Amaliy audit

14.1-rasm. Operatsion audit bilan moliyaviy hisobot auditi o’rtasidagi 
farqlar. 
Operatsion audit bilan moliyaviy hisobot 
audit o’rtasidagi farqlar
Elementlar 
2. Xulosalarning tahlil 
qilinishi 
3. Nomoliyaviy 
sohalarning kiritilishi 
Samaradorlik va 
mehnat unumdorligini 
tekshirish 
Birinchi navbatda 
ma’muriyat uchun 
mo’ljallangan bo’ladi 
Keng diapazonni 
qamrab oladi 
Moliyaviy hisobotni taqdim qilishning 
ob’ektivligiga bevosita ta’sir 
ko’rsatuvchi masalalar bilan 
cheklangan bo’ladi 
Ko’pchilik foydalanuvchilar 
(aktsionerlar, bankirlar) uchun 
mo’ljallangan bo’ladi 
Hisob va moliyaviy hisobotda xo’jalik 
muomalalarining to’g’ri aks 
ettirilganligini tekshirish 
Moliyaviy hisobot auditi 
1. Tekshirishdan 
belgilangan maqsad 
Amaliy 
 audit 

---

462 
Auditorlik tekshiruvlari ishlab chiqarishni rejalashtirish va tashkil etish, 
korxonadagi tartib, mehnat va texnologik intizomni, tovar-moddiy zahiralarning 
omborlar va boshqa saqlash joylaridagi hisobi, mulklarning saqlanishi, hisob-kitoblar 
holati va korxona moliya-xo’jalik faoliyati hamda uning natijalariga sezilarli ta’sir 
ko’rsatadigan boshqa ko’plab holatlarni qamrab oladi. Shuning uchun auditorlik 
hisobotida korxona moliya-xo’jalik faoliyati va uning natijalariga bevosita ta’sir-
ko’rsatadigan, hamda hisob ma’lumotlari va hisobot ko’rsatkichlari ishonchliligini 
pasaytirishiga olib keladigan, mehnatni va ishlab chiqarishni tashkil etishdagi katta 
kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan tavsiyalar berilishi lozim.
Agar audit oldiga xo’jalik tizimiga yuqori samaradorlik va mehnat unumdorligi 
darajasiga chiqish uchun yordam berish maqsad qilib qo’yilgan bo’lsa, ichki xo’jalik 
auditorlarining kuchi bilan ichki xo’jalik nazorati usullarining samaradorligini testdan 
o’tkazish operatsion auditning elementini tashkil qiladi. Masalan, xodimlarning 
kvalifikatsiya darajasini tekshirish - bu ham operatsion audit, agar masala faqat 
kompaniya o’z mahsulotini samarali va unumli ishlab chiqarayotgan yoki yo’qligini 
aniqlashga qaratilgan bo’lsa. 
Quyida ko’rib o’tiladigan farqlardan tashqari, yana shuni aytish kerakki, 
moliyaviy hisobot auditi o’tgan davrni hisobga olib ish yuritsa, operatsion audit 
xo’jalik faoliyatining kelajagiga taalluqli bo’ladi. Masalan, operatsion audit tufayli 
xom-ashyolarni sotib olishda xarajatlarni kamaytirish uchun, biron-bir mahsulot 
minimal narxda xarid qilinayotganligi yoki yo’qligini baholash mumkin. 
Ichki xo’jalik nazoratni baholashda moliyaviy hisobot auditi bilan operatsion 
audit o’rtasida ikkita muhim farq mavjud: 
1.
Ichki xo’jalik nazoratni testdan o’tkazish va baholash maqsadlaridagi 
farq; 
2.
Ularning ish ko’lamidagi farqi. 
Moliyaviy hisobot auditida ichki xo’jalik nazorat tizimini baholashdan asosiy 
maqsad - bu tekshiruv masshtablarini aniqlashdir. Operatsion audit uchun esa bu 
maqsad shu nazorat tizimining unumdorligi va samaradorligini baholashdan hamda 
ma’muriyat uchun tavsiyanomalar berishdan iborat. 
Ichki xo’jalik nazoratini baholash moliyaviy hisobot auditida moliyaviy 
hisobotning aniqligiga ta’sir etuvchi savollarga javoblar bilan chegaralangan bo’lsa, 
operatsion auditda nazoratning har qanday turi samaradorlik va unumdorlikka ta’sir 
etishi ko’rib chiqiladi. Masalan, operatsion auditda mahsulotlarning reklama 
kataloglaridan foydalanish oqibatidagi haqiqiy unumni aniqlash uchun marketing 
bo’limlari foydalanadigan hisob siyosati va muolajalarini o’rganib chiqish mumkin. 
Unumdorlik va samaradorlik nuqtai nazaridan ichki xo’jalik nazoratiga baho 
beruvchi operatsion auditning uchta asosiy kategoriyalari mavjuddir. Operatsion 
auditning turlarini quyidagi 14.2-rasmda ko’rsatishga harakat qilamiz: