Amea folklor institutu

Enginliyi yarıb géden Qıpçaq çölü, Göz tutdugca varıb géden Qıpçaq çölü

Enginliği yarıp giden Kıpçak Çölü, Göz tuttukça varıp giden Kıpçak Çölü

dizeleriyle betimlemiştir.
Valeh Hacılar, hasretini çektiği, özlemle andığı, Türk tarihinde önemli yeri olan şanlı Kıpçak yurdunu, şiirin devamında tanıtmaya / hatırlatmaya devam etmiştir. Onun zihninde, gönlündeki Deşt-i Kıpçak, bir zamanlar od nefesli küheylanların, dağdan ağır (sert, güçlü), demir elbiseli yiğitlerin yaşadığı topraklardır ve şair bugün tüm bunların kaybolmasının, unutulmasının üzüntüsüyle yanmakta, kararmaktadır. Onun geçmişe, şanlı tarihine duyduğu özlemi, aradan geçen yüzyıllar bile soğutamamıştır:

Od nefesli bedöylerin gözden itdi, Dağdan ağır igidlerin hara gétdi? Doğmaların hesretinden saralsan da, İntizardan garsısan da, garalsan da, Demir donlu igidlerin gayıtmadı, Gerineler hesretini soyutmadı.

Ateş nefesli küheylanların gözden kayboldu Dağdan ağır(sert güçlü) yiğitlerin nereye gitti? Doğmaların(öz evlatların) hasretinden sararsan da, İntizardan yansan da, kararsan da, Demir elbiseli yiğitlerin geri dönmedi, Asırlar hasretini soğutmadı.

Yapılan çalışmalar, Kıpçaklar arasında demir işçiliğiyle uğraşan bir zümrenin varlığına işaret etmektedir. Kıpçaklar bu ata sanatını devam ettirmişler, demirden çeşitli eşyalar yanında hem atları hem de kendileri için zırhlar da üretmişlerdir (Safran, 1993, 181). Kıpçakların demirden yapılmış tulgalarının, zırhlarının ve silâhlarının olması Avrupalıların gözünde onları daha da yüceltmiştir (Adji, 1999; Ahincanov, 2009, 250-252; Safran, 1993, 139). Vatan savunmasına, seferlere al kanatlı küheylanların sırtında, demir elbiseleriyle katılan Kıpçak yiğitlerinin her yürüyüşü, onların efsanevi kahramanlıklarının salnameleri doldurması şair tarafından şöyle dile getirmiştir:

Demir donlu igidlerin her döyüşü, Al ganadlı bedöylerin her yérişi Silinmeyen, pozulmayan tarix oldu, Salnameler Qıpçaq déye doldu, doldu,

Demir elbiseli yiğitlerin her dövüşü, Al kanatlı küheylanların her yürüyüşü Silinmeyen, karalanmayan tarih oldu, Salnameler Kıpçak diye doldu, doldu

Valeh Hacılar, dizelerinde özlemini çektiği Deşt-i Kıpçak coğrafyasına ve bu top­raklar üzerindeki kültüre ait kavram işaretlerinden de yoğun bir şekilde yararlanmıştır.
Deşt-i Kıpçak toplumunun kültürüne ait en önemli kavramlardan biri de “bedöy at (sağlam, iyi koşan at; küheylan)”tır. Zira “Atlar, Türk kültüründe çok önemli bir yere sahiptir. Türk milleti tarihin her döneminde kimi zaman atın gücünden, etinden, sütün­den, derisinden istifade etmiş; kimi zaman onu Tanrısı'na kurban adamış; kimi zaman dost, sırdaş bilip ona sırrını açmış; “Kuş kanatın er atın” atasözünü ispat edercesine onunla âdeta aynileşmiş; kimi zaman da onunla sefere çıkıp, ırak yolları, illeri yakın eyleyip “gök kadar engin ülkeleri” fethetmiştir (Alyılmaz, 1996, 158-159).
“Türk edebiyatı ve kültüründe at genellikle ilahi bir niteliğe sahiptir. Türk destan­larında bahadırın en sadık arkadaşı, zaferin ortağı, akıl hocası, sahibini ölümlerden kurtaran ve sahibi kadar cesur ve kahraman bir varlıktır. Kutsallaştırılan at şüphesiz tarihin en azametli göçebe medeniyet gelenekleri ile yaşayan Eski Türk içtimai hayat bakiyesinden başka bir şey değildir. Daha milattan önceki Hun Türklerinde bu kült, devlet savaş ve savunmasında bütün değeri ile mevcut olmuştur. Eski Türk devlet hayatında VII-VIII. yy’da kendini gösteren at, bu devrin Türkleri için ihmali asla kabul olmayan bir müdafaa unsuru olmuştur (Safran, 1993, 166).
Atlar, Orhun yazıtlarında daha ziyade "savaş vasıtası" olarak karşımıza çıkarlar. Savaşın şiddeti, zorluğu, çetinliği; kahramanların cesareti, mahareti, yiğitliği, başarısı … hep atlarla birlikte dile getirilir. Yazıtlarda "savaş vasıtası" olarak karşımıza çıktığını belirttiğimiz atların birçoğu (özellikle de Köl Tigin'in yaptığı / katıldığı savaşlarda binmiş olduğu atlar) tıpkı Dede Korkut Hikâyelerindeki, Köroğlu Destanı'ndaki, Gaza­vat­nameler'deki, Manas Destanı'ndaki... gibi üstün özelliklere sahiptirler. Cinslerine göre (argumak, tııtu, tobuçak, yabu, yeke... ), yaşlarına göre (kulun, gunan, dönen, tıı­lan, çırgavlanga, tay ... ), renklerine göre (ak, boz, torug, yağız ... ) vd. özelliklerine göre adlandırılan atlar, genelde sahipleriyle birlikte belirtilmişlerdir (Aalto, 2000; Caferoğlu, 1953, 208; Çınar, 2000, 97-108; Mert, 2007).
Valeh Hacılar, Türk kültüründe oldukça önemli olan ve Deşt-i Kıpçak coğra­f­yasında yaşayan Türk topluluklarının da vazgeçilmezi konumundaki al kanatlı atlardan şu şekilde bahsetmektedir:

