Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

 

---

225 
 
 
 
IX. STATISTIK
INDEKSLAR 
 

Indekslar to‘g‘risida tushuncha va ularning 
turlari 

Miqdor ko‘rsatkichlari indekslari 

Sifat ko‘rsatkichlari indekslari 

Bazisli, zanjirsimon va hududiy (territorial) 
indekslar 

Statistik indekslarni iqtisodiy menejmentda
qo‘llash 
 
9.1. Indekslar to‘g‘risida tushuncha va ularning turlari 
 

---

226 
Indeks so‘zi lotincha “Index” atamasidan olingan bo‘lib, belgi, ko‘rsatkich 
degan ma’noni bildiradi. Lekin har qanday ko‘rsatkich ham indeks deb 
atalavermaydi. Indeks so‘zi pochta, poligrafiya va boshqa tarmoqlarda tartib
nomeri ma’nosida ishlatiladi. Statistikada esa ushbu so‘z butunlay boshqa 
ma’noga ega. Statistik indeks – bu bevosita qo‘shib bo‘lmaydigan bo‘laklardan 
tashkil topgan ikki to‘plamni taqqoslashga aytiladi. 
Bevosita qo‘shib bo‘lmaydigan hodisalarni vaqt bo‘yicha yoki makonda 
o‘zgarishini baholash uchun ularni mutloq yoki o‘rtacha hadlari bilan o‘zaro 
taqqoslab bo‘lmaydi. Bu ishni bajarish uchun indeks metodining maxsus usullarini 
qo‘llash kerak. Indekslarning maxsus usullari yoki turlari turli tuman. Masalan, 
professor Irving Fisher indekslarni tuzish metodlari asarida indekslarni 6 turini 
farqlaydi: agregat, arifmetik, garmonik, geometrik, moda va mediana. Ohirgi 
ikkitasini indeks deyish mumkinmikan ? Bizningcha yo‘q. 
Statistikada shunday hodisalar uchraydiki, ularga mumkin bo‘lmagan 
sharoitda umumlashtirib baho berish (mahsulotni moddiy natural formulada 
o‘zgarishini yoki narxlarni, tannarx va boshqalarni baholash) zaruriyati tug‘iladi.
Bu muammolarni echish uchun statistikada mahsulot hajmi indeksi, baho, 
tannarx, mehnat unumdorligi va boshqa indekslar hisoblanadi. 
Mahsulot hajmini taqqoslaydigan bo‘lsak, uni moddiy natural formadan 
qiymat formasiga o‘tkazish kerak, ya’ni mahsulot unsurlari (miqdor va baho) 
o‘zaro ko‘paytiriladi. Lekin bir narsani esda saqlash zarur, mahsulot qiymatining 
o‘zgarishi, ikki omilga, ya’ni uning miqdori va bahosining o‘zgarishiga bog‘liq 
bo‘ladi. 
Mahsulot qiymatini taqqoslash bilan biz indeks metodi oldiga qo‘yilgan 
vazifani hal qilmaymiz. Bizning maqsadimiz barcha mahsulotlar bo‘yicha 
birgalikda miqdorni yoki bahoni o‘zgarishini o‘rganishdir. Bu maqsadga erishish 
uchun, ya’ni turdosh mahsulotlarning hajmi qanday o‘zgarganligini bilish uchun 
taqqoslashdan oldin taqqoslanuvchi va taqqoslanadigan davrlarda mahsulot hajmi 
o‘zgarmas (bitta davr) baholarda hisoblaniladi, agar bahoning o‘zgarishini 

---

227 
o‘lchamoqchi bo‘lsak, mahsulot miqdorining ta’sirini yo‘qotish kerak. Bu indeks 
metodining o‘ziga xos xususiyatidir. 
Indeks metodi yordamida murakkab hodisalarning vaqt bo‘yicha va hududiy 
o‘zgarishi, reja va buyurtmalar bajarilishi o‘rganiladi. Mana shu vazifalarga qarab 
indekslar quyidagi turlarga bo‘linadi: 
dinamika 
indekslari; 
hududiy
indekslar; 
reja
yoki 
buyurtmalarning
bajarilishi indekslari. 
Indeks metodi o‘rtacha ko‘rsatkichlarning o‘zgarishini o‘rganishda ham keng 
qo‘llaniladi. Masalan, joriy davrda o‘tgan davrga nisbatan turdosh tovarlar uchun 
o‘rtacha baho o‘zgarishini o‘rganmoqchi bo‘lsak, joriy davrdagi o‘rtacha bahoni 
o‘tgan davrga bo‘lamiz. Ma’lumki, o‘rtachalarni o‘zgarishiga faqat 
o‘rtalashtirilayotgan belgini o‘zgarishi emas, balki shu to‘plam tarkibining 
o‘zgarishi ham ta’sir qiladi. Demak, o‘rtachaning o‘zgarishiga ikki omil ta’sir 
ko‘rsatadi. Bu omillar ta’sirini baholash uchun statistikada 
o‘zgaruvchan va 
o‘zgarmas tarkibli hamda tarkibiy siljishlar