Altiyev a. S yerdan foydalanish iqtisodiyoti toshkent-2019

Mustaqil o‘rganish uchun savollar 
1.
Yerlarni iqtisodiy baholashning maqsadi nimalardan iborat? 
2.
Yerlarni baholash turlari va o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat 
bo‘ladi? 
3.
Baholash mezonlari sifatida qanday ko‘rsatkichlar qabul qilinadi? 
4.
Yerlarni kadastr baholashning maqsadi nimalardan iborat? 
5.
“Xarajatlar”, “qiymat”, “tovar narxi” tushunchalariga ta’rif bering.
6.
Narx shakllanishi yuzasidan ko‘proq tarqalgan uslublarni sanang. “O‘rtacha 
xarajatlar plyus foyda” uslubining ma’nosini tushuntiring.
7.
Narx shakllanishining “zarar ko‘rmaslik va maqsadli foyda” uslubining 
mohiyati nimada? 
8.
Yer narxini tashkil etuvchilarni ayting.
9.
Yer uchastkasining iste’mol qiymatini nima tashkil qiladi? 
10.
Yer uchastkasi iste’mol qiymatining ekologik omillarin sanang.
 

---

185 
11.
Shaharlar hududini kompleks iqtisodiy baholash qanday bosqichlarda amalga 
oshiriladi? 

---

186 
11. YER MULKCHILIGINING IQTISODIY MAZMUNI, SHAKLLARI VA 
UNI REALIZATSIYA QILISH MEXANIZMI 
Yer munosabatlari ishlab chiqarish vositalari va yerga bo‘lgan 
munosabatlarni va resurslarning iqtisodiy aylanishi jarayonida vujudga keladigan 
munosabatlarni hamda yer uchun to‘lovlarni undirish, taqsimlash va ulardan 
foydalanish yuzasidan vujudga keladigan munosabatlarni o‘z ichiga oladi. 
Rivojlanishning hozirgi bosqichida O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan yer 
islohotining mazmun-mohiyati rejali iqtisodiyot davrida shakllangan yer 
munosabatlarini bozor iqtisodiyotida talab qilinadigan yer munosabatlariga 
o‘zgartirishdadir.
Yer munosabatlari tizimida yer, avvalambor, jami ijtimoiy mahsulotni 
yaratish maqsadida inson mehnati va ishlab chiqarish vositalarining birlashishi 
natijasida hosil bo‘ladigan moddiy ne’matlar va nomoddiy qimmatliklarni takror 
ishlab chiqarishni amalga oshirish jarayonining eng muhim moddiy omillaridan 
biri sifatida talqin qilinadi. Ushbu jarayon insonning tabiatga nisbatan munosabati 
bilan insonlar orasidagi munosabatlar – iqtisodiy munosabatlarning yaxlitligini 
taqozo qilish orqali ularning mujassamligini ifoda qiladi. Demak, ijtimoiy 
mahsulotni takror ishlab chiqarish jarayoni sub’ekt tomonidan moddiy omillarni – 
ishlab chiqarish vositalari va yerni hamda ishlab chiqarish natijalarini 
o‘zlashtirishning to‘xtovsiz jarayonidir, ya’ni sub’ekt tomonidan ishlab chiqarish 
sharoitlari va natijalarini o‘zinikiga, o‘z ixtiyori va maqsadiga ko‘ra iste’mol 
qilishi mumkin bo‘lishi uchun faqat unga tegishliliga aylantirish jarayonidir. 
Iqtisodiy munosabatlar sifatida ishlab chiqarishning moddiy omillariga va 
uning natijalariga mulkchilik vujudga keladi. Ijtimoiy ishlab chiqarish doirasida 
ushbu munosabatni tartibga solishga qaratilgan me’yor va qoidalar yig‘indisiga 
ehtiyoj paydo bo‘ladi. Natijada davlat instituti sifatida mulk huquqi shakllanadi. 
Mulk huquqining mazmun-mohiyati mulkdorga mulkchilik ob’ektini tasarruf 
qilish, unga egalik qilish, undan foydalanish tegishliligi bilan ifodalanadi. Ushbu 
huquqqa muvofiq, mulkdor uning huquqini reallikka aylantirishga, mulk huquqini 