Türk atları çöllerine sığışmadı, Er igidler éllerine sığışmadı, Gılınc gında durmaz, – déye er atlandı, Qıpçaq atı sağa-sola ganadlandı... … Qıpçaq élli alp erenler bedöy atlı, Qıpçaq çöllü bedöy atlar yél ganadlı...

Türk atları çöllerine sığışmadı, Er yiğitler ülkelerine sığışmadı, Kılıç kında durmaz, – diye er atlandı, Kıpçak atı sağa-sola kanatlandı... … Kıpçak memleketinden alp erenler küheylanlı, Kıpçak çöllü küheylanlar yel kanatlı...

Dili en üst seviyede kullanan Valeh Hacılar şiirinde benzetmeler ve mecazlar yanında genel anlamlı, kalıcı kavram işaretleme metotlarından biri olan fiil deyimlerine de yer vermiştir. Bir milletin hayat tarzını, doğaya, olaylara bakış açısını, derin tarihi kültürünü yansıtan, tarihi süreç içinde dilin en az değişime uğrayan ögelerinden (Mert, 2007, 297) olan fiil deyimleri Qıpçaq Çölü adlı şiirde yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Bunlardan bazıları şunlardır:

boyun ey- dilsizleri dilli ét- düşmen bağrı erid- élsizleri élli ét- enginliyi yarıb géd- göz tut-

gözden it- gucağında yadlar gez- hesretini soyut- merdliye ortag ol- sağa-sola ganadlan- tarixleri dillendir-

Fiil deyimleri, atasözleri, mecazlı kullanımlar ve ses tekrarları, bir yandan şiir dilinin estetiğini ve ahengini sağlarken, diğer yandan dilin gelişmişlik düzeyini de göstermektedir. Şiirde bazı ifadelerin tekrar etmesi ve benzer seslerin özellikle de içinde diş-dişeti ünsüzlerinin bulunduğu kelimelerin art arda kullanılmasıyla elde edilen ahenk, şu örneklerde dikkati çekmektedir:
Od nefesli bedöylerin gözden itdi,
Dağdan ağır igidlerin hara gétdi?
Doğmaların hesretinden saralsan da,
İntizardan garsısan da, garalsan da,
Demir donlu igidlerin gayıtmadı,
Gerineler hesretini soyutmadı.
Demir donlu igidlerin her döyüşü,
Al ganadlı bedöylerin her yérişi
Silinmeyen, pozulmayan tarix oldu,
Salnameler Qıpçaq déye doldu, doldu,
Türk atları çöllerine sığışmadı,
Er igidler éllerine sığışmadı,
Gılınc gında durmaz, –
déye er atlandı,
Qıpçaq atı sağa-sola ganadlandı...
Düşmenlerin boyun eydi sertliyine,
Néçeleri ortag oldu merdliyine.
Élsizleri élli étdin, élin yox mu?
Dilsizleri dilli étdin, dilin yox mu?
Tarixleri dillendiren kiriyer mi?
Düşmen bağrı eridenler eriyer mi?
Her bir damlan hara düşdü
ümman oldu,
Qıpçaq soylu törelerle dünya doldu;
Qıpçaq élli alp erenler bedöy atlı,
Qıpçaq çöllü bedöy atlar yél ganadlı...
Bir çölüm var –
gucağında yadlar gezir,
Bir çölüm var –
hesret onu yaman üzür,
Bir çölüm var – kişnertiler gulağında,
Tüm edebî metinler gibi şiir de vücuda getirildiği dönemin bilgi birikimini dil özelliklerini bünyesinde taşır (Aktaş, 2009, 25). Valeh Hacılar’ın Kıpçak Çölü adlı şiiri ise sadece yazıldığı dönemin değil, Türk kültürünün ilk yazılı eserlerinden Orhun Yazıtları’ndan günümüze kadar olan döneme ait Türk edebiyatının nadide örneklerinin söyleyiş ve dil özelliklerini de yansıtmaktadır. Söz konusu şiirde şair, Kıpçaklar’ın ata yurdunun unutulmasından ve bir zamanlar Deşt-i Kıpçak olarak adlandırılan Kıpçak yurdunda yad ellerin dolaşmasından duyduğu üzüntüyü dile getirirken Orhun yazıtlarındakilerle benzerlik arz eden pek çok ifade kullanır.