Amaliy audit

Soliqqa tortish 
bo’yicha 
ko’satmalar 
Boshqa 
talablar 
Iqtisodiy sub’ektlar faoliyatining ularning balansida va boshqa hisobotlarida 
aks etgan natijalarining muayyan mezonlarga mosligi haqida auditor xulosasi 

---

467 
Keyinchalik O’zbekistonda ham bozor munosabatlari rivojlangan sari yuqorida 
aytilgan va shunga o’xshash tafovutlar kengayishi mumkin. Shu sababli auditning 
tashkiliy-yuridik va iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish va ularni auditorlik 
xulosalaridan foydalanuvchilarning kutishlaridagi ob’ektiv tafovutlarni hisobga olib 
takomillashtirish lozim. 
Auditor vazifasini anglashda tafovut faqat auditor va mijozlar o’rtasida bo’lib 
qolmaydi. Bir qancha hollarda (ayniqsa sudda va suddan tashqari hal qilishda) bizdan 
ko’ra ko’proq g’arb uchun harakterli bo’lgan bu tafovutlar uchinchi shaxslarning 
manfaatlariga daxldor bo’ladi, shuningdek keng jamoatchilik diqqatini jalb qiladi. 
Auditorlar dalolat berish vazifasini bajarar ekanlar buxgalteriya hisobotining 
to’g’riligi va ob’ektivligi to’g’risida fikr bildirish imkonini beradigan etarli darajada 
ishonchli dalillarni o’z vaqtida to’plashni o’zlarining vazifasi deb biladilar. Demak, 
auditorlar ko’pgina holatlarni (masalan, tekshirilayotgan xo’jalik tizimi xodimlari va 
ma’muriyatining suiste’mollarini) o’zlarining vazifalaridan, shuningdek olingan 
topshiriq mohiyatidan kelib chiqmaydigan qo’shimcha deb hisoblashlari kerak va 
ko’p auditorlar shunday deb hisoblamoqdalar. 
Ochig’ini aytganda tugallangan buxgalteriya hisobotining oddiy auditida, agar 
xodimlar va ma’muriyatning suiste’moli ko’p bo’lib, buxgalteriya hisobotini umuman 
muvofiq deb hisoblash mumkin bo’lmasa, auditorlar bu ishni bajarishlari lozim. 
Lekin boshqa barcha hollarda ular xatolarni va suiste’mollarni aniqlashni maqsad 
qilib qo’yib alohida auditorlik testlarini ishlab chiqmaydilar va bunga majbur ham 
emaslar (bu taftishchining ishi). 
Biroq buxgalteriya hisobotini tuzuvchilar, undan foydalanuvchilar audit 
(umumiy audit, banklar, fondlar, sug’urta kompaniyalari auditi) davomida xizmat 
qanday bo’lishi lozimligiga biroz boshqacha qaraydilar. Masalan, auditorlar mahorat 
va ko’p gonorar olishga da’vo qiladilar, buxgalteriya hisobotini tuzuvchilar va undan 
foydalanuvchilar har qanday hollarda ham tekshiruvchilardan ulkan, muhim 
suiste’mollarnigina emas, mayda suiste’mollarni, hisobotdan barcha buzilishlarni 
ochib tashlashga samaradorlikni kutishlari mumkin. Biroq, tajribali auditor, ayniqsa 
endi ishlay boshlagan auditor bu sohalarda hamisha samarali ishlay olmasligini 
ko’rsatmoqda.
Tekshiriladigan xo’jalik tizimining ma’muriyati auditorlar oldiga ehtimol 
tutilgan suiste’mollik faktlarini va ularning oqibatlarini aniqlash vazifasini qo’ysa - 
bu boshqa gap. Masalan, avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatuvchi yirik bazaning 
ma’muriyati o’z hududida joylashgan ikkita nomustaqil transport do’konida chakana 
savdo to’g’ri yuritilayotganini tekshirishni iltimos qildi. (Bu auditorlarning mijoz 
bilan kelishilgan tadbirlari bo’yicha xizmati deyiladi). Bunday topshiriqni bajarish 
uchun, shubhasiz tekshiruvchilar alohida auditorlik testlari va tadbirlarini ishlab 
chiqishlari nazoratning tovar va kassani to’satdan inventarizatsiya qilish, miqdor 
hisobini tiklash, shubha tug’dirgan alohida hujjatlar bo’yicha qayta tekshirish 
o’tkazish kabi alohida usullardan foydalanishlari lozim. 
O’zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi “Auditorlik faoliyati 
to’g’risida”gi Qonuni mamlakatimizda auditorlik faoliyatini asosiy shartlarini 
belgilab berdi. Bu faoliyatni yuridik shaxs sifatida auditorlik tashkilotlari amalga 

