Амалий машғулот №6. Асаб марказлари ва уларнинг хоссалари Тематик режа

Қўзғалишларни марказдан ўтишини енгиллашиши (осонлашиши). 
Айрим ҳолларда иккита рецептор майдони бир вақтда қўзғатилса жавоб 
реакциясининг катталиги рецептор майдонларини алоҳида қўзғатишдан ҳосил 
бўлган жавоблар йиғиндисидан катта бўлади.
Иккита рецептор майдоннинг ҳар бирини алоҳида қўзғатиш рефлексни 
юзага келтиради. Рецептор майдонларидан бораётган толаларнинг айримлари 
умумий нейронларда тугалланган. Алоҳида рецептор майдони қўзғатилганда 
бораётган таъсирлар умумий нейронларни қўзғата олмайди. Натижада жавоб 
реакцияси кучсизроқ бўлади. Иккала рецептор майдони бир вақтда қўзғатилса 
ижрочи аъзонинг жавоб реакцияси, рецептор майдонларини алоҳида 
қўзғатишлари натижасидаги жавоб реакциясини арифметик йиғиндисидан кўпроқ 
бўлади. Бу ҳодиса нерв марказидан енгилашиш номини олди.
Посттетаник потенциация
. 
Рефлекс жавоб реакциясининг катталиги 
ундан олдинги таъсирлашга боғлиқ. Агар нервни кам частотали импульслар 
билан қўзғатсак тегишли даражадаги жавоб реакциясини кузатамиз. Бироқ шу 

---

нервни кўп частотали (300-600 имп.с) таъсирлар билан қўзғатиб кейин яна кам 
частотали дастлабки таъсирлар билан қўзғатсак, рефлекснинг жавоб реакцияси 
дастлабки жавобдан кескин ортиқ бўлади. Бу ҳодисани посттетаник потенциация 
деб аталади.
Қўзғатиш ритмларининг трансфомацияланиши. 
Нерв марказидан 
ўтаётган импульслар ўз ритмини ўзгартира олади. Нерв марказидаги 
нейронларнинг айримлари юқори частота билан жавоб берса, айримлари паст 
частота билан жавоб беради. Улардан айримлари эса импульслар ритмини 
кучайтириб жавоб беради. Импульслар сонини камайтириш ёки орттириш 
трансформация дейилади. Трансформация натижасида нерв маркази билан 
боғлиқ функциянинг оптимал шароитда амалга ошиши таъмин этилади. 
Фаолият изи. 
Аксарият ҳолларда қўзғатувчининг таъсир қилиш 
вақтига қараганда рефлексни жавоб реакцияси вақти узоқроқ давом этади. 
Қўзғатувчининг кучи ва таъсир қилиш вақти қанчалик кўп бўлса, жавоб 
реакцияси шунча узоқ давом этади, яъни нерв маркази узоқроқ қўзғалади. 
Ҳозирги вақтда кўпчилик олимлар нерв марказида қўзғалишни узоқроқ 
давом этишини импульсларни марказдаги нейронлар занжирида айланиш 
билан изоҳлашмоқда.
Рецептор майдони қўзғалгандан кейин қўзғалиш биринчи нейронни 
қўзғатади, у ўз навбатида ижрочи аъзони қўзғатади. Биринчи нейроннинг 
аксони ён шохлари орқали 2,3 нейронларни қўзғатади. Иккинчи нейрондан 
қўзғалиш биринчи ва бешинчи нейронга боради. Учинчи нейрондан 
тўртинчи нейронга боради. Тўртинчи ва бешинчи нейронлардан яна биринчи 
нейронга келади. Шундай қилиб қўзғалиш марказдаги нейронлар занжирида 
айланиши ҳисобига нерв маркази қўзғалган ҳолатда бўлади. Фаолият изи 
марказ ишини енгиллатиш учун муҳим аҳамиятга эга.