Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

16.5. Makroiqtisodiy ayniyatlar 
Pul va tovar oqimlari hajmlarining bir xilligidan kelib chiqib, 1911 yilda 
Irving Fisher makroiqtisodiyotda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan miqdoriy 
tenglama deb nom olgan ayniyatni ishlab chiqqan: 
M*V = Q*P, 

---

425 
bu erda: M – pul massasi hajmi; V – pul aylanish tezligi; Q – real ishlab 
chiqarilgan YaIM; R – YaIM deflyatori. 
Q*P – nominal YaIM, ya’ni pulga talab bo‘lsa, M*V – pul taklifini ifodalaydi.
Yuqorida keltirilgan tenglama daromadlarning doiraviy aylanishini ko‘rsatadi. 
Yana bir makroiqtisodiy ayniyat bo‘lib YaIMni hisoblashning ishlab chiqarish 
usuli hisoblanadi, ya’ni
YaICh – OI = YaIM. 
Boshqa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblashdagi boshqa ayniyatlarni 
davom ettirish mumkin. 
YaIM + xorijdan olingan sof omil daromadlari = YaMD 
YaMD – asosiy kapital iste’moli = SMD (sof milliy daromad) 
SMD – bilvosita soliqlar + subsidiyalar = MD (milliy daromad) 
Yuqorida keltirilgan barcha makroiqtisodiy ayniyatlar MXTdagi asosiy 
agregatlarni hisoblashda qo‘llaniladi. 
Xarajatlar usuli bo‘yicha YaIM quyidagicha aniqlanadi: 
YaIM=UPI+INX+JPI+SE, 
bu erda: YaIM – yalpi ichki mahsulot; UPI – uy xo‘jaliklarining pirovard iste’mol 
xarajatlari; INX – investitsiya xarajatlari; JPI– davlatning tovar va xizmatlarni 
xarid qilish xarajatlari (joriy pirovard iste’mol xarajatlari); SE – sof eksport 
(eksport – import). 
Jamg‘arish va investitsiya ayniyati quyidagi ko‘rinishga ega: 
JA = YaIM – UPI – JPI, 
UPI + JPI + INX = JA + UPI + JPI, 
yoki 
INX = JA. 
O‘z navbatida, jamg‘arish(JA): xususiy jamg‘arma (XJ), davlat jamg‘armasi 
(DJ) va tashqi dunyo jamg‘armalarini (TJ) qamrab oladi, ya’ni
JA = XJ + DJ + TJ. 
Xususiy jamg‘armalar quyidagicha shakllanadi: 

---

426 
XJ = (YaIM + TR + DQ – XS) – UPI,
bu erda: TR – xususiy sektorga davlat transfertlari; DQ – davlat qarzi (qimmatbaho 
qog‘ozlar) bo‘yicha olingan foizlar; XS – xususiy sektor tomonidan to‘langan 
soliqlar.
Davlat jamg‘arishini ifodalaydigan ayniyat quyidagi ko‘rinishga ega: 
DJ = (XS – TR – DQ) – JPI.
 
Agar davlat jamg‘arishi salbiy miqdorga teng bo‘lsa, bu davlat byudjetining 
kamomad bilan ijro etilganligini anglatadi: DB = - DJ.
Tashqi dunyo jamg‘arishi bo‘yicha ayniyat tashqi savdo aylanishi saldosiga 
ko‘ra aniqlanadi: 
TJ = M – X yoki TJ = -SE.
Pirovardida yuqorida keltirilgan ayniyatlarni umumlashtirsak, quyidagi 
ayniyatlarga ega bo‘lamiz: 
XJ+DJ+TJ = (YaIM+TR+DQ–XS)–UPI+(XS–TR–DQ)–JPI+(-SE), 
XJ + DJ + TJ =YaIM – UPI – JPI – SE, 
JA = INX.