---

468 
oshiradi. Buning ustiga xodimlar tarkibiga ma’lum talablar ham qo’yildi, shunga 
muvofiq ravishda auditorlik tekshirishlarini o’tkazishga cheklashlar ham joriy etildi. 
Hozir amal qilayotgan cheklashlar bo’yicha hamma narsa auditning halqaro 
standartlariga mos kelmaydi. 
Bu xujjatlar auditor (auditorlik tashkiloti) faoliyatining faqat asosiy (tabiiyki 
hammasini emas) shartlarini belgilab berdi. Vazirlar Mahkamasining «Auditorlik 
faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarning ahamiyatini oshirish 
to’g’risida»gi qarori bilan kiritildi. 1992 yilda qabul qilingan «Auditorlik faoliyati 
to’g’risida»gi Qonunda va boshqa me’yoriy xujjatlarda auditorlar va auditorlik 
tashkilotlarining nizom kapitalidagi ulushi 51% dan kam bo’lmasligi kabi cheklash 
yo’q edi. 
Bizning bu holatga izohlarimiz auditorlik vazifalarini bajara oladigan o’z 
yuqori malakali mutaxassislarimizning haqiqiy mulkiy ahvolidan kelib chiqadi. Ular 
juda qaltis vaziyatga tushib qolishdi («Katta to’rtlik» firmalari esa bunday shartga 
bog’liq bo’lmaganlari sababli kichik tuzilmalarni tashkil qilib qo’ya qoldi). 
Chunonchi, auditorlarimiz, avvalo, attestatsiya imtihonida ishtirok etish uchun 
katta miqdorda pul to’lashga rozi bo’lishlari kerak (yuz bergan sharoitda bundan 
tashqari ular o’quv uslubiy markazlardagi tegishli kurslarda «O’qish»da qatnashish 
uchun ancha ko’proq pul to’lashlariga to’g’ri keladi). Auditorlik tashkilotni ustav 
kapitalini shakllantirish uchun eng kam ish haqining 1200 baravari miqdorida pul 
qo’yishlari lozim. Shundan keyin ular o’zlari tashkil etadigan auditorlik 
tashkilotlarining nizom kapitalini kamida 51 foizi miqdorida badal to’lashlari lozim 
bo’ladi. 
Bularning hammmasi yig’ilib, katta miqdorni tashkil etadiki, o’z auditorlarimiz 
agar homiylarga murojaat qilmasalar, buncha pulni topishlari amri mahol. Chunki 
hozirgi paytda vujudga kelgan vaziyatda hisob va tahlil sohasidagi o’z 
mutaxassislarimiz xorijdagi o’z kasbdoshlariga nisbatan davlatga ancha ko’p pul 
to’lashga majbur bo’ladilar. Ahvol shunday ekan hukumatning bu ishlarining 
hammasi «Auditorlik tashkilotlari auditorlik faoliyatini amalga oshirish chog’ida 
ularning mustaqilligi qo’shimcha kafolatlanishini ta’minlash maqsadida» qilingani 
haqidagi gaplari to’g’riligiga ishonish qiyin. Xomiy qidirishga majbur bo’lgan 
odamda qanday mustaqillik, qanday qo’shimcha kafolat bo’lsin? 
Bu muammoning bir tomoni xolos. Sanab o’tilgan barcha shartlar diqqat bilan
tahlil qilinsa, yana bir muhim jihatni aniqlash mumkin. Axir bunday sharoitda 
«To’rtlik» uchun hali mustahkam oyoqqa turmagan O’zbekiston auditorlik 
tashkilotilarini, ayniqsa yakka tartibda ishlaydigan eng qimmatli, yuqori malakali 
auditorlarimizni engib chiqish mumkin (ko’p mamlakatlarda xuddi shunday bo’lgan). 
Bu muammoni hal etishda albatta mustaqillik tamoyili muhim rol o’ynaydi. 
Mustaqillik - auditorlik kasbining asosiy kontseptsiyasidir. Aslini olganda bu 
professional fikrni bildirishga., ya’ni o’zining halolligi, vijdoni sofligi va kasbiga oid 
burchini bajarishga xolisona yondashish asosida auditorning dalolat berishi vazifasini 
bajarishiga imkon beradigan turmush tarzidir. Quyidagilar hamma tomonidan e’tirof 
etilgan:

