan o‘tganligi bilan bog‘liqligi zichligini aniqlash talab 
etiladi. Masalaning sharti bo‘yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan: 
Reja bajarilishi 
darajasi 
Mahsus tayyorgarlik haqida ma’lumot 
Jami 
O‘tganlar soni 
O‘tmaganlar soni 
Rejani bajarganlar 
70
 
(
a
) 
20 (
b
) 
90 (
a
+ b) 
Rejani bajarmaganlar 
2 (
s
) 
8 (
d
) 
10 (c + d) 
Jami 
72 (
a
+ c) 
28 (
b
+ 
d
) 
100 (
a + b + c + d
) 
Jadvaldagi 
ma’lumotlar 
asosida 
assotsiatsiya 
va 
kontengentsiya 
koeffitsientlarini hisoblaymiz. 
Demak, reja topshirig‘ini bajarilishi bilan maxsus tayyorgarlik o‘rtasida to‘g‘ri 
va yuqori darajada bog‘lanish mavjud ekan.