Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

16.6. Milliy hisoblar tizimidagi asosiy indikatorlar orasidagi 
o‘zaro munosabatlar 
MXTda YaIM va YaMD ko‘rsatkichlaridan tashqari ular asosida yana bir 
qancha o‘zaro bog‘liqlikda bo‘lgan ko‘rsatkichlar hisoblanishi mumkin. 
YaIMda, yalpi ishlab chiqarish hajmini ifodalovchi ko‘rsatkich sifatida, bir 
jiddiy kamchilik mavjud: u joriy davrdagi ishlab chiqarishni, ushbu davrda 
foydalanilgan investitsion tovarlar o‘rnini qoplashga ishlatilgan qismini ham 
qamrab olganligi sababli, bo‘rttirib ko‘rsatish tendentsiyasidan xoli emas. 
Masalan, 2018 yil 1 yanvar holatiga xalq xo‘jaligida 40 trln. so‘mlik 
investitsion tovarlar mavjud edi. Faraz qilaylik, 2018 yil davomida ishlab 
chiqarilgan 96 trln. so‘mlik YaIMni ishlab chiqarish jarayonida 16 trln. so‘mlik 
mashina va uskunalar iste’mol qilindi. Shunday qilib, 2018 yilning 31 dekabr 
holatiga jamg‘arilgan investitsion tovarlar hajmi 24 trln. so‘mni tashkil qiladi. 

---

427 
2018 yilda ishlab chiqarilgan barcha 96 trln. so‘mlik YaIMning barchasi 
jamiyat farovonligini oshirishga olib keldi deb e’tirof etish mumkin-mi? Yo‘q, 
albatta. Chunki, 16 trln. so‘mlik investitsion tovarlar ushbu yilda iste’mol qilingan 
mashina va uskunalar o‘rnini qoplashga sarflangan. Agar YaIM hajmidan yil 
davomida iste’mol qilingan investitsion tovarlar qiymatini chegirib tashlasak, yillik 
ishlab chiqarishning yalpi emas, balki sof hajmini aniqlaymiz: 96 - 16 = 80 (trln. 
so‘m). 
Ushbu ko‘rsatkich iste’mol va kapital jamg‘arish uchun ishlab chiqarish 
hajmini o‘lchashda YaIMga nisbatan ancha takomillashtirilgan ko‘rsatkichdir. 
MXTda sof ichki mahsulot (SMD) quyidagicha hisoblanadi: SIM = YaIM - asosiy 
kapital iste’moliga ajratmalar. Bizning misolimizda: SIM = 96 - 16 = 80 (trln. 
so‘m). 
Ushbu ko‘rsatkich yordamida, uy xo‘jaliklari, kompaniyalar, davlat va 
xorijliklarni ham qo‘shganda, keyingi yillarda ishlab chiqarish imkoniyatlarini 
pasaytirmasdan, iqtisodiyot iste’mol qilishi mumkin bo‘lgan umumiy yillik ishlab 
chiqarish hajmini ifodalaydi. 
Daromadlar bo‘yicha SIMni hisoblashda YaIMdan amortizatsiya ajratmalari 
(asosiy kapital iste’moli) chegirib tashlanadi, xarajatlar usulida esa, hisob-
kitoblarda yalpi xususiy investitsiyalar o‘rniga, undan eskirgan asosiy kapitalni 
qoplashga yo‘naltirilgan investitsiyalarni ayirish natijasida hisoblangan sof ichki 
investitsiyalar olinadi. 
Iqtisodiy-statistik tahlil ishlarida ushbu sof ishlab chiqarish hajmini ishlab 
chiqarish uchun jamiyat qancha resurslar sarflaganini aniqlash muhim rol 
o‘ynaydi. SIM tarkibida joriy iqtisodiy resurslar ulushini ifodalamaydigan yagona 
element bo‘lib biznesga bilvosita soliqlar hisoblanadi. Davlat biznesni sof bilvosita 
soliqlarga tortish evaziga ishlab chiqarishga hech narsa kiritmaydi. Shu sababli 
davlatga iqtisodiy resurs etkazib beruvchi sifatida qaralmaydi. Shunday qilib, 
mehnat haqi, renta to‘lovlari, ushbu yilda ishlab chiqarilgan YaIM hisobiga 
olingan foydadan foizlarning umumiy hajmini hisoblash uchun SIMdan biznesga 
bilvosita soliqlar chegirib tashlanishi kerak. 