---

187 
amalga oshirishni ta’minlashga qaratilgan qonun hujjatlarida ishlab chiqilgan 
reglament doirasida unga tegishli mulk ob’ektiga nisbatan o‘z ixtiyoriga ko‘ra har 
qanday harakatni amalga oshirishi mumkin. Demak, ishlab chiqarishning moddiy 
omillari va uning natijalariga mulk huquqi tasodifiy, o‘z-o‘zidan shakllanmaydi, 
balki u iqtisodiyotning mavjud holatidan kelib chiqadi. Qolaversa, ishlab chiqarish 
vositalari va yerga mulkchilik shakli iqtisodiy munosabatlar tizimining tub 
mazmun-mohiyatini belgilaydi. 
Boshqacha aytganimizda, ishlab chiqarish vositalari va yerga mulkchilikning 
mazmuni bilan uning yuridik shakli o‘zaro aloqador va o‘zaro bog‘liqdir. Ushbu 
o‘zaro aloqadorlik ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarish jarayonida ham 
saqlanib qoladi. SHu bilan birga, mulk huquqi yuridik shakl sifatida 
mulkchilikning iqtisodiy mazmuniga nisbatan ma’lum ma’noda avtonomlikka ega. 
Masalan, bu mulk huquqining har xil hajmda bo‘lishi mumkinligi, aytaylik ishlab 
chiqarish vositalari va yerga, bir tomondan, va ikkinchi tomondan – ishlab 
chiqilgan mahsulotga; haqiqiy iqtisodiy munosabatlarni ifodalamaydigan, 
deklarativ va hatto chalkash mulk huquqi me’yorlari ham bo‘lishi mumkinligi. 
Shuning uchun ishlab chiqarish vositalari va yerga mulk huquqi iqtisodiyot va 
jamiyat rivojlanishini rag‘batlantiruvchi vazifani bajarishi va, aksincha, unga to‘siq 
bo‘lishi ham mumkin. Ya’ni, ijtimoiy mahsulotni takror ishlab chiqarish 
jarayonida o‘zining hal qiluvchi roliga ko‘ra ishlab chiqarish vositalari va yerga 
mulk huquqi ko‘p holatlarda iqtisodiyotning barcha ko‘rsatkichlarini belgilaydi. 
Bunday holat, ayniqsa, ijtimoiy ishlab chiqarishning etilgan ehtiyojlari ta’sirida 
amaldagi iqtisodiy munosabatlar tizimini va uning yuridik shaklini o‘zgartirish 
zarurati paydo bo‘lganda yaqqol namoyon bo‘ladi. 
Bunda ishlab chiqarish vositalari va yerga mulk huquqining shakllanishi 
iqtisodiy islohotlarning radikallik darajasini va uslublarini, demak, ularning 
natijalarini belgilaydi. Turli iqtisodiy tizimlar mavjudligi va yer munosabatlari 
muammolarini hal etish tajribalari shundan guvohlik bermoqdaki, ishlab 
chiqarishning muhim omili sifatida yer bilan bog‘liq o‘ziga xos xususiyatlar 

---

188 
yerdan foydalanishga nisbatan umumiqtisodiy qonunlarning qo‘llanilishini inkor 
qilmaydi. Albatta, bunday holat O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan yer islohoti 
jarayonlariga ham taalluqlidir. 
Yerni xususiylashtirish bozor iqtisodiyotiga o‘tishni ta’minlash uchun 
ishlab 
chiqaruvchi 
kuchlarning 
moddiy 
elementlarini 
xususiylashtirish 
jarayonining eng zarur tarkibiy qismidir. Xususiylashtirish jarayonining umumiy 
o‘ziga xos xususiyatlaridan tashqari yerni xususiylashtirish uning tabiat mahsuli 
ekanligi bilan xarakterlanadi. Avvalambor, yerning qishloq va o‘rmon xo‘jaligida 
asosiy ishlab chiqarish vositasi ekanligi va ishlab chiqaruvchi kuchlarni va tabiatni 
muhofaza qilish, qo‘riqxona, sog‘lomlashtirish, rekreatsion, tarixiy-madaniy, 
ijtimoiy ob’ektlarni joylashtirishning kenglik bazisi rolini bajarishini e’tiborga 
olish zarur. Ya’ni, yerni xususiylashtirishda ijtimoiy mahsulotni takror ishlab 
chiqarish jarayonida yerlar u yoki bu toifalarining va tegishli toifalar funksional 
vazifalarining xususiyatlarini e’tiborga olish zarur. Aniqroq aytganda, yer 
huquqining mazmuni, xususiylashtirishning mexanizmi va boshqalar nuqtai 
nazardan yerni xususiylashtirishga o‘tish barcha yerlarga bir xilda yondashib 
bo‘lmaydi, masalan, qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar va ishlab chiqaruvchi 
kuchlarni joylashtirish uchun kenglik bazisi rolini bajaradigan yerlar bir-biridan 
farq qiladi. Yerni xususiylashtirish jarayonida vujudga keladigan xususiyatlarga 
yer uchastkalarining sifati va ularning joylashgan joyiga ko‘ra bir-biridan farq 
qilishini ham hisobga olinadi. SHuning uchun ham yerga oid munosabatlarni 
o‘zgartirish jarayonini, masalan, ishlab chiqarish fondlariga nisbatan bir xilda 
qo‘llash mumkin emas.
O‘zbekistonda 1991 yildan buyon amalga oshirilgan yer munosabatlarini 
takomillashtirishga qaratilgan chora va mexanizmlarni ularning yer resurslaridan 
foydalanish iqtisodiyoti va umuman mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishga ta’siri 
nuqtai nazaridan tahlil qilish ayrim xulosalar qilishga olib kelmoqda. Asosiy 
xulosa shundaki, amalda ushbu davrda yer munosabatlari bozor iqtisodiyoti 
mohiyatiga mos holda siljimadi, yerga xususiy mulk va yer bozori shakllanmadi, 

