241
Birinchi chorakni taqqoslash bazasi deb qabul qilsak, bazisli indekslar
quyidagicha ko‘rinish oladi:
.
;
;
1
4
1
3
1
2
q
q
q
q
q
q
Zanjirsimon indekslarni quyidagicha yozish mumkin:
.
;
;
3
4
2
3
1
2
q
q
q
q
q
q
Bazisli va zanjirsimon indekslar o‘rtasida quyidagicha bog‘liqlik mavjud.
Bundan foydalanib, ularni biridan ikkinchisiga o‘tish mumkin:
1
4
q
q
=
1
2
q
q
·
2
3
q
q
x
3
4
q
q
yoki
1
4
q
q
:
1
3
q
q
=
.
3
4
q
q
Bu o‘zaro bog‘liqlikni
doimo esda tutish kerak, chunki u individual indekslar
uchun shartsiz bajariladigan ishdir. Ushbu bog‘liqlikni umumiy indekslarga
to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘chirib bo‘lmaydi, chunki vaznlar turlicha. Agarda hamma
indekslar bitta
vaznda hisoblansa, u bog‘liqlikni umumiy indekslarga ham qo‘llash
mumkin (hayotda juda kam uchraydigan voqea).
Yuqorida keltirilgan misolimizda tovar miqdori emas, balki qiymati berilgan
deb faraz qilaylik:
Choraklar
I
II
III
IV
Qiymat darajalari
q
1
r
1
q
2
r
2
q
3
r
3
q
4
r
4
Bunday sharoitda bazisli va zanjirsimon indekslarning vazn masalasi turlicha
echiladi. Masalan, mahsulot fizik hajmining zanjirsimon indeksini hisoblashda
vazn o‘zgarmas bo‘lishi mumkin, ya’ni quyidagicha:
;
1
1
1
2
1
/
2
p
q
p
q
Iq
;
1
2
1
3
2
/
3
p
q
p
q
Iq
;
1
3
1
4
3
/
4
p
q
p
q
Iq
Bu indekslarning hammasi bitta vaznda hisoblanganligi uchun doimiy vaznli
indekslar deb ataladi. Bu erda ham individual indekslarga o‘xshab zanjirli
indekslardan bazisli indekslarga o‘tish mumkin.
242
x
p
q
p
q
1
1
1
2
x
p
q
p
q
1
2
1
3
3
1
1
4
p
q
p
q
Zanjirsimon indekslar qatorini tuzishda boshqacha ish tutamiz.
Har bir davr
uchun fizik hajm indeksini hisoblashda o‘zidan oldingi davr bahosi vazn rolini
bajaradi. Ularni quyidagicha yozamiz:
;
1
1
1
2
p
q
p
q
;
2
2
2
3
p
q
p
q
;
3
3
3
4
p
q
p
q
Bu indekslarning har birida vazn o‘zgarganligi uchun ularni o‘zgaruvchan
vaznli indekslar deb ataladi.
Bunday indekslarni (doimiy va o‘zgaruvchan vaznli) boshqa ko‘rsatkichlar
(baho, tannarx va h.k.) bo‘yicha ham hisoblash mumkin.
Iqtisodiy hodisa va jarayonlarning faqatgina zamonda o‘zgarishi emas, balki
makonda o‘zgarishini o‘rganish ham juda katta ahamiyatga ega. Bozor iqtisodiyoti
sharoitida bu ish zaruriyatga aylanadi.
Turli hudud(territoriya)larga taalluqli hodisalarni taqqoslash hududiy
indekslar deyiladi. Ular ham individual va umumiy indekslarga bo‘linadi.
Individual indekslar hodisani hududlar bo‘yicha bo‘lgan nisbatini tavsiflaydi.
Bu indekslarni hisoblashda hech qanday qiyinchiliklarga duch kelmaymiz. Chunki
bu erda vazn masalasi muammosi yo‘q. Lekin,
umumiy hududiy indekslarni
hisoblash jarayonida vazn masalasini aniqlashda ancha-muncha qiyinchiliklar
mavjud. Bu erda, ayniqsa, taqqoslash bazasi va vazn qilib qaysi bir hududni olish
to‘g‘riligini hal qilish murakkab ishdir. Bu muammo,
birinchi navbatda kuzatish
oldiga qo‘yilgan maqsad va vazifalarga qarab echiladi. Masalan, Jondor va Kogon
tuman dehqon bozorlarida sotilgan mahsulotlarning bahosini taqqoslamoqchimiz.
Bu erda qaysi bir tumanda sotilgan mahsulot miqdorlarini vazn sifatida olish
to‘g‘ri bo‘ladi? degan savol tug‘iladi. Bu savolga quyidagicha javob berish
mumkin. Agarda Jondor tumanida Kogon tumaniga nisbatan baho o‘zgarishi
o‘rganilsa, hududiy indeks quyidagicha yoziladi:
243
ж
к
ж
ж
к
ж
q
Р
q
Р
Iр
/
Agarda Kogon tumanida Jondor tumaniga nisbatan baho o‘zgarishi
o‘rganilsa, hududiy indeks quyidagicha yoziladi:
к
ж
к
к
ж
к
q
Р
q
Р
Ip
/
.
Demak, birinchi indeksda
taqqoslash bazasi qilib, Kogon tumanidagi baho,
vazn vazifasini bajarish uchun esa Jondor tumanidagi mahsulot hajmi qabul qilindi.
Ikkinchi indeksda esa, aksincha.
Hududiy indekslarni hisoblashda vazn vazifasini bajarish uchun umumiy
hudud ko‘rsatkichlari ham olinadi. Masalan, ikkita tumanning dehqon bozorlarida
sotilgan mahsulot miqdori qo‘shib olinishi mumkin. Unda hududiy indeks quyidagi
ko‘rinishni oladi:
к
ж
к
к
ж
ж
q
Р
q
Р
Jр
.
Miqdor ko‘rsatkichlari indekslashtirilayotganda vazn vazifasini o‘rtacha
darajalar ham bajarishi mumkin. Masalan, mahsulot
fizik hajmi hududiy
indekslarni hisoblamoqchi bo‘lsak, vazn o‘rnida o‘rtacha bahoni ishlatish mumkin,
ya’ni
p
q
p
q
J
к
ж
g
.
Oxirgi xulosa va taklif shuki, umumiy hududiy indekslar hisoblanayotganda
vaznni tanlash eng qiyin va muhim masalalardan biri va u tekshiruvchining oldiga
qo‘ygan maqsad va vazifaga bog‘liqdir.
Do'stlaringiz bilan baham: 