---

469 
a) mutlaq mustaqillik amalda bo’lmaydigan orzu, lekin shunday mustaqillikka 
erishishga intilmay o’tkazilgan tekshirish umuman o’z mohiyatini yo’qotadi; 
b) tekshiruvchilarning bilim darajasi kengaygan sari tekshirishning samarasi 
ortadi va mustaqillik darajasi kamaygan sari pasayadi; 
v) deyarli hamisha tekshiruvchilar mustaqilligini pasaytiruvchi omillar vujudga 
kelishi mumkin; 
g) kasbiga doir faoliyat bilan shug’ullanayotgan auditorlarning mustaqilikka 
erishishga intilishi, ular duch keladigan salbiy omillarni ishonchli bartaraf etishlari 
uchun asos bo’lib xizmat qilishi lozim. 
Auditorlar mustaqilligini muhim ahamiyatga molikligi sababli kasbimizning 
ko’plab vakillari uni yangi tahrirdagi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunga 
qo’shimcha kiritish lozimligini taklif qilmoqdalar. Bu mualliflar O’zbekiston uchun 
yangi bo’lgan bu tamoyilni esga olgan bo’lsalar ham uni talqin etishda darhol ikki xil 
ma’no chiqishiga yo’l qo’ydilar: «Mustaqillik» degan aniq tushunchaning qonunida
yo’qligi auditorlik qonunda «mustaqil tekshirish» degan ta’rifida chalkashlikka olib 
kelishi mumkin. 
Jahon tajribasida bir qancha omillar va vaziyatlar ta’siri natijasida auditor 
mustaqilligi darajalari kamayib bormoqda. Ularni hammasini sanab o’tish qiyin, 
shunga qaramay ularning orasidan quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: 
a) auditor iqtisodiy sub’ekt aktsiyalariga (obligatsiyalariga) vaqtincha bo’lsada 
egalik qilishi, ularni birjalar, birjadan tashqari savdoda sotib olish va qayta sotishi; 
b) iqtisodiy sub’ekt ma’muriyati vakillaridan biri bilan birgalikda boshqa 
firmalarni ta’sis etishi, uning xodimi bo’lishi yoki ma’muriyat xodimlarini o’zi 
yollagan bo’lishi; 
v) shunga o’xshash raqobatchi guruhlarning yoki iqtisodiy sub’ektiga qarashli 
guruh xodimi bo’lishi; 
g) o’zi bajargan auditorlik xizmatlari uchun o’z auditorlik tashkilotlaridan 
emas, bevosita iqtisodiy sub’ektdan haq (moliyaviy yordam, qarz va shu kabilar) 
olgani; 
d) iqtisodiy sub’ekt ma’muriyati vakillariga yaqin qarindoshliligi; 
e) ko’p yillar ushbu iqtisodiy sub’ektni tekshirishda surunkasiga qatnashganligi 
va boshqalar. 
Amalda auditor mustaqilligi maqsad bo’lishi, auditorlar ham ularning mijozlari 
ham, umuman jamiyat ham shu maqsadga intilishi kerak. Bunday maqsadga ma’lum 
darajada erishsa bo’ladi. Masalan, auditor xizmati uchun ko’p xollarda uni yollagan 
mijoz shaxsini o’zi haq to’lashiga qaramay auditor bu ishni bajarish uchun etarli 
darajada mustaqil bo’lishi mumkin va lozim. Bundan tashqari auditorga 
tekshirilayotgan xo’jalik tizimi tomonidan haq to’lanishi agar bu tizim ma’muriyati 
jinoiy ishlarga botib qolmagan bo’lsa taklif etilgan mutaxassisga alohida ishonch 
bildiradi, hatto o’z xo’jaligi juda shubhali, xatarli zonalarni mufassal, chuqur tadqiq 
etish tashabbuskori bo’lishi ham ehtimoldan holi emas. Boshqacha aytganda 
auditorning mustaqilligi (xizmati uchun mijozdan haq oladigan notarius yoki 
vrachning mustaqilligi kabi) umuman fuqarolik jamiyati intilishi lozim bo’lgan 

