Алтиев a. C. Ердан фойдаланиш

13.1-расм. Ер бозорининг турли мезонлар бўйича таснифи
53
 
г) фермер бутун майдонда самарали ишлаб чиқаришни юритиш учун 
етарли малака, молиявий ва бошқа имкониятларга эга бўлиши ҳамда фермада 
доимий яшаши лозим. 
Мустақил давлатлар ҳамдўстлигида ҳам ер бозори шаклланиши жара-
ёни давлат томонидан тартибга солиш орқали амалга оширилмоқда. Хусусан, 
Россияда ер бозорининг шаклланиши, шунингдек қишлоқ хўжалиги ерла-
рида, бошланғич босқичида турибди. Ер участкаси билан боғлиқ турли ҳил 
шартлар амалга оширилади: олди-сотди, ижара, гаровга қўйиш (бериш), ҳадя 
қилиш, мерос. Ҳозирги пайтда давлат ер фондининг 4%ини ташкил қилувчи 
ер участкалари билан олди-сотди ишлари ҳар йили амалга оширилади. Буларга 
53
Муаллиф тадқиқотлари асосида тузилган.

---

253 
мерос қолдириш, ҳадя қилиш киради. Бундан ташқари шартнома-ларнинг 
катта қисмини давлат ерлари билан қилинган шартномалар ташкил қилади. 
Ҳозирги вақтда ер бозорида икки асосий сотувчини кўриш/ажратиш 
мумкин: давлат ва маъмурий туман (шаҳар) органлари, жисмоний ва юридик 
шахслар – кўчмас мулк ер эгалари. Давлат ва маъмурий ҳокимият органлари 
ер участкасини хусусийлаштиришга ва ижарага беради. Бу каби сотувчилар 
бирламчи деб аталувчи бозорни шакллантиради. Бозордаги шартномалар кўп 
бўлиб, ер участкалари билан амалга оширилаётган шартномаларнинг 90%ини 
ташкил этади. Сотув норматив баҳо билан амалга оширилади (13.1-жадвал).
Ер бозорини бошқа кўринишда ҳам тавсифлаш мумкин. Бунда ер 
участкаси ва ундаги бино-иншоотлар, уларнинг ҳажми ҳамда бошқа 
кўрсаткичлар бўйича инобатга олиш зарур бўлади. Маълумки, ер 
участкасининг олди-сотдиси унинг меъёрий қиймати асосида амалга 
оширилади ва нати-жада бозор тамойилларига мос келмайди. Олди-сотди ва 
баҳони шакллантириш механизмида сотиб олувчилар ўртасидаги рақобат 
деярли ҳисобга олинмайди. Давлат ва бошқарув органларининг ер 
участкаларини ижарага беришдаги ижара ҳақи ҳам бозор муносабатларига мос 
эмас. Бу билан давлат ва маҳаллий бошқарув органларининг ерларини олди-
сотди жараёнида ер бозорининг асосий функцияси бузилади ва ер участкаси 
манфаатдор (самарадор) эгасига етказилмайди. 
Олди-сотди жараёнида сотувчилар орасида хусусий ер участкаси 
мулкдорлари сони камчиликни ташкил қилади. Хусусий мулкдорлар йиллик 
ер участкаси олди-сотди айланмасининг 1%ни ташкил қилади. Бунинг асосий 
қисмини уй-жой қурилиши учун мўлжалланган томорқа хўжалиги ва 
боғдорчилик хўжаликлари ер бозорининг асосий кўрсаткичларини ташкил 
этди. Юқорида қайд этилган бозорнинг ривожланиши, авваламбор, ушбу 
тоифадаги ерларга бўлган барқарор талаблардан келиб чиққан ҳолда 
шаклланган. Қишлоқ хўжалиги тармоғида эса шахсий манфаатлар учун 
фойдаланиладиган ер бозори шаклланган.

---

254 
Бу бозор муносабатлари баҳони шакллантириш механизмларига 
таянган ҳолда олиб борилади. Шу билан бирга баҳо тўғрисидаги аниқ ахбо-
рот йўқлиги кўзга ташланади. Биринчидан, ҳамма олди-сотди битимларининг 
статистикаси олиб борилмайди. Иккинчидан, ер участкасининг ҳақиқий 
баҳоси, шунингдек сотувчи ва олувчи қайд этилмайди. 
13.1-жадвал.