Amaliy audit

15.2-jadval 
Kimyo sanoati uchun ekologik auditni o’tkazishning na’munaviy dasturi 
Tekshirilayotgan tashkilot 
Ekologik audit davri 
Kishi-soatlar soni 
Auditorlik guruhi rahbari 
Auditorlik guruhi tarkibi 
Rejalashtirilayotgan auditorlik 
xatlari 
Rejalashtirilayotgan moddiylik 
(muhimlik) darajasi 
Auditorlik tekshiruvi xulosasi va 
xisobotning ishchi va hisobot tili: 
Tekshiruv natijalari taqdim 
qilinadigan tashkilotlar nomi: 
№ 
AUDIT BO’LIMLARI BO’YIChA EKOLOGIK 
AUDITORLIK TADBIRLARI RO’YHATI 
Vaqt sarfi, 
soat 
Bajaruvchi 
Izoh 
1 
Korxonaning ekologik pasportini o’rganib chiqish 
1.1 Ekologik pasport qachon olgan? 
1.2 Unga oxirgi o’zgartirish qachon kirilgan? 
va hokazo 
2 
Korxona uchun belgilangan ekologik me’yorlar 
bilan tanishish va ularning bajarilishini tekshirish
2.1 
Erdan foydalanish bo’yicha qanday me’yorlar 
o’rnatilgan? 
2.2 
Suv resurslaridan foydalanish bo’yicha qanday 
me’yorlar o’rnatilgan? 
3 
Tabiatni muhofaza qilishga mo’ljallangan asosiy 

---

499 
vositalarning mavjudligi va holatini tekshirish 
3.1 Asosiy vositalarining qiymati qancha? 
3.2 
Asosiy vositalarining eskirish 
koeffitsienti qanday? 
4 
Tabiatni muhofaza qilish bilan bog’liq soliqlarni 
hisobga olish va hisobotda aks ettirish to’g’riligini 
tekshirish 
4.1 
Shu borada korxona qanday soliqlar to’lovchisi 
hisoblanadi? 
4.2 Soliqlar turlari bo’yicha to’g’ri hisoblanganmi? 
Auditorlik tashkiloti rahbari: 
Auditorlik guruhi rahbari: 
Ekologik audit dasturi auditor assistentlari va xali etarli darajada amaliy ish 
tajribasiga ega bo’lmagan auditorlar uchun batafsil yo’riqnoma bo’lib xizmat qiladi 
va bir vaqtning o’zida auditorlik tashkiloti va auditorlik guruhining rahbarlari uchun 
ish sifatini nazorat qilish vositasi hisoblanadi. 
Ekologik audit o’tkazish dasturining xar bir bo’lim bo’yicha auditorning ishchi 
xajjatlarida rasman aks ettirilgan ma’lumotlar yakuniy auditorlik hisoboti va 
xulosasini tuzish uchun shuningdek, xo’jalik yurituvchi sub’ektning ekologik holati 
to’g’risida auditorning xolis fikrini shakllantirish uchun asos bo’lib hisoblanadi. 
Ekologik audit tekshiruvi yakuniga ko’ra auditor tekshirilgan ob’ekt bo’yicha 
asosli fikr bildirishi uchun etarli miqdorda sifatdi auditorlik dalillariga ega bo’lishligi 
lozim. Audit amaliyotida “Auditorlik dalili” deb auditor tomonidan tekshiruv ob’ekti 
bo’yicha o’z fikrini asoslash uchun tanlab olingan axborotlar yig’indisiga aytiladi. 
Auditorlik dalillari tekshiruv ob’ektiga tegishli bo’lgan quyidagi manbalardan 
olinishi mumkin: 
-korxonaning ta’sis xajjatlari; 
-dastlab xujjatlar; 
-buxgalteriya hisobining registrlari; 
-korxona faoliyatining taxliliy natijalari; 
-moliyaviy hisobt ma’lumotlari; 
-mijozga xuquqiy xizmat ko’rsatuvchi tashkilotdan olingan ma’lumotlar; 
-mijozga sug’urta xazmati ko’rsatuvchi tashkilotdan olingan ma’lumotlar; 
-uchinchi shaxslardan olingan ma’lumotlar; 
-ekspertiza va lobaratoriya tahlili ma’lumotlari; 
-korxona xodimlaridan olingan yozma va og’zaki tushuntirishlar va x.k. 
Auditorlik dalillari ma’lumot sifat talablariga javob berishi lozim. Ular 
avvalambor tekshirilayotgan ob’ektga ta’luqli bo’lishi, voqelik bilan tasdiqlangan 
hamda ishonchla bo’lishi lozim. Xalqaro audit andozalarida bu holat “etarlilik” va 
“mos tushish” kabi tushunchalar bilan tavsiflanadi. 
Etarlilik va mos kelishlik ichki nazorat testlari va muhimlikni tekshirish 
tadbirlari asosida olingan auditor dalillariga aloqador bo’lgan va bir-biri bilan bog’liq 
bo’lgan tushunchalardir. Etarlilik – auditor dalillarining miqdor ko’rsatgichidir. Mos 
kelishlik aniq fikrlar (da’volar) uchun dalillarning sifati va ahamiyatining, 
shuningdek bu dalillar ishonchliligining ko’rsatgichidar. Auditorlik dalillari ishonarli 

