Amaliy audit

15.2. Ekologik auditning ahamiyati va mohiyati. 
Korxonalarda ekologik menejmentni joriy qilish ular tomonidan amalga 
oshirilayotgan 
dastur 
va 
loyihalarning 
maqsadlarini 
ekologik 
talablarga 
moslashtirishga yo’naltirilgan bo’lib, u quyidagi standartlardan foydalanishni talab 
qiladi: Uzdavstandart, evropa halkaro standartlashtirish tashkiloti (ISO) ning 14000 
seriyasi (ISO – 4000). 
Bizning fikrimizcha ekologik menejment korxona umumiy menejment 
tizimining ajralmas qismi bo’lib, u xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda ekologik siyosatni 
ishlab chiqarish, uni joriy qilish, ekologik tadbirlarni rejalashtirish va ularni amalga 
oshirish ustidan nazoratni olib borish, olingan natijalarni baholash va ularni korxona 
moliyaviy holatiga ta’sirini o’rganishdan iborat bo’lgan jarayondir. 
Tabiatni muhofaza qilish bilan bog’lik strategik faoliyatni amalga oshirishning 
zaruriyati 1960 yillarda ekologiya faoliyatini taxdidi bilan bog’liq holda paydo bo’ldi. 
Atrof muhitni muhofaza qilish usullari va vositalarini yaratish hamda 
takomillashtirish 1970 yillarda tabiatni muhofaza qilishning maqsadli yo’nalishi etib 
belgilandi. Bu holat «trubaoxiri» (end – of - rire) qullangan ishlab chiqarish 
jarayonining oxirida atrof muhitni muhofaza qilish bilan bog’liq holda amalga 
oshiriladi. Lekin bu yo’nalishning imkoniyatlari tez orada tugatildi. 1978 yilda 
Jenevada atrof muhitni muhofaza qilish muammolari bo’yicha o’tkazilgan Halkaro 
konferentsiyada navbatdagi atrof muhitni muhofaza qilishning strategik yo’nalishlari 
aniqlanadi. Bu yo’nalish ishlab chiqarish jarayonini resurslardan tejamli foydalanish, 
kam chiqindili texnologiyalar bilan qurollantirishga, atrof muhitni muhofaza 
qilishning yuqori xarajatli usullarini tadbiq etishga yo’naltirildi. Atrof muqitni 
muhofaza qilishning samarali va kam xarajatli usullarini qidirish ekologik 
menejmentni rivojlantirishga olib keldi. 
1992 yilda Buyuk Britaniyada ekologiya menejmenti bo’yicha birinchi Evropa 
standarti joriy etildi – British Standart for Environmental management systems (BS 
7750). Bu standart tez orada Evropaning boshqa mamlakatlarida ham milliy standart 
sifatida joriy etila boshladi. Unga asoslangan xolda, Evropa Ittifokining ekologik 
menejment va audit bo’yicha qo’llanma (qoidalar to’plami) 1993 yilga kengashida 
qabul qilindi: 1936F93 Ecomanagement and audit scheme (EMAS). 
EMAS talablariga javob beruvchi va asosida muhitni muhofaza qilish bilan 
bog’liq faoliyatni doimo takomillashtirish hisoblangan ekologik boshqarish tizimi o’z 
ichiga atrof muhitni muhofaza qilish jarayonida davlat nazorati va tartibining bir 
qismini o’z ichiga oladi. EMAS ga muvofiq yaratilgan tizimlarni takomillashtirish 
ob’ekti bo’lib nafaqat ekologik boshqarish tizimi, balki tabiatni muhofaza qilish 
davlat nazorati ham kiritiladi. EMAS talablariga muvofiq yaratilgan tizimlar 
foydalanilayotgan texnologiyalarga aniq talablarni qo’yadi. Bu tizimlarga qo’yilgan 
qat’iy talablarndan biri bu korxona faoliyati, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar, 
foydalanilayotgan material resurslari haqida jamiyatni va mafaatdor tomonlarini har 
tomonlama axborot bilan ta’minlash zarur, shuningdek, korxonaning ekologik 

---

492 
maqsad va vazifalarini hamda yillik umumiy faoliyat natijalarini nashr ettirish 
ta’kidlanadi. 
Ekologik boshqarish sohasida halqaro standartlarni ishlab chiqish tug’risidagi 
qaror – Urugvayda ta’riflar va savdo bo’yicha bosh kelishuv doirasida o’tkazilgan 
muzokaralarda va 1991 yilda Rio – de – Janeyroda BMT ning tabiatni asrash va uni 
takomillashtirish bo’yicha o’tkazilgan Konferentsiyasida - qabul qilindi. 
1946 yildan beri faoliyat ko’rsatib kelayotgan standartlashtirish halqaro 
tashkiloti ISO – International Standard Organization) tomonidan 1993 yili yaratilagn 
«Ekologik boshqarish» texnika komiteti (ISO FTC 207) ekologik menejment 
bo’yicha halqaro standartlarni ishlab chiqishga kirishdi – 14000 seriyali ISO standarti 
halqaro standartni muhofaza qilishning yana bir ajoyib tashabbuslaridan biri bo’ldi. 
Ularni yaratishda asos bo’lib, BS 7750 Britaniya standarti, shuningdek, amalda 
mavjud bo’lgan mahsulotlar sifatnni nazorat qilish tizimlari bo’yicha xhlqaro standart 
– ISO 9000 standarti hisoblanadilar. ISO 14000 standarti o’z ichiga quyidagi 
yo’nalishlarni oladi: ekologya boshqaruv tizimi, ekologik audit, ekologik 
xususiyatlarini baholash, hayot tsiklini baholash va atama hamda izohlarni o’z ichiga 
oladi. 
Ekologik audit korxonani atrof muhit bilan bog’liqligini boshqarish mexanizmi 
sifatida XX asrning 70- yillarida AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya va 
Niderlandiyada tashkil topdi (2.1.12.-4bb). «ekologik menejment» tushunchasi «atrof 
muhitni muhofaza qilish» yoki «tabiatdan foydalanishni boshqarish» iboralari sifatida 
foydalaniladi. Ekologik havfsizlikni ta’minlashda, atrof muhitni muhofaza qilish va 
tabiatdan foydalanishni boshqarish tizimlari ostida ekologik auditning o’rni va roli 
tushunish uchun «ekologik boshqarish» va «ekologik menejment» tushunchalarining 
umumiy tomonlari va farqlarini aniqlash maqsadga muvofiqdir. 
Ekologik auditning ob’ekti – korxonalarning atrof muhitga va tabiat 
ob’ektlariga ta’sir ko’rsatishi bilan bog’liq xo’jalik hamda boshqa faoliyati, 
shuningdek bunday faoliyatning natijalari bo’lib hisoblanadi. 
Ekologik auditningg predmeti bo’lib quyidagilarni keltirish mumkin; 
- korxonaning atrof muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish bilan 
bog’liq faoliyat turlari; 
- xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda atrof muhitning holati; 
- atrof muhitni boshqarish tizimining holati; 
- tabiatni muhofaza qilish qonunchiligi va belgilangan ekologik talablarga rioya 
qilinish darajasi; 
- korxonada tabiiy resurslardan foydalanish darajasi; 
- korxonalarda faoliyat davomida yuzaga kelayotgan chiqindilarni joylashtirish 
jarayoni; 
- ekologik xavfsizlik bilan bog’liq qonungchilik talablarini buzilishi oqibatida 
yuzaga keladigan moliyaviy tavakkalchiliklar. 
Ekologik auditni o’tkazish jarayonidi u yoki bu korxona, ishlab chiqarish yoki 
texnologik jarayonini xavflilik darajasi bir qator omillar yordamida o’rganiladi va 
ular atrof muhitga ta’siri baholanadi. 