---

189 
yer 
uchun 
to‘lovlar yerdan foydalanishni rag‘batlantirmadi. Yerdan 
foydalanishning asosiy sohasi bo‘lgan qishloq xo‘jaligida yerlarni soliqqa 
tortishning 
takomillashmaganligi, 
buzilgan 
yerlarni 
tiklashga 
qaratilgan 
investitsiyalarning 
shakllanmayotganligi, 
fermer 
va 
boshqa 
yerdan 
foydalanuvchilarning yerlar unumdorligini oshirishga mablag‘ sarflashdan 
manfaatdormasligi 
kabi 
holatlar 
ularning 
moliyaviy 
barqarorligi 
va 
raqobatdoshligini ta’minlash imkonini bermayapti. Yer resurslarini qishloq 
xo‘jaligida asosiy ishlab chiqarish vositasiga aylantirishning moliyaviy va iqtisodiy 
instrumentlari yuzasidan ilmiy tadqiqot ishlari yetarli emasligi ham tarmoqning 
kapitallashuv darajasini oshirish imkonini bermayapti. 
Yer munosabatlari iqtisodiy munosabatlarning yagona tizimida amal qiladi, 
qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridan “xitoy devori” bilan to‘sib 
qo‘yilgan emas, aksincha u yerni xususiylashtirish asnosida yagona iqtisodiy 
makon doirasida boshqa tarmoqlar bilan o‘zaro munosabatlari ko‘proq darajada 
bozorga xos bo‘ladi, ya’ni ijtimoiy ishlab chiqarish boshqa bloklarining 
munosabatlari, shakllari, institutlari bilan yer munosabatlarini nomutanosib qilib 
qo‘yadi, qishloq xo‘jaligining o‘zi esa, xususiy mulk, bozor va raqobatdan 
himoyalanmagan bo‘lib qoladi. Masalan, yerga xususiy mulkchilik va yer bozori 
mavjud bo‘lmagan sharoitda shakllanadigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining 
narx-navosini bozor sharoitida shakllanadigan sanoat mahsulotlarining narx-navosi 
bilan na tuzilishi va na miqdori jihatidan solishtirib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham 
qishloq xo‘jaligi samaradorligi iqtisodiyotda amalga oshirilayotgan islohotlar 
uzunligiga borgan sari to‘g‘ridan-to‘g‘ri proporsional tarzda pasayib bormoqda. 
Ushbu tarmoqni davlat tomonidan doimiy qo‘llab-quvvatlanayotgani go‘yoki 
uning barqarorligini ta’minlayotganday tuyuladi, aslida esa, uning bozor tipidagi 
yer munosabatlarida aks etgan salohiyatini amalga oshirish imkonini bermayapti.
Bugungi kunda 60%dan ortiq yerlar soliqqa tortilmayotganligi sababli davlat 
byudjetida yer solig‘ining ulushi atigi 4,6%ni tashkil qilmoqda.

---

190 
Ma’lumki, yer munosabatlarining barqarorligi va samaradorligi, eng avvalo 
va asosan, yer huquqining sifati va adekvatligi bilan bog‘liqdir. Chunki 
mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti sharoitida yer resurslaridan foy-dalanish va 
ularni muhofaza qilish masalasi dolzarb bo‘lib, uning huquqiy asoslarining yanada 
mustahkamlanishi va takomillashtirilishi alohida aha-miyat kasb etmoqda. 
Ayniqsa, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish va erkin-lashtirishni yanada 
chuqurlashtirish islohotlarning samarali huquqiy mexanizmini yaratishga, yangi 
ijtimoiy munosabatlarning huquqiy negiz-larini ishlab chiqishga asosiy e’tiborni 
qaratishni taqozo qilmoqda. Bunda eng muhim resurlardan bo‘lgan yer resurslariga 
bog‘liq huquqiy normalar muhim o‘rinni egallaydi. Bu borada esa asosiy e’tiborni 
yer islohotining samarasi va rivojiga to‘siq bo‘layotgan muammolardan biri yer 
uchastkasiga bo‘lgan mulkchilik shakllariga oid huquqlar bo‘yicha vakolatli 
echimlarning nomukammalligiga qaratish muhim hisoblanadi. 
Shu nuqtai nazardan ta’kidlash lozimki, yer munosabatlari o‘z xarak-tyeriga 
ko‘ra iqtisodiy munosabatlar bo‘lib hisoblanadi. Biroq yer tufayli vujudga 
keladigan hamma iqtisodiy munosabatlar ham yer huquqiy munosa-batlari 
bo‘lavyermaydi. Masalan, yerdan olingan hosilning taqdirini hal etish (sotish, 
topshirish va h.k.) yoki yerdan olingan daromadni taqsimlash munosabatlari yer 
huquqiy munosabatlariga kirmaydi. Aytish mumkinki, O‘zbekistonda yer huquqiy 
munosabatlari to‘rt turga bo‘linadi: 1) yerga nisba-tan mulk huquqi; 2) yerlarning 
davlat boshqaruvi; 3) yerdan foydalanish va 4) yerga bo‘lgan huquqni muhofaza 
qilish sohalari bo‘yicha. 
Yerga nisbatan mulkchilik huquqiy munosabatlari eng muhim ahamiyatga 
ega bo‘lib, boshqa hamma yer huquqiy munosabatlari uchun asos bo‘ladi, ular-
ning negizida boshqa huquqiy munosabat vujudga keladi va ularga bog‘liq bo‘ladi. 
O‘zbekistonda davlatning yerga nisbatan tanho mulk huquqi bekor bo‘lganidan 
keyin yer mulkchilik munosabatlariga ayrim fuqarolik munosa-batlari tadbiq 
etiladigan bo‘ldi. Misol qilib, Yer kodeksining 17-modda-sida belgilangan yuridik 
shaxslarning yerni ijaraga va mulk asosida olishi, jismoniy shaxslarning esa 

---

191 
qo‘shimcha ravishda meros qilib qoldiradigan umrbod egalik qilish huquqi asosida 
yer uchastkalariga ega bo‘lishlarini keltirish mumkin. 
Yerlarni davlat boshqaruvi sohasida yer huquqiy munosabatlari yerga 
nisbatan mulk huquqi atrofidagi munosabatlarning davomi deb qaralishi mumkin, 
chunki yer fondini boshqarish mulkdor – davlatning vakolatlaridan kelib chiqadi. 
Bu toifadagi huquqiy munosabatlar shakli nuqtai nazaridan ma’muriy-huquqiy 
bo‘lib, unga boshqa huquqiy munosabatlar xizmat qiladi. Davlat boshqaruvi 
bo‘yicha yer huquqiy munosabatlariga davlat yer kadastrini yuritish, yer 
uchastkalarini foydalanishga berish yoxud davlat yoki jamiyat ehtiyojlari uchun 
olib qo‘yish (sotib olish), aholi punktlari yerlarini reja-lashtirish, yer tuzish, 
yerlardan foydalanish va muhofaza qilish ustidan nazoratni olib borish, yer 
monitoringini yuritish, yer xususida nizolarni hal etish va boshqalar kiradi. 
Yerdan foydalanish sohasidagi yer huquqiy munosabatlari ham yerga 
nisbatan mulk huquqi bo‘yicha huquqiy munosabatlar asosida kelib chiqadi. 
Yerdan foydalanish bo‘yicha vujudga keladigan huquqiy munosabatlar ikki turga 
bo‘linadi: yerdan bevosita foydalanish, ya’ni undan mulk huquqi aso-sida 
foydalanish va yerdan bilvosita foydalanish, ya’ni yerdan foydalanuv-chilar, unga 
egalik qiluvchilar va ijarachilarning yerdan foydalanish huquqi yerga nisbatan 
mulk asosida amalga oshirilmaydi. Mulkdor yoki uning vakil-lari yerdan 
foydalanish huquqini har qanday yuridik shaklda boshqalarga (yuridik yoki 
jismoniy shaxslarga) beradi. Mulk huquqiga ega bo‘lmasdan turib yerdan 
foydalanish huquqi birlamchi yoki ikkilamchi bo‘lishi mumkin. 
Birlamchi asosda yer uchastkasi mulkdor tomonidan qonun hujjatlarida 
belgilangan tartibda foydalanuvchilarga beriladi. Masalan, fermer xo‘jaliklariga va 
qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlardan foydalanuvchi boshqa korxonalarga 
yoki noqishloq xo‘jalik korxonalariga yer uchastkalari mulkdor (ya’ni davlat) yoki 
uning joylardagi organlari tomonidan beriladi. Ikkilamchi yerdan foydalanish 
huquqi birlamchi huquqdan kelib chiqadi. Fermer xo‘jaliklari va qishloq 
xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlardan foyda-lanuvchi korxonalar bilan oila (jamoa) 

---

192 
pudrati yoki ijara shartnomasi asosida yerdan foydalanish ikkilamchi bo‘lishi 
mumkin. 
Yuqoridagilardan tashqari yerdan foydalanish bo‘yicha huquqiy munosa-
batlarni u yoki bu toifadagi yer uchastkalaridan foydalanishda kelib chiqa-digan 
huquqiy munosabatlarga qarab turlarga bo‘lish mumkin. Chunonchi, qish-loq 
xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlardan foydalanish, aholi punktlari yerla-ridan 
foydalanish, sanoat, transport, aloqa, mudofaa va boshqa maqsadlarga 
mo‘ljallangan yerlardan, shuningdek o‘zga toifadagi yerlardan foydalanish
bo‘yicha vujudga keladigan huquqiy munosabatlarning alohida turlaridir. 
Nihoyat yerdan foydalanish bo‘yicha munosabatlar huquq sub’ektlariga 
qarab ham turlarga bo‘linadi. Yerga bo‘lgan huquqni muhofaza qilish bo‘yicha yer 
huquqiy munosabatlari huquqiy javobgarlik va zararni undirib olishni talab 
qiladigan darajada yer huquqiy tartibi buzilgan yoki yerdan foydalanish va 
muhofaza qilish bo‘yicha majburiyatni bajarmagan hollarda vujudga keladi. 
Yerdan foydalanuvchilarga qonuniy zarar etkazilganda va zarar etka-zuvchining 
aybi bo‘lmagan hollar bilan bog‘liq huquqiy munosabatlar muho-faza qiluvchi yer 
huquqiy munosabatlarining alohida turlari bo‘lib hisob-lanadi. Bunday hollarda 
qonuniy zarar, ya’ni qonunga zid bo‘lmagan holda etkazgan sub’ektlarning 
javobgarligiga o‘xshab, yuridik javobgarlik emas, balki iqtisodiy bo‘ladi.
Yer fondini davlat boshqaruvi sohasida, shuningdek yer mulkdorlari va 
egalarining, foydalanuvchilar va ijarachilarning huquq va manfaatlarini muhofaza 
qilish sohasidagi huquqiy munosabatlar moddiy va protsessualga ajratiladi. Yer 
uchastkasi olish huquqiga ega bo‘lgan sub’ekt bilan yer uchastkasini berish 
vakolatiga ega bo‘lgan davlat organi o‘rtasida moddiy huquqiy munosabatlarning 
protsessual huquqiy munosabatlar yordamida amalga oshirilishi yer uchastkasidan 
foydalanishdek yangi moddiy huquqiy munosabatni vujudga keltiradi. 
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, yer bilan bog‘liq ijtimoiy muno-sabatlarni 
tartibga solishda O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi alohida o‘rin tutadi. 
Xususan, yerlardan oqilona foydalanish va muhofaza qilishning konstitutsiyaviy 

---

193 
asoslarini quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganishimiz maqsadga muvofiqdir. 
Birinchidan, bevosita yerlardan foydalanish va muhofaza qilishga oid normalar, 
ikkinchidan, bilvosita yerlardan foyda-lanish va muhofaza qilishga tegishli 
normalar. 
Davlatning yer egasi sifatidagi vakolati xususiy yer egasining vako-latidan 
farq qiladi. Bunda davlatni yerga nisbatan xo‘jalik foydalanishini amalga 
oshiruvchi deb emas, balki yerni fuqarolarga, jismoniy va yuridik shaxslarga 
doimiy yoki vaqtinchalik foydalanish uchun yoxud yer uchastkalarini ijaraga 
beruvchi sub’ekt sifatida tushunish lozim. Yer bilan bog‘liq bo‘lgan 
munosabatlarni tartibga soluvchi «Yer to‘g‘risida»gi Qonun hali mamlakatimiz 
sobiq ittifoq tarkibida bo‘lgan davrda, ya’ni 1990 yil 20 iyunda qabul qilingan 
bo‘lib, bu davrda davlatimiz ham siyosiy, ham iqti-sodiy jihatdan «markaz»ga to‘la 
qaram edi, yer munosabatlarini tartibga solishda uning vakolatlari cheklangan edi. 
Shunday sharoitda qabul qilin-gan mazkur Qonun bozor iqtisodiyoti hamda tabiiy 
resurslardan foydalanishning hozirgi talab va sharoitlariga javob bermasligi tabiiy 
hol edi. 
Shu sababdan, 1998 yil 30 aprelda shu davrgacha ijtimoiy hayotdagi barcha 
o‘zgarishlarni hisobga olgan holda O‘zbekiston Respublikasining Yer kodeksi 
yangidan qabul qilindi. Ushbu Kodeksda yer umummilliy boylik, O‘zbekiston 
xalqi hayoti, faoliyati va farovonligining asosi sifatida undan oqilona foydalanish 
zarur va u davlat tomonidan muhofaza qilinadi, deb belgilanib, uning asosiy 
vazifasi hozirgi va kelajak avlodlarning manfaatlarini ko‘zlab yerdan ilmiy 
asoslangan tarzda, oqilona foydalanish va uni muhofaza qilishni, xo‘jalik 
yuritishning barcha shakllarini teng huquqlilik asosida rivojlantirish uchun sharoit 
yaratishni, yuridik va jis-moniy shaxslarning yer uchastkalariga bo‘lgan 
huquqlarini himoya qilishni ta’minlash maqsadida yer munosabatlarini tartibga 
solishdan, shuningdek bu sohada qonuniylikni mustahkamlashdan iboratligi qayd 
etildi. 

---

194 
Lekin oradan qariyib 20 yildan ko‘p vaqt o‘tdi. Shu davrda mamlakatimizda 
juda katta qamrovli va salmoqli islohotlar amalga oshirildi va bugungi kunda ularni 
yanada chuqurlashtirish va erkinlashtirish jarayonlari shiddat bilan davom 
ettirilmoqda. Tabiiyki, ushbu jarayonlar yer munosabatlarini, yerdan foydalanish 
tizimini ham yanada isloh qilishni, uni iqtisodiyot va jamiyatni ustun rivojlantirish 
ehtiyojlari va talablariga mos va adekvat tarzda institutsional, tarkibiy, 
investiyaviy, texnologik o‘zgartish muhimligi va lozimligi kun tartibiga toboro 
dolzarb qilib qo‘yilmoqda. Bu esa, uning to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘llaniladigan 
tashkiliy-huquqiy asoslarini shakllantirish bilan bog‘liqdir. Shu nuqtai nazardan 
qaraganimizda bugungi kunda Yer kodeksining yangi tahririni ishlab chiqishga 
zarurat sezilmoqda. Bundan tashqari amaldagi Yer kodeksining ayrim moddalari, 
ayniqsa qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarni berish va foydalanish 
munosabatlarini tartibga solishga qaratilgan moddalarini yangi tahriri yuzasidan 
ayrim fikr va mulohazalar keltirilmoqda. 
Yer kodeksining 16-moddasiga muvofiq yer davlat mulki – umummilliy 
boylikdir, undan oqilona foydalanish zarur, u davlat tomonidan muhofaza etiladi 
hamda oldi-sotdi qilinmaydi, ayirboshlanmaydi, hadya etilmaydi, garovga 
qo‘yilmaydi, O‘zbekiston Respublikasining qonunlarida belgilan-gan hollar 
bundan mustasno deb ta’kidlangan. Lekin ushbu moddada, birin-chidan, o‘sha 
mustasno holatlarning prinsipial jihatlariga urg‘u berilishi lozim, masalan 
iqtisodiyot va jamiyat ehtiyojlarining qondirilishi uchun yerdan foydalanishning 
iqtisodiy mexanizmini bozor shartlariga yoki turli mulk shakllarining 
integratsiyasiga tayanilgan ko‘p ukladli iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratilgan 
holda shakllantirilishini ta’kidlash zarur, ikkinchidan, yer munosabatlari 
realizatsiya qilinishida davlat-xususiy sheriklikning ustuvor tarzda ta’minlanishiga 
e’tiborni qaratish lozim. Mazkur kodeksning 19-moddasiga asosan O‘zbekiston 
Respublikasining fuqarolari dehqon xo‘jaligi yuritish uchun, yakka tartibda uy-joy 
qurish va uy-joyni obodonlashtirish uchun, jamoa bog‘dorchiligi va uzumchiligi 
yuri-tish uchun meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga yer uchastkasi 