---

500 
tusda bo’lishi lozim va ko’p hollarda auditor ayrim shubhalarini tasdiqlash uchun 
turli manbalardan turli dalillarni olishi lozim bo’ladi. 
Ekologik audit bo’yicha auditorlik xulosasini tuzish chig’ida ekoauditor odatda 
axborotning butun xajmini tekshirmaydi, chunki xulosalar auditorning professional 
mulohazalari yordamida yoki tegishli tanlab tekshirishga muvofiq ravishda ekologik 
hisobotdagi ma’lumotlar, amalga oshirilgan tadbirlar, bajarilgan xo’jalik 
muomalalarining yoki ichki ekologik nazoratning turiga qarab tuziladi. 
Ekologik audit o’tkazishda auditorlik dalillarining etarliligi va mosligi 
to’g’risidagi auditor mulohazalari quyidagi omillarga bog’liq bo’ladi: 
-ichki xatarning qanday tusdaligi va ahamiyatini auditor ekologik hisobot 
doirasida baholashiga, shuningdek amalga oshirilgan tadbirlar va muomalalarning 
turiga qarab bergan bahosiga; 
-ekologiya hisobini yuritish turiga va ichki ekologik nazorat tizimiga hamda 
ichki ekologik nazorat xatari bahosiga; 
-ekologik holat bo’yicha bajarilgan muamala turi yoki tekshirilayotgan hisob 
moddasining muhimligiga; 
-oldingi ekoauditorlik tekshirishlari jarayonidav to’plangan tajribaga; 
-ekoauditorlik tabirlarining natijalariga, shu jzumladan aniqlangan xatolar, 
buzilishlari va firibgarlikka; 
-mavjud axborotning manbai va ishonchliligiga. 
Ekologik hisob va ichki ekologik nazorat tizimining ekoauditor dalillar olishi 
lozim bo’lgan jihatlari quyidagilardan iborat: 
-ekologiya hisobi va ichki ekologik nazorat tizimining tegishli tuzilmasi 
mavjud bo’lib, u jiddiy xatolar va burilishlarning oldini olishga, ularni aniqlashga va 
to’g’rilashga mas’uldir; 
-faoliyat ko’rsatishi, bu tizimlar mavjud va muayyan davr mobaynida samarali 
ishlagan bo’lishi lozim. 
Odatda, ekoauditor dalillari ekologik hisobotning har bir bo’limidagi alohida 
moddalar bo’yicha olnishi lozim. Masalan, ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilishda 
atrof muhitga chiqariladigan chiqindilarning ekologik holatga ta’siri alohida fikr, 
ushbu fikrga chiqarilayotgan chiqindilar to’g’risidagi hisobotda keltirilgan 
ma’lumotlar orqali dalil olinadi. Ushbu dalil o’rnini taxminiy bildirilgan fikrlar bosa 
olmaydi. Muhimlikni tekshirishga doir tadbirlarning turi, muddati va ko’lami 
fikrlarning xarakteriga qarab o’zgaradi. Testlar bir necha fikrlar bo’yicha dalillarni 
berish mumkin. 
Auditorlik dalillarini tekshiruv ob’ektiga mos kelishligi nuqtai nazaridan 
quyidagi tartibda tasniflash mumkin: 
-to’g’ri va egri dalil; 
-xujjatli va og’zaki dalil; 
-tasodifiy dalil; 
To’g’ri dalil xo’jalik yurituvchi sub’ektning atrof muhit bilan bevosita 
aloqasini tasdiqlab dastlabki xujjatlar, hisobotlar, tekshiruv dalolatnomalari va hisob-
kitob holida mavjud bo’ladi. Egri dalil bevosita tekshirilayotgan yo’nalishga bog’liq 
bo’lmasa ham lekin umumiy faoliyat bo’yicha auditor fikrini shakllanishiga ta’sir 

