Amaliy audit

 
14.3. Operatsion audit ishlarini tashkil etish tartibi va o’tkazish ketma-ketligi 
Auditni amaliy tashkil qilish masalalari va uslublarining zaifligini hisobga olib, 
o’z ishimizda auditning uslubiy asoslarini takomillashtirish borasida, jumladan 
operatsion audit uslubiy asoslarini ishlab chiqishga harakat qildik. 
Buning uchun quyidagi muammolar hal qilinishi lozim, deb hisoblaymiz: 
- operatsion auditni kimlar amalga oshiradi; 

---

471 
- operatsion auditda mustaqillik va ma’suliyat darajasi; 
- baholash mezonlari; 
- operatsion audit qirralari. 
Operatsion audit asosan quyidagi ikki guruh mutaxassislaridan biri tomonidan 
amalga oshiriladi: 
1) ichki audit xizmati; 
2) auditorlik tashkilotlari. 
Ichki audit xizmati operatsion audit ishida alohida o’rin tutishadi, chunki 
ba’zilar uchun «ichki xo’jalik auditi» va «operatsion audit» terminlari bir-birini 
o’zaro almashtiruvchidir. Lekin, har qanday operatsion auditni ichki xo’jalik 
auditorlari o’tkazishadi va ichki xo’jalik auditorlari faqat operatsion auditni 
bajarishadi, degan xulosaga kelish noto’g’ri bo’ladi. Ichki xo’jalik auditi bilan 
shug’ullanuvchi ko’pgina bo’limlar ham operatsion audit bo’yicha, ham moliyaviy 
hisobot auditi bo’yicha ish bajarishadi. Operatsion auditni bajaruvchi auditorlarning 
ustunligi shundaki, ular o’zlarining vaqtlarini asosan audit qilinayotgan kompaniya 
uchun sarflaydilar. Shu bilan birga kompaniya va uning faoliyati xususida chuqur 
bilimga erishadilar, bu esa samarali operatsion audit uchun juda muhimdir. 
O’z faoliyatining samaraliligini maksimallashtirish uchun ichki xo’jalik audit 
bo’limi kompaniyaning prezidenti yoki direktorlar kengashiga xulosa taqdim qilishi 
lozim. Bundan tashqari ichki xo’jalik auditorlari direktorlar kengashining auditorlik 
qo’mitasidan ketayotgan va kelayotgan ma’lumotlaridan foydalanish imkoniga ega 
bo’lishlari kerak. Tashkiliy tizim ichki xo’jalik auditorlarining mustaqil bo’lib 
qolishlariga yordam beradi. Masalan, agar ichki xo’jalik auditorlari bosh hisobchi 
oldida hisob beradigan bo’lsa, u holda ularning mustaqil baho berishi va hatto bosh 
buxgalter bajarayotgan muomalalarning samarasiga taalluqli ma’muriyat uchun 
tavsiyanomalarni berish qiyinlashadi. 
Ichki xo’jalik auditi sohasida faoliyat yurituvchi tashkilot - ichki xo’jalik 
auditorlari instituti amaliyotchilarni boshqaruv materiallari bilan ta’minlash 
maqsadida 1978 yilda «Ichki xo’jalik auditining amaliy andozalari»ni nashr qildi. 
Ichki xo’jalik auditorlarining bajarishi lozim bo’lgan ishlar miqdoriga taalluqli bo’lim 
- bu andozaning muhim qismini tashkil etdi. Bu miqdorni quyidagicha izohlash 
mumkin: 
- ichki xo’jalik auditorlari moliyaviy va amaliy axborot hamda vositalarning 
haqiqiyligi va to’liqligi haqida qisqacha ma’lumot berishlari kerak; 
- ichki xo’jalik auditorlari ichki xo’jalik nazorat tizimini ko’rib chiqib, uning 
siyosat, reja, muolajalar, qonun va ko’rsatmalar bilan mosligini aniqlashlari lozim; 
- ichki xo’jalik auditorlari resurslardan foydalanishning iqtisodi va 
unumdorligini baholashlari kerak; 
- ichki xo’jalik auditorlari rejalarning bajarilishi ko’zda tutilgandek amalga 
oshirilayotganligini tasdiqlash uchun muomalalar va dasturlarni ko’zdan kechirib, 
tekshirishlari lozim. 
Auditorlik tashkilotlari. Auditorlik tashkilotlari moliyaviy hisobot auditini 
bajarayotganda amaliy faoliyatning kamchiliklarini aniqlash va mijozga foyda 
keltirishi mumkin bo’lgan tavsiyanomalar berish auditning alohida bo’laklari 