---

195 
olish huquqiga egadirlar. Biroq ushbu normani yerdan foydalanish tizimi-ning 
rivojlanishini hisobga olgan holda yangidan tahrir qilish lozim. 
Yer kodeksining 20-moddasiga muvofiq yer uchastkalari yuridik va 
jismoniy shaxslarga doimiy va muddatli (vaqtincha) egalik qilishga hamda ulardan 
doimiy va muddatli (vaqtincha) foydalanishga berilishi mumkin. SHuningdek yer 
uchastkalari korxonalar, muassasalar va tashkilotlarga qish-loq va o‘rmon xo‘jaligi 
yuritish uchun, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda esa, boshqa maqsadlar 
uchun ham doimiy egalik qilishga beriladi. Bu yerda doimiy va muddatli 
(vaqtincha) yerga egalik qilish va doimiy va muddatli (vaqtincha) yerdan 
foydalanish tushunchalarining mazmun-mohiyati, farqi va chegaralarini aniq ifoda 
qilish lozim. 
Xulosa 
sifatida 
ta’kidlash mumkinki, mamlakatimizda iqtisodiy 
islohotlarning tinimsiz chuqurlashuvi sababli doimo yangilanib boradigan yer 
qonunchiligi tizimi shakllangan. Shunday ekan “yerdan foydalanish tizimi” 
tushunchasini Yer kodeksi va boshqa qonun hujjatlariga kiritish kerak, yerning 
bozor iqtisodiyoti sharoitida jamiyatdagi ijtimoiy-iqtiso-diy aloqalar ob’ekti 
sifatidagi rolini tegishlicha ochib berish; Yer kodeksining tegishli moddalarini 
yerga egalikning har xil turlari mavjudligi nuqtai nazaridan tuzatish muhim; yer 
uchastkasi mulkdori, egasi, foydalanuv-chisi va ijarachisi tyerminlaridagi 
chalkashliklarni bartaraf qilish; umu-man olganda Kodeks ko‘proq agrar 
yo‘nalishga ega bo‘lib qolganligi sababli yerdan foydalanish yuzasidan boshqa 
munosabatlarni aks ettiradigan bir qancha qonunosti hujjatlarni ishlab chiqish 
taqozo etilmoqda. 
Yuqoridagilardan tashqari, bozor munosabatlari amal qilayotgan bugungi 
kunda mamlakatimizda yerni tasarruf qilish, yerga egalik qilish va yerdan 
foydalanish huquqini majburiyatlarni ta’minlash maqsadida kredit mablag‘larini 
olish uchun garov sifatida qo‘yish munosabatlari o‘z ahamiyati va vazifalariga 
ko‘ra eng muhim masalalalar sirasiga kiradi.

---

196 
Ma’lumki, Fuqarolik kodeksining
45
264-moddasiga muvofiq, bir shaxsning 
boshqa shaxsga mol-mulkni yoki unga bo‘lgan huquqni majburiyat-larni 
ta’minlash uchun berishi garov hisoblanadi deyilgan, 265-moddasiga asosan esa, 
garov zakalat, ipoteka, shuningdek huquqlar garovi tarzida amal qilishi mumkin. 
Ko‘chmas mulkni garovga qo‘yish ipoteka hisoblanadi. “Ipoteka to‘g‘risida”gi 
Qonuniga
46
muvofiq, ipoteka to‘g‘risidagi qoidalar: 
qonun hujjatlarida belgilangan talablarga muvofiq yer uchastkasida barpo 
etilayotgan qurilishi tugallanmagan mol-mulk garoviga; 
yakka tartibdagi uy-joy qurish yoki dehqon xo‘jaligini yuritish uchun meros 
qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga umrbod egalik qilish huquqlari garoviga; 
agar shartnomada yoki qonunda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, 
ijaraga oluvchining ko‘chmas mulk ijarasi to‘g‘risidagi shartnoma bo‘yicha 
huquqlari (ijara huquqi) garoviga; 
agar shartnomada yoki qonunda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, 
yer uchastkasi ijarasiga doir huquqlar garoviga nisbatan qo‘llani-ladi. 
“Ipoteka to‘g‘risida”gi Qonunning 54-moddasiga asosan yer uchastka-sini, 
shu jumladan fermer xo‘jaligini yuritish uchun yer uchastkasini ija-raga olish 
huquqi, yakka tartibda uy-joy qurish yoki dehqon xo‘jaligini yuri-tish uchun meros 
qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga umrbod egalik qilish huquqi va qonun 
hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlar garov narsasi bo‘lishi mumkin. SHuningdek 
mazkur qonunning 56-moddasiga muvofiq, undiruv yer uchastkasi ijarasiga doir 
huquqlarga qaratilgan taqdirda, qonun hujjatlariga muvofiq tanlov o‘tkaziladi, 
mazkur tanlovni o‘tkazish tar-tibi va shartlari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasi tomonidan belgilanadi. 
Shu o‘rinda ta’kidlash kerakki, ushbu tanlovni o‘tkazish tartibi va shartlari 
hali ishlab chiqilmagan. Albatta bunda undiruv qaroriga ko‘ra yer uchastkasi olib 
qo‘yilganda ushbu yer uchastkasining taqdiri qanday mexanizm asosida hal 
45
 
http://www.lex.uz/pages/getpage.aspx?lact_id=111189
  
46
 
https://www.google.com/search?ei=t0mdWu2YH4i9swH-
8YSwBA&q=ipoteka+to%27g%27risidagi&oq=ipoteka+to%27g%27risidagi&gs_l=psy-ab.3...7435.19903.0.20305.21.21.0.0.0.0.1053.2588.4j6-
2j1.7.0....0...1.1.64.psy-ab..14.7.2586...0j0i67k1j0i131k1j0i22i30k1j0i22i10i30k1.0.a5jasmED4e4
 