---

493 
Ekologik audit yo’nalishi bo’yicha Rossiya Federatsiyasida ma’lum darajada 
tajriba yuzaga kelgan bo’lib, uni yaratilishiga xalqaro audit bozorida yuqori nufuzga 
ega bo’lgan “Artur Andersen”, “KPMG”, “Deloyt end Tush “, “Parays Uoterxaus 
Kupers” va “Ernest end Yang” kabi auditorlik kompaniyalari katta xissa qo’shishgan. 
Dissertatsiyada ekologik auditni korxonani boshqarish tizimidagi o’rnini 
aniqlash uchun uni turli belgilariga ko’ra tasniflanishini ishlab chiqish zarurati 
tug’ildi. Bizning fikrimizcha ekologik auditni quyidagi belgilariga ko’ra tasniflanishi 
amalaga oshirish maqsadga muvofiq hisoblanadi; 
Korxona darajasida o’tkaziladigan ekologik audit ushbu xo’jalik yurituvchi 
sub’ektni tabiiy muhitga ta’sirini o’rganish bilan chegaralansa, mintaqa darajasida 
o’tkaziladigan ekologik auditning maqsadi esa ushbu mintaqada mavjud yoki yuzaga 
kelishi mumkin bo’lgan ekologik muammolarni o’rganish, ularni oldini olish yoki 
salbiy omillar ta’sirini imkoni boricha kamaytirishdan iborat bo’ladi.
Mas’uliyat auditi. Mas’uliyat auditining maqsadi sotib olinishi yoki ijaraga 
olinishi ko’zda tutilgan ko’chmas mulk bilan bog’liq ekologik majburiyatlarini 
aniqlash hisoblanadi. Bunday majburiyatlar ushbu ko’chmas mulkdan foydalanish 
yoki tugatish natijasida atrof muxitga etkazilgan zarar oqibatida hisoblangan 
jarimalar ko’rinishida yuzaga keladi. 
Mos kelishlik auditi. Mos kelishlik nuqtai nazaridan o’tkaziladigan ekologik 
auditning maqsadi xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyatiga davlat tomonidan 
qo’yilagan ekologik talablarga rioya qilinishi, uning ko’rsatgichlarini ekologik 
me’yorlarga mos kelishliligi o’rganiladi. 
Ekologik boshqaruv tizimi auditi. Ekologik auditning bu yo’nalishi tekshiruv 
ob’ektida mavjud bo’lgan ekomenejment tizimining zaif bo’g’inlarini aniqlash va uni 
takomillashtirishga mo’ljallangan. 
Investitsion loyihalar auditi. Ekologik auditning bu yo’nalishida yangi qurilish, 
mavjud ishlab chiqarishlarni kengaytirish, rekonstruktsiya qilish, texnik qayta 
qurollantirish, ta’mirlash uchun investitsiyalar jalb qilishga mo’ljallangan loyihalarni 
ekologik xavfsizlik nuqtai nazaridan o’rganib chiqishgan mo’ljallangan. 
Ekologik sug’urta auditi. Keyingi yillarda ekologik audit tekshiruvi jarayoniga 
sug’urta xodimlarini jalb qilish keng tus olmoqda. Sug’urta auditining asosiy maqsadi 
keyinchalik yuzaga kelishi mumkin bo’lgan ekologik talofatlar yoki texnogen holatlar 
natijasida xo’jalik yurituvchi sub’ektga etkazilishi mumkin bo’lgan zarani hisoblab 
uni sug’urta polisi bilan himoyalashaga mo’ljallangan. 
Sertifikatsiya auditi. Ekologik auditning bu yo’nalishida davlatning maxsus 
idoralari tomonidan korxona mahsulotlariga berilgan ekologik sertifikatlarning 
qonuniyligi va asosligini o’rganiladi. 
Moliyaviy hisobot auditi. Moliyaviy hisobot auditida esa auditor korxonani 
atrof muhitini muhofaza qilish bilan bogliq bo’lgan tadbirlarni amalga oshirishga 
mo’ljallangan xarajatlar darajasi, ulardan foydalanish samaradorlik ko’rsatgichlari, 
ekolgiya bilan bog’liq bo’lgan soliqlarni hisoblanishi hamda ularni moliyaviy 
hisobotda aks ettirish jarayonini o’rganadi. 
Moliyaviy vositalr yordamida tekshiruv ob’ektida ekologik qonunchilikdan 
chetga chiqishlar, belgilangan ekologik tadbirlarni to’liq yoki butunlay 

---

494 
o’tkazilmasligi, tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun belgilangan soliqlarni 
hisoblamaslik yoki noto’g’ri hisoblash kabi yuzaga kelagan vaziyatlar natijasi 
xo’jalik yuritkvchi sub’ektga nisbatan belgilanishi mumkin bo’lgan moliyaviy 
jarimalar darajasi aniqlanadi. 
Ekologik audit tekshiruvining texnik vositalari tekshiruv ob’ektida ekologik 
vaziyatga asosli tarzda baho berish uchun zarur hisoblanadi. Ular yordamida er, suv 
va havo xavzasiga korxona tomonidan chiqindilarning, hamda ishlab chiqarilayotgan 
mahsulotning inson salomatligi uchun xavfsizlik darajasi o’rganiladi.