---

472 
hisoblanadi. Audit davomida tashqi auditorning mijoz faoliyatiga asos bo’ladigan 
bilimlari, unga amaliy faoliyat bo’yicha tavsiyanomalarni shakllantirish uchun 
muhim ma’lumotlarni to’plashga yordam beradi. Masalan, auditor mijozning tovarlar 
zaxirasi aylanishi joriy yilda sekinlashganini aniqladi. Auditor buning sababini ham 
aniqlashi mumkin. Bu jarayonda auditor amaliy sabablarni ko’rsatishi mumkin, 
masalan, tovarlar zaxirasini to’ldirish bo’yicha siyosatning samarasizligi; xuddi shu 
sababga auditor rahbariyatning e’tiborini qaratishi mumkin. 
Mijoz ko’pincha o’z faoliyatining bir yoki bir necha maxsus tarmoqlarining 
operatsion auditini o’tkazish uchun auditorlik tashkilotsi bilan shartnoma tuzadi. 
Odatda, bunday shartnoma kompaniya o’z shtatida ichki xo’jalik auditorlariga ega 
bo’lmasa yoki ichki xo’jalik auditi mutaxassislari u yoki bu tarmoq auditi tajribasiga 
ega bo’lmasa tuziladi. Bunday maslahatlar berishni ma’muriyat ichki xo’jalik 
auditorlariga emas, balki mustaqil auditorlik tashkilotlariga buyurtma beradi. 
Masalan, kompaniya auditorlik tashkilotsiga o’z kompyuter tizimining unumdorliligi 
va samaradorligini baholashni buyurtma berishi mumkin. 
Operatsion auditni bajarishda ikki muhim sifat - bu mustaqillik va mas’uliyat 
darajasidir. 
Auditor xulosani kimga taqdim qilishi haqidagi masala tekshirish va 
tavsiyanomalar hech bir og’ishsiz amalga oshirilayotganligini kafolatlash uchun juda 
muhimdir. Auditorlik tashkilotlarida odatda mustaqillikni ta’minlash u darajada qiyin 
emas, chunki unda ishlovchi xolis buxgalterlar audit o’tkazilayotgan kompaniyaning 
xodimlari hisoblanmaydilar. 
Operatsion auditorlarning javobgarlik jihatlari ham ularning mustaqilligiga 
ta’sir qilishi mumkin. Auditor agar samarasiz va unumsiz muomalalar aniqlangan 
bo’lsa, kompaniyaning amaliy funktsiyalari uchun javobgar emas. Masalan, agar 
auditorlar ma’lumotlarini elektron qayta ishlash tizimining ishlab chiqarilishi uchun 
javobgar hamda audit davomida undagi kamchiliklarni aniqlab tuzatish kiritsalar, u 
holda ularning mustaqillik darajasi pasaygan bo’lardi. 
Auditor muomalaga o’zgartirish kiritishni maslahat berishi mumkin, lekin 
mas’ul xodim bunday tavsiyanomani qabul qilish yoki rad etish huquqiga ega bo’lishi 
kerak. Agar auditorlar o’zlari bergan maslahatlarning amalga oshirilishini talab qilish 
huquqiga ega bo’lganlarida, ular bajarilgan ishlar uchun keyingi auditda javobgar 
bo’lib qoladilar. Shunday qilib, mustaqillik chegaralanib qolgan bo’lardi. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, shunday xulosaga kelish mumkin, ya’ni 
mustaqillikni ta’minlovchi maxsus talablar quyidagilardir: 
1) Auditorlar o’z auditorlik faoliyatlarida mustaqil bo’lishlari zarur. Bu talab 
auditorlar o’z ishlarini erkin va ob’ektiv bajarishlari bilan ta’minlanadi. Mustaqillik 
auditorlarga turli ta’sirlardan erkin va ob’ektiv bo’lgan fikrlarni berib, xulosa taqdim 
qilish imkonini beradi. Bu esa audit uchun juda muhimdir. Bunga ob’ektivlik va 
tashkiliy mavqe tufayli erishiladi. 
2) Tashkiliy mavqe audit davomida aniqlangan kamchiliklar asosida samarali 
harakatlar hamda tavsiyanomalar berish, chuqur tekshirishni, sohaning keng auditini 
ta’minlash uchun etarli bo’lishi lozim. 

---

473 
3) Ob’ektivlik. Ob’ektivlik ichki xo’jalik auditorlaridan o’z vazifalarini 
mustaqil, yuqori malakada haqqoniy bajarishlarini talab qiladi. 
Amaliy qiyinchiliklarni aniqlash va kerakli tavsiyanomalar kiritish uchun 
auditorlarga chuqur bilimlilik darajasi juda muhimdir. Bu - operatsion audit keng 
qamrovli amaliy muammolar bilan bog’liq bo’lgan asosiy muammodir. Chunki ishlab 
chiqarishda biror jarayonning unumdorliligi yoki bo’lmasa reklama dasturlarining 
samaraliligini baholay oladigan malakali ichki xo’jalik auditorlarini topish qanchalik 
oson emasligini tasavvur qilish qiyin emas. Shuning uchun, ichki xo’jalik auditorlari 
shtatiga ishlab chiqarish bilan tanish bo’lgan yoki marketing bo’yicha etarli 
tayyorgarlikka ega bo’lgan xodim kirishi lozim. 
Operatsion audit jarayonida duch kelinadigan asosiy qiyinchilik - bu 
unumdorlik va samaradorlikni baholash uchun maxsus mezonlarni tanlashdir. 
Operatsion audit uchun mezonlarni aniqlash usullaridan biri - bu korxona 
faoliyatining u yoki bu tarmog’i uchun erishilgan samaradorlik va unumdorlik 
darajasini oshirish mumkinligini aniqlash imkonini beruvchi tasdiqdir. 
Maxsus mezonlarni ishlab chiqish uchun foydalaniladigan manbalardan 
quyidagilarni ko’rsatish mumkin: 
- Mezonlarning sodda majmuasi o’tgan davrning haqiqiy natijalariga 
asoslanadi. Bu mezonlar asosidagi fikr faoliyatning u yoki bu turi taqqoslanganda 
«yaxshi» yoki «yomon»lashganligini aniqlashdan iborat bo’ladi. Bu mezonlarning 
e’tiborli tomoni shundaki, ularni aniqlash oson, biroq, ular audit qilinayotgan xo’jalik 
tizimi yaxshi yoki yomon faoliyat olib borayotganligi haqidagi chuqur tushunchani 
berish imkoniga ega emas. 
- Taqqoslama unumdorlik. Birlashma doirasida yoki undan tashqarida ko’plab 
o’xshash xo’jalik tizimlari mavjudligi sababli audit qilinayotgan ob’ektlar o’z 
tabiatiga ko’ra yagona emasdirlar. Bunday hollarda taqqoslanuvchi xo’jalik 
sub’ektlarining unumdorligi haqidagi ma’lumotlar mezonlari ishlab chiqish uchun 
manba bo’lib xizmat qiladi. 
- Operatsion audit shartnomalarining ko’plab turlari uchun injenerlik 
andozalariga asoslangan mezonlarni ishlab chiqish mumkin va maqsadga muvofiqdir. 
Masalan, mahsulot ishlab chiqarish me’yorini aniqlash uchun yarimfabrikatlar 
harakat marshrutini va vaqtini o’rganib chiqish. Bunday mezonlarni ishlab chiqishga 
ko’p vaqt va mablag’ sarflanadi, chunki muhim ekspertiza talab qilinadi. Shunga 
qaramay, bu mezon ishlab chiqarishning muhim muammosini hal qilishda g’oyat 
samarali bo’lib, qilingan xarajatlarni qoplashi mumkin. 
- Muhokama va kelishuv. Ba’zan ob’ektiv mezonlarni ishlab chiqish qiyin 
bo’ladi. Bunday hollarda ular muhokama va kelishuv yo’li bilan qabul qilinadi. Bu 
jarayonda esa audit qilinayotgan mijoz ma’muriyati, operatsion auditor hamda 
auditorlik xulosasi taqdim qilinishi kerak bo’lgan tashkilot yoki shaxslar ishtirok 
etadilar. 
Operatsion audit qirralari. Operatsion auditning uch qirrasi mavjud: 
rejalashtirish; ma’lumotlar to’plash va baholash; xulosa yasash va uni taqdim qilish. 
Rejalashtirish. Moliyaviy hisobot auditida bo’lgani kabi, operatsion auditor 
shartnoma sohasini aniqlab, mijozga ma’lum qilishi lozim. 