---

197 
qilinishi lozim degan savol tug‘iladi. Bu yerda yondashuv davlat yoki bozor 
mexanizmi yoxud ikkalasining integratsiyasi bo‘lishi lozim. Ushbu prinsipial 
masala o‘z echimini topishi mamlakatimizda yer munosabatlarining yangi 
mazmun-mohiyati shakllanishiga katta hissa qo‘shadi. 
Yer kodeksining
47
24-moddasiga asosan yer uchastkasining ijarasi yer
uchastkasiga ijara shartnomasi shartlarida muddatli, haq evaziga egalik qilish va 
foydalanishdan iboratdir. Ijaraga berilgan yer uchastkalari oldi-sotdi, garov, hadya, 
ayirboshlash ob’ekti bo‘lishi mumkin emas. Yer uchastkasini ijaraga olish huquqi 
kreditlar olish uchun garovga qo‘yilishi mumkin. Ijarachi faqat qonunda yoki ijara 
shartnomasida nazarda tutilgan hollardagina yer uchastkasiga bo‘lgan o‘zining 
ijara huquqlarini ijaraga beruvchining roziligisiz garovga qo‘yishga haqlidir. 
SHuningdek kodeksning 39-moddasiga muvofiq, yer egasi bo‘lgan fuqaro yer 
uchastkasiga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqini, shu 
jumladan kim oshdi savdosi asosida olingan shunday huquqni dehqon xo‘jaligi 
yuritish, yakka tartibda uy-joy qurish maqsadida kreditlar olish uchun garovga 
qo‘yishi mumkin.
Yer kodeksining 53-moddasiga ko‘ra, kreditlar olish uchun fermer xo‘ja-ligi 
o‘z mol-mulkini, shuningdek yer uchastkasiga bo‘lgan ijara huquqini garovga 
qo‘yishga haqli. Fermer xo‘jaligi yer uchastkasiga bo‘lgan ijara huquqlarini ijaraga 
beruvchining roziligisiz faqat qonunda yoki ijara shartnomasida nazarda tutilgan 
hollarda garovga qo‘yishga haqli. Xuddi shuningdek “Fermer xo‘jaligi 
to‘g‘risida”gi Qonunning
48
13-moddasiga binoan fermer xo‘jaligiga berilgan yer 
uchastkalaridan 
qat’iy 
belgilangan 
maqsadda 
foydalaniladi. 
Ular 
xususiylashtirilishi, shuningdek oldi-sotdi, garov, hadya, ayirboshlash ob’ekti 
bo‘lishi va ikkilamchi ijaraga berilishi mumkin emas. Yer uchastkasini ijaraga 
olish huquqi kreditlar olishda fermer xo‘jaligi tomonidan garovga qo‘yilishi 
mumkin. 
47
Ўзбекистон Республикаси Ер кодекси.Ўзбекистон Республикаси кодекслари: Тўплам//Ўзбекистон 
Республикаси Адлия вазирлиги. – Т.: Адолат,2006. – 800 б. 
48
Қишлоқ хўжалигига оид қонун хужжатлари.//Т.:Адолат – 1999 – 448 б. 

---

198 
Ayni ushbu me’yorlarni amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Respub-
likasi Adliya vazirligida 2004 yil 8 aprelda 1336-son bilan davlat ro‘yxa-tiga 
olingan “Yer uchastkasini ijaraga olish huquqi qiymatini baholash tar-tibi 
to‘g‘risida”gi Nizomga
49
muvofiq yer uchastkasini ijaraga olish huquqi-ning 
qiymati baholanadi hamda garov beruvchi va garov oluvchining keli-shuvi bilan 
rasmiylashtiriladi. Bundan tashqari O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 
2004 yil 30 aprelda “Tijorat banklari tomonidan fermer xo‘jaliklarining yer 
uchastkasini ijaraga olish huquqini garovga olgan holda kreditlash tartibi 
to‘g‘risida”gi 1345-son bilan davlat ro‘yxatiga olingan Nizom
50
tijorat banklari 
tomonidan fermer xo‘jaliklarining yer uchastkasi ijara huquqini garovga olgan 
holda kreditlash tartibini belgilaydi.
Biroq bugungi kunga qadar yer uchastkasi ijarasiga doir huquqlarga undiruv 
qaratilgan taqdirda tanlovni o‘tkazish tartibi va shartlari ishlab chiqilmaganligi va 
yer 
uchastkasi 
ijarasiga 
doir 
huquqlarning 
joylarda 
bozor 
narxlari 
shakllanmaganligi, shuningdek yer uchastkasi ijarasiga doir huquqlarni garovga 
qo‘yish mexanizmlarining ishlab chiqilmaganligi sababli tijorat banklari 
tomonidan yer uchastkasiga doir huquqlarni garovga olgan holda fermerlarni 
kreditlash amalga oshirilmayapti. Shuningdek bugungi kunga qadar aksariyat hovli 
uylarning mulkdorlari hovli joydagi yashash va yordamchi imorat binolariga 
(binoga) bo‘lgan kadastr hujjatlarini belgilangan tartibda davlat ro‘yxatidan 
o‘tkazganligiga qaramasdan yerga bo‘lgan huquq turi davlat ro‘yxatidan 
o‘tkazilmay qolgan hollar mavjud. Bu holatlar esa notarial tartibda ipoteka 
shartnomasini rasmiylashtirishda muammolarga olib kelmoqda. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib, yerga bo‘lgan huquqning bozor va garov 
qiymatini baholash, uni notarial tasdiqlash va ro‘yxatga olish mexanizmini qayta 
ko‘rib chiqqan holda yagona normativ hujjat ishlab chiqish, shuningdek garovga 
qo‘yilgan yer uchastkasi ijarasiga doir huquqlarning realizatsiya bozorini 
shakllantirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish lozim. Tijorat banklari 
49
 