---

428 
Shu zayilda olingan ko‘rsatkich milliy daromad (MD) deb yuritiladi. 
Resurslarni etkazib beruvchilar nuqtayi nazaridan MD joriy ishlab chiqarishda 
qatnashish hisobiga olingan daromadlarni ifodalaydi. Kompaniyalar nuqtayi 
nazaridan MD ishlab chiqarish omillari yoki resurslar narxlarini o‘lchovi bo‘lib 
hisoblanadi: MD ushbu yildagi ishlab chiqarish hajmini yaratishga sarflangan 
iqtisodiy resurslarning bozor narxlaridagi qiymatini ifodalaydi. 
MDni shuningdek YaIM tarkibidagi daromadlar yig‘indisi sifatida aniqlash 
mumkin, biroq bunda YaIMdan farqli o‘laroq, unga amortizatsiya ajratmalari va 
biznesga bilvosita soliqlar qo‘shilmaydi. 
Shaxsiy daromad 
(olingan daromad) va MD (ishlab topilgan daromad) shu 
bilan farqlanadilarki, mehnat bilan ishlab topilgan daromadning bir qismi -
ijtimoiy sug‘urtaga ajratmalar (ijtimoiy sug‘urtaga soliqlar), korporatsiyalar 
foydalariga soliqlar va korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydalari – amalda uy 
xo‘jaliklariga etib bormaydi. Bundan farqli o‘laroq, uy xo‘jaliklari ixtiyoriga kelib 
tushgan daromadlarning bir qismi – masalan, transfert to‘lovlari – mehnat natijasi 
bo‘lib hisoblanmaydi. Transfert to‘lovlariga quyidagilar kiradi: qarilik va baxtsiz 
hodisalarni sug‘urtalash bo‘yicha to‘lovlar; ijtimoiy dasturlarga asoslangan 
ishsizlik bo‘yicha to‘lovlar; faxriylarga turli to‘lovlar, masalan, mehnatga 
qobiliyatsizlik bo‘yicha nafaqalar; ishsizlik bo‘yicha nafaqalar va xususiy 
nafaqalar (pensiyalar); iste’molchilarga davlat tomonidan foiz to‘lovlari.
 
Nima sababdan biz davlat qimmatbaho qog‘ozlari bo‘yicha foiz to‘lovlarini 
joriy ishlab chiqarishda ishlab topilmagan daromad sifatida qaraymiz? Axir 
xususiy kompaniyalarning qimmatli qog‘ozlari bo‘yicha foizlari MDga ishlab 
topilgan daromad tarzida qo‘shiladi-ku. 
Bunday istisnoning sababi nima? Sababi – davlat qarzining asosiy qismi, 
odatda, urushlar, mamlakat mudofaasini ta’minlash hamda ishlab chiqarishning 
pasayishi bilan uzviy bog‘liqlikda bo‘lganligidadir. 
Aeroportlar va magistral yo‘llar qurilishi bilan bog‘liq bo‘lgan hukumat 
kamomadidan farqli o‘laroq, harbiy xarajatlar va ishlab chiqarishning pasayib 
ketishi bilan bog‘liq bo‘lgan kamomad iqtisodiyot uchun ishlab chiqarish 

---

429 
aktivlarini (xizmatlarni) yaratmaydi. Shunday qilib, bunday qarz uchun to‘langan 
foiz qandaydir ishlab chiqarish va daromadlar hajmining oshishini ifodalamaydi. 
Huddi shunday mulohaza iste’mol bo‘yicha qarzdorlikka foiz to‘lovlarining 
transfert to‘lovlariga kiritilishi uchun asos bo‘lishi mumkin. 
Ishlab topilgan daromadni o‘lchaydigan MDdan haqiqatda olingan shaxsiy 
daromad ko‘rsatkichiga o‘tishda MDdan ishlab topilgan, lekin olinmagan uch 
turdagi daromadlar chegiriladi hamda joriy mehnat faoliyatining natijasi bo‘lib 
hisoblanmaydigan daromadlar qo‘shiladi: 
MD(ishlab 
topilgan 
daromad) 
- 
ijtimoiy 
sug‘urtaga 
badallar 
-
korporatsiyalarning foyda solig‘i - korporatsiyalarning taqsimlanmagan foydasi + 
transfert to‘lovlari = Shaxsiy daromad (olingan daromad). 
Ixtiyordagi daromad (ID)ni aniqlash uchun shaxsiy daromaddan individual 
soliqlarni ayirish lozim. Individual soliqlarga jismoniy shaxslar to‘laydigan 
daromad solig‘i, shaxsiy mulkka soliq va vorislik uchun soliqlar kiradi. Ularning 
ichida etakchi o‘rinni jismoniy shaxslar to‘laydigan daromad solig‘i egallaydi. 
ID –uy xo‘jaliklari oqibatda foydalanishlari mumkin bo‘lgan daromaddir. Uy 
xo‘jaliklari IDning bir qismini iste’mol tovarlari va xizmatlarini xarid qilish uchun 
sarflasalar, undan ortib qolgan boshqa qismini jamg‘arib boradilar. 
Asosiy tayanch iboralar 

Asosiy 
umumlashtiruvchi
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar. 
YaIMni hisoblash usullari. 

YaIM
ni ishlab chi
q
arish 
usulida 
h
isoblash. 

YaIMni daromadlar usulida 
hisoblash. 

YaIM
ni xarajatlar 
usulida 
h
isoblash. 

Jam
g‘
arish va 
investitsiya xarajatlari. 

Xususiy jam
g‘
armalar. 

Yalpi ichki mahsulot (YaIM). 

Oraliq iste’mol. 

Sof ichki mahsulot. 

Sof eksport. 

Sof milliy daromad. 

Yalpi milliy daromad (YaMD). 

Xorijdan olingan sof omil 
laromad. 

Egalikdagi 
yalpi 
milliy 
daromad. 

YaIM
deflyatori. 

---

430 

Davlat jam
g‘
arishi. 

Tash
q
i dunyo jam
g‘
arishi. 

I
q
tisodiy farovonlik va 
YaIM
.


Narxlar indeksi. 

Iste
’
mol narxlari indeksi. 

Nominal 
YaIM
. 

Real 
YaIM
. 

Milliy daro
mad. 

Shaxsiy daromad.