167
9
20
1800
19
24
2200
10
20
2000
20
24
2000
7.1-jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib
turibdiki, umuman olganda reklama
harajatlari va supermarket mijozlari soni o‘rtasida bog‘lanish mavjud. Biroq ayrim
hollarda bog‘liqlik ko‘rinmaydi yoki umuman yo‘q. Masalan, ettinchi va o‘n
birinchi
supermarketlarni olaylik. Bu erda biz teskari nisbatni ko‘ramiz, ya’ni o‘n birinchi
supermarketda ettinchi supermarketga nisbatan xaridorlar soni kam, reklama
xarajatlari esa ancha yuqori. Har bir alohida voqeada
supermarket xizmatidan
foydalanuvchi xaridorlar soni faqatgina reklama xarajatlariga bog‘liq emas,
xaridorlarning do‘konga kirishiga boshqa omillar ham ta’sir qiladi.
Omil belgining ortishi bilan natijaviy belgi ham ortib borishi sharoitlarida ular
o‘rtasida to‘g‘ri korrelyatsion bog‘lanish borligi taxmin qilinadi, omil belgining
ortishi bilan
natijaviy belgi kamayib borsa, ular o‘rtasida teskari bog‘lanish
mavjudligi taxminlanadi.
O‘rganilayotgan to‘plam birliklari juda ko‘p bo‘lgan sharoitda omil belgining
bitta qiymatiga natijaviy belgining bir necha qiymatini mos kelishi parallel
qatorlarning o‘zaro bog‘liqligini tushunishni qiyinlashtiradi. Bunday sharoitda
bog‘liqlikning mavjudligini aniqlash uchun korrelyatsion
va guruhli statistik
jadvallardan foydalanish mumkin.
Korrelyatsion jadvalni tuzish uchun omil va natijaviy belgilarni guruhlarga
ajratish talab etiladi. Bizni misolimizda (7.1-jadval) omil belgi 5 variantda berilgan.
Natijaviy belgi uchun guruh intervali aniqlanadi. Buning uchun Sterdjess
formulasidan foydalanamiz:
киши
n
X
X
i
192
5
960
5
1440
2400
lg
322
,
3
1
min
max
.
Endi natijaviy belgi bo‘yicha guruhlarni tuzamiz:
I. 1440+192=1632 yoki 1440 -1632
II. 1632+192=1824 yoki 1632 -1824
III. 1824+192=2016 yo ki 1824-2016
IV. 2016+192=2208 yoki 2016-2208
168
V. 2208+192=2400 yoki 2208 -2400
Olingan natijalarni korrelyatsion jadvalda joylashtiramiz (7.2-jadval).
Tuzilgan korrelyatsion jadvaldan ko‘rinib turibdiki,
omil belgi bilan natijaviy
belgi o‘rtasida bog‘liqlik mavjud. Korrelyatsion jadvalda chastotalar jadvalning chap
yuqori burchagidan o‘ng quyi burchagiga qarab diagonalda joylashgan. Bu omil belgi
bilan natijaviy belgi o‘rtasida to‘g‘ri chiziqli bog‘lanish mavjud ekanligini bildiradi.
Aksincha bo‘lganda egri chiziqli bog‘lanish mavjud bo‘lar edi.
7.2-jadval
Korrelyatsion jadval
Shu erda bir narsani ta’kidlash joizki, korrelyatsion jadvalning kataklarini
to‘ldirilishiga doimo e’tibor berishimiz kerak. Shunday sharoit bo‘lishi mumkinki,
jadval kataklarini barchasi to‘lishi mumkin. Bu bog‘lanish yo‘q ekan degani emas.
Bunday paytda chastotalarning
joylanish zichligiga, yana ham aniqrog‘i
chastotalarning asosiy qismi jadvalning qaerida joylashganligiga qarash kerak. Bu
ham etmasa yoki tushunarsiz bo‘lsa, jadvalning har bir qatori uchun natijaviy
belgining o‘rtacha darajasi aniqlanadi. Masalan, birinchi qator uchun
1600
3
1
1728
2
1536
1
Y
va h.k.
Y bo‘yicha
guruhlar
X
bo‘yicha
guruhlar
1536
(1440-1632)
1728
(1632-1824)
1920
(1824-2016)
2112
(2016-2208)
2304
(2208-2400)
fx
i
y
16
2
1
3
1600
18
1
3
1
5
1730
20
1
3
1
5
1924
22
1
1
2
4
2070
24
1
1
1
3
2118
fy
3
6
6
2
3
20
-
169
Shunday qilib, omil belgi qiymatining o‘zgarishi bilan natijaviy belgi o‘rtacha
qiymatining o‘zgarishi (bizni misolimizda ortib borishi) supermarketlarning
reklamaga qilgan xarajatlari va ulardan savdo qilgan mijozlar soni o‘rtasida to‘g‘ri
chiziqli bog‘lanish mavjud ekanligini korrelyatsion jadval yaqqol ko‘rsatib turibdi.
Iqtisodiy hodisalar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashda va o‘rganishda
statistikaning grafik
usulidan ham keng foydalaniladi. Boshlang‘ich ma’lumotlardan
foydalanib grafiklarni turli ko‘rinishidan foydalanish mumkin
5
.
Masalan ikki o‘lchovli grafikdan. Bunda belgilardan
birining qiymatlari
vertikal o‘q bo‘yicha, ikkinchisi esa gorizantal o‘q bo‘yicha joylashtiriladi hamda
omil belgining individual qiymatlariga mos keluvchi natijaviy belgi qiymatlarini
nuqtalarda joylashtirib chiqsak va keyin u nuqtalarni
birini ikkinchisiga ulasak,
bog‘lanish yo‘nalishi aniq bo‘ladi. 7.1-rasmda to‘g‘ri bog‘lanishni (7.1a-rasm),
teskari bog‘lanishni (7.1b-rasm), hamda ikki o‘zgaruvchi bog‘liqlikka ega bo‘lmagan
holatlarni (7.1c-rasm) aks ettirilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