http://lex.uz/Pages/GetPage.aspx?lact_id=821965
 
50
 
http://lex.uz/Pages/GetPage.aspx?lact_id=821965
 

---

199 
tomonidan fermer xo‘jaliklariga bo‘lg‘usi hosilni garovga olgan holda faqatgina 
paxta va g‘alla etishtiruvchi fermer xo‘jaliklariga bevosita g‘alla va paxta xom 
ashyosi ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar uchun kreditlar 
ajratiladi. 
Bugungi kunda fermer xo‘jaliklariga paxta xom ashyosi va don etishtirish 
maqsadi uchun imtiyozli kreditlar kontraktatsiya shartnomasining 60 foizi 
miqdorida berilmoqda. Foiz stavkasi imtiyozli hisoblanadi. Limit summalari paxta 
va g‘alla etishtirish xarajatlarini bemalol qoplayotganligi sababli, bu ta’minot 
asosida naxta va g‘alla etishtirish xarajatlari uchun buyurtmalar tushmagan. Ushbu 
ta’minot asosida buyurt-malar tushmasligining yana bir sababi boshqa turdagi 
mahsulotlar etish-tirish yoki boshqa maqsadlarga kreditlar ajratilishining nazarda 
tutilma-ganligidir. 
Fermer xo‘jaliklarining yer uchastkasini ijaraga olish huquqini garovga 
olgan holda kreditlash tartibi asosida qishloq xo‘jaligi bilan bog‘liq bo‘lmagan 
maqsad yo‘nalishlariga, shuningdek investitsiya loyihala-rini moliyalashtirish 
maqsadlariga kreditlar ajratilishini joriy qilish o‘ta muhim ahamiyatga ega 
bo‘lmoqda. Bu holatda kredit boshqa maqsadga beri-ladi, lekin uning yopilish 
ta’minoti yer ijarasi huquqi hisoblanadi, shu sababli o‘z ixtisoslashuvi bo‘yicha 
qonunda belgilangan eng kam yer maydoniga ega bo‘lgan, yer uchastkasining 
joylashgan yeri unumdorligi kredit buyurtno-masi kuni holatiga baholangan va eng 
muhimi kreditni takrorra olish imko-niyati, ya’ni kredit layoqati mavjud fermer 
xo‘jaliklariga ushbu ta’minot asosida kredit buyurtmasiga asosan uzoq muddatli 
(7-10 yil) faqat yerlar-ning unumdorligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarni 
moliyalashti-rish maqsadida kredit berish amaliyotini joriy qilish lozim.
Mavjud ob’ektiv sabablar, jumladan, reja ko‘rsatkichining baja-rilmasligi 
kabi holatlarda yerning olib qo‘yilishi kabi holatlar kredit-ning ta’minotsiz qolib 
ketish xavfini oshiradi. Kreditni rasmiylash-tirish ancha murakkab, fermer 
xo‘jaliklari 3 yillik ko‘rsatkichlari talab etiladi. Yangi tashkil etilgan fermer 
xo‘jaliklari ta’minotning bu turidan foydalana olishmaydi. 3 yildan oshiq faoliyati 

---

200 
mavjud fermer xo‘ja-liklarida esa boshqa ta’minot mulki mavjud. 
Ta’kidlash lozimki, fermer xo‘jaligining yer ijarasi huquqini bank krediti 
uchun garov sifatida qo‘yishi yuzasidan qabul qilingan huquqiy hujjatlarning 
amaliyotda ishlamayotganligi ularda ishlab chiqilgan mexa-nizmning iqtisodiy 
mazmuni tushunarsizligi, iqtisodiyotda vujudga kelgan realliklardan uzoqdaligi, 
eng muhimi jarayonda kechadigan munosabatlarning barcha manfaatlarni xolisona 
hisobga oladigan sikl sifatida yakunlanmaganligidan darak bermoqda. Bunday 
holat o‘z navbatida qishloqda yerlardan foydalanishning iqtisodiy mexanizmining 
mazmuni va doirasini kengaytirishning qo‘shimcha imkoniyat va rezervlarini 
safarbar qilishni taqozo qiladi, albatta. Bunday rezervlardan biri sifatida avloddan 
avlodga o‘tadigan tomorqa va dehqon xo‘jaligi yerlariga umrbod egalik qilish 
huquqini, ushbu yerlarni davlat yoki jamiyat ehtiyojlari uchun olib qo‘yishni 
istisno qilgan holda, bank krediti uchun garovga qo‘yish mexanizmini amaliyotga 
joriy qilish lozim. Mazkur choraning zarurligi va ahamiyatini asoslash yoki 
isbotlashga bu yerda ehtiyoj yo‘q. CHunki bugungi kundagi qishloqda va umuman 
iqtisodiyotimizda vujudga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy realliklarning mazmun-
mohiyatidan kelib chiqqan holda shunday xulosaga kelish mumkin.
Umuman olganda, yerdan foydalanishning iqtisodiy-huquqiy asosla-rini 
erkinlashtirish avvalambor istiqbolda yer munosabatlarini zarur sur’atlarda tub 
isloh qilish, yerdagi xo‘jalikni boshqarishning turli tash-kiliy-huquqiy shakllarini 
yanada rivojlantirish, yerdan foydalanishning iqtisodiy-huquqiy mexanizmini 
yanada takomillashtirish uchun sharoitlarni ta’minlash maqsadida Yer kodeksining 
yangi tahririni ishlab chiqish kerak. 
Yer kodeksining yangi tahriri yer mulkchiligi munosabatlarini tartibga solish 
va huquqiy maqomi va iqtisodiy aylanmada yerning harakati reglamentini 
belgilashi lozim. Shu nuqtai nazardan yer munosabatlarining hozirgi noaniq 
holatini yer mulkchiligi va yer bozori mohiyati to‘g‘risidagi talqinlarni tushuntirish 
muhim hisoblanadi. Bunda yer mulkchiligi shakllarining har xilligini va ularning 
ko‘p ukladli iqtisodiyotda tengligini va bir-biridan farqlarini aniq qilib ko‘rsatish 

---

201 
yer munosabatlarining real tranformatsiyasini, ya’ni ularning bozor iqtisodiyoti 
mohiyatiga mosligini ta’minlashga xizmat qiladi. Shu ma’noda, yer mulkchiligi 
shakllari haqidagi tushunchalarning mazmun-mohiyatini ochib berish muhimdir.
Ishlab chiqarish vositalariga, kapital va yerga