---

470 
maqsaddir, bu yaqinlashish ma’lum darajada mumkin va juda zarur bo’lgan 
maqsaddir.
Shu tariqa mamlakatimiz auditni rivojlanishiga to’sqinlik qilayotgan vaziyatlar 
orasida quyidagilarni alohida ajratish muhimdir:
Audit qonun bilan mustahkamlangan bo’lsada, lekin «Auditorlik faoliyati 
to’g’risida»gi milliy standartlarni ishlab chiqish va amaliyotga tadbiq qilish 
oqsamoqda.
Uzoq vaqtgacha audit xizmatiga haqiqiy talab ma’lum emas edi. 1989 yildan 
boshlab faqat qo’shma korxonalar uchun, 1990 yildan boshlab esa tijorat banklari 
uchun majburiy auditorlik tekshirishlari tayinlashdi. 90-yillar o’rtalariga qadar ko’p 
iqtisodiy sub’ektlar o’z hisobotini e’lon qilish va auditorlik tekshiruvi o’tkazishi shart 
emas edi. 
Auditorlik xizmatiga talab bir necha barobar o’sadi va tez orada mavjud 
auditorlik tashkilotlari (ularning 90 foiz moliyaviy qiyinchilikni boshidan 
kechirmoqda) etarli bo’lmay qoladi. Auditor malaka sertifikatiga ega bo’lgan va 
auditorlik tashkilotlar auditor sifatida tadbirkorlikni boshlash uchun dastlabki 
sarmoyaga ega emas. Talab va taklif o’rtasidagi tafovut auditorlik xizmatlarining 
qiymati o’sishiga olib kelishi mumkin. Katta soliq va byudjetdan tashqari to’lovlar 
ostida qolgan. 
Davlat auditorlik tashkilotlarga tegishli madad bermayapti (shu jumladan, 
foyda keltirmaydigan, lekin davlat uchun zarur bo’lgan, qudratli moliyaviy bazasi 
bo’lmagan korxonalarga imtiyozli auditorlik xizmati ko’rsatish tarzida), ularnig 
mikroiqtisodiyot darajasida kichik iqtisodiy sub’ektlar bilan ishlashga mahkum 
etilgan. Ularning ishi sifati g’arb firmalariga qaraganda ancha yuqori, ammo halqaro 
tajribada g’arb firmalarini afzal biladilar va u bilan 40-50 baravar qimmatroq bahoda 
shartnoma tuzadilar. 
O’z mijozlari orqali g’arb dunyosining va «Uchinchi mamlakatlar»ning butun 
xo’jalik mablag’larini haqiqatda nazorat qilayotgan xorijiy auditorlik tashkilotlari va 
banklari O’zbekiston iqtisodiyotini mikrodarajasida ishlashga va investitsiyalarni 
faqat o’zlari uchun foydali tarmoqlarga sarflashga oshkora imkoniyat olmoqdalar, 
jahon iqtisodiyotini tegishli tuzilmalarini shakllantirib, O’zbekistonda ham hozir 
shunday ish tutmoqdalar.
Sanab o’tilgan muammolar hamjamiyatdagi joriy o’zgarishlarga, O’zbekiston 
auditorlik bozorining rivojlanish ehtiyojlariga mos kelmaydi, shuningdek 
mamlakatning to’la qonli auditini qaror toptirish va rivojlantirish vazifasi 
iqtisodiyotni 
barqarorlashtirishning 
eng asosiylaridan bo’lmasada, muhim 
vazifalardan biriga aylangan vaziyatga mos kelmaydi.