---

474 
Operatsion auditni rejalashtirish bilan moliyaviy hisobot auditini rejalashtirish 
o’rtasidagi asosiy farq - bu operatsion audit jarayonidagi tekshirishlarning xilma-
xilligidir. Shuning uchun, operatsion auditning aniq maqsadlari to’g’risida biror 
echimga kelish juda qiyin. Bu maqsadlar berilgan shartnoma uchun ishlab chiqilgan 
mezonlar asosida aniqlanadi. Bu maqsadlar esa aniq sharoitlardan kelib chiqadi. 
Masalan, kassalar ustidan ichki xo’jalik nazorat tizimi samaraliligining operatsion 
auditi maqsadlari rivojlanish va tadqiqot bo’limining mehnat unumdorligi auditi 
maqsadlaridan tubdan farq qiladi. 
Ma’lumotlar to’plash va baholash. Ichki xo’jalik nazorat tizimi va amaliy 
muolajalar operatsion auditning nozik qismini tashkil qilgani sababli, odatda mijozlar 
fikrini so’rash va kuzatish, hujjatlaridan foydalanish qabul qilingan. Operatsion audit 
uchun arifmetik aniqlik u darajada muhim emas, chunki aniqlik - operatsion 
auditning maqsadi emas. 
Xulosa yasash va uni taqdim qilish. Operatsion audit bilan moliyaviy hisobot 
auditi o’rtasidagi ikki asosiy farq operatsion audit bo’yicha xulosaga o’z ta’sirini 
o’tkazadi. Birinchidan, operatsion auditda xulosa, odatda, faqat ma’muriyatga taqdim 
qilinsa, uning nusxasi qaysi tashkilot uchun audit o’tkazilgan bo’lsa, o’sha 
tashkilotga yuboriladi. Uchinchi tomonning, ya’ni foydalanuvchilarning yo’qligi 
operatsion audit xulosalarida standart sharhlar zaruriyatini chegaralaydi. Ikkinchidan, 
bu tipdagi auditda amaliy tekshirishlarning xilma-xilligi xulosaning shunday 
tuzilishini talab qiladiki, u o’z ichiga audit sohasi to’g’risidagi ma’lumotni, topilgan 
kamchiliklar va tavsiyanomalarni olishi kerak. 
Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqadiki, xulosa yozish ko’p vaqt talab 
qiladi, chunki u o’z ichida audit davomida aniqlangan haqiqat va tavsiyanomalarni 
ma’lum qilishi zarur.