---

501 
ko’rsatishi mumkin. Misol uchun tekshiruv ob’ektida ichki nazoratning sustligi 
to’g’risidagi ma’lumotga ega bo’lish auditorda ushbu korxonada ekologik tadbirlarni 
samarali va sifatli o’tkazilishi yuzasidan nazorat etarli tarzda amalga 
oshirilmayotganligi to’g’risida fikr tug’ilishiga olib keladi. 
Ekoauditor tekshiriv jarayonida korxona xodimlari va uchinchi shaxslardan 
tekshiruv ob’ektiga tegishli muhim dalillarga ega bo’lishi mumkin. Misol uchun 
moylab, chiroyli bo’yoq bilan bo’yab qo’yilgan atrof muhitni muhofaza qilishga 
muljallangan asosiy vositaning ishchan holatda emasligi to’g’risida ma’lumot 
korxona xodimi tomonidan ekoauditorga etkazilishi mumkin. 
Ekologik audit tekshiruvi jarayonida xujjat bilan tasdiqlanuvchi dalilga ega 
bo’lish katta ahamiyatga ega. Lekin bu degani og’zaki dalillardan foydalanmaslik 
lozim degani emas. Og’zaki dalillar o’z navbatida ekologik audit tekshiruvi 
yo’nalishini belgilash yoki unga tuzatishlar kiritish jarayonida muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
Ekoauditor dalillarining ishonchliligi ichki va tashqi manbaning ta’siriga, 
shuning uning tusiga: ko’rgazmali, xajjtli yoki og’zaki ko’rinishda bo’lishiga bog’liq 
bo’ladi. Ekoauditor dalillarining ishonchliligi shu dalillar olingan vaziyatga bog’liq 
ekan, demak auditor dalillarining ishonchliligiga baho berishda quyidagi 
umumlashmalardan foydalanishi mumkin: 
-tashqi auditor dalillari (uchinchi tomondan olingan axborot) ichki auditor 
dalillariga nisbatan ishonchliroqdir; 
-ichki auditor dalillari tegishli ekologik hisob va ichki ekologik nazorat tizimi 
samarali ishlayotgan bo’lsa, ancha ishonchliroqdir; 
-ekoauditorning o’zi olgan dalillar mijozdan olingan dalillarga nasbatan 
ishonchliroqdir; 
-yozma shakldagi auditor dalillari og’zaki shakldagi dalillarga nisbatan 
ishonchliroqdir. 
Tegishli tarzda olingan va ish xujjatlarida aks etgan auditor dalillari 
tekshirilayotgan ekologik hisobot xususida to’g’ri fikrning shakllanishi ta’minlaydi 
va ekoauditorga o’z xulosalarini asoslab berishga xizmat qiladi. Ekologik auditni 
o’tkazish jarayoni ekologik hisobotni tekshirish chog’ida olinadigan dalillarni 
xajmini, xarakterini hamda bu dalillarni olishga doir tadbirlarni belgilab beruvchi 
asosiy qoidalarni ko’rsatishdan iborat. 
Auditor bir yoki bir necha tadbirlar: