|
Ер бозорига давлат томонидан таъсир кўрсатишнинг асосий
турлари
54
Назорат турлари
Асосий мақсад
Мамлакатлар
Ер олди-сотди ва
ижарасини тартибга
солиш
Ерни фақатгина малакали
(тайёргарлик даражаси ва
тажрибаси, яшаш жойи,
қишлоқ хўжалиги асосий
даромад манбаи ва ҳ.к.)
фермерлар томонидан
сотиб олинишини
таъминлаш
Дания, Германия, Япония
Ерларнинг ўта
марказлаштирилишига йўл
қўймаслик
Дания, Германия, Янги
Зеландия, Швейцария,
Испания, Франция
Ерларнинг ўта майдалашиб
кетишига йўл қўймаслик
Дания, Германия, Ирландия,
Италия, Япония, Португалия,
Испания, Швейцария,
Нидерландия, Норвегия
Малакали фермерларни
доимий яшаш жойларидан
кўчиб кетишига йўл
қўймаслик
Норвегия
Ер участкасининг битимдаги ва бозор қиймати ўртасидаги тафовут ер
бозорининг шаклланишига асосий тўсиқ бўлиб келмоқда. Ушбу бозорнинг
ривожланмаслиги институционал чегаранинг, жумладан, маъмурий чегарала-
ниш (тўсиқ) ва маҳсулот ишлаб чиқарувчи мавжуд ер участкасига бўлган
талабнинг йўқлиги. Кўп ҳолларда ер участкасига бўлган талабнинг йўқлиги
қишлоқ хўжалиги маҳсулотига бўлган талаб ва қишлоқ хўжалиги ишлаб
чиқаришнинг даромадлигига боғлиқ бўлиб қолган.
54
Муаллиф тадқиқотлари асосида тузилган.
255
Россияда ҳам бошқа давлатлар сингари ер бозорининг ўзига хослиги,
минтақавий бир хилда эмаслиги кўзга ташланади. Турли ҳудудлардаги ер
бозорида тузилган битимларнинг сони, талаб ва таклифнинг даражаси,
иштирокчилар таркиби, битимларни тартибга солиш ва мавжуд ер участкаси
айланмасидаги чегараланишлари билан ажралиб туради.
Ушбу мамлакат ер бозорининг хусусияти ер участкасининг яширин
айланмаси мавжудлиги билан изоҳланади. Кўпчилик ер билан боғлиқ
битимлар расмий қайд қилинмасдан тузилади. Айниқса, бу қишлоқ хўжалиги
ерларининг ижарасига тегишли барча ер билан боғлиқ битимлар
статистикасида қайд этилмайди.
Ўзбекистонда ер бозорининг ташкил этилиш асоси бозор иқтисодиётига
ўтишда ер муносабатлари тизимининг янги шаклларини ишлаб чиқишни талаб
қилади. Лекин бу тизим муносабатларининг асосий элементи кўчмас мулк
бозори ҳамда ер бозори ҳисобланади. Маълумки ер эгалари аввал амалда йўқ
эди. Бироқ кўплаб томорқа ер эгалари бўлиб, аслида ер участкасига кўп
йиллардан буён эгалик қилсада, лекин эгалик ҳуқуқи ҳужжатига эга эмас. 2006
йил 24 июлда қабул қилинган “Юридик шахслар ва фуқаролар-нинг бинолари
ҳамда иншоотлари билан банд бўлган ер участкаларини хусусийлаштириш
тўғрисида”ги 3780-сонли Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармони
шундай имкониятни беради. Айни шу фармоннинг қабул қилиниши
мамлакатимизда ер бозори ташкил этилиши ва шаклланишининг бошланғич
нуқтаси бўлиб хизмат қилиши мумкин, чунки энди ер товар сифатида иштирок
этиши, яъни олди-сотди объекти бўлиб ҳисобланади. Бу жараённинг муҳим
натижаси бу - ер участкаларининг иқтисодий айланмага жалб этилишидир.
Ерларни ташкилотлар эгалари томонидан хусусийлаштириш икки
ёқлама таъсирга эга: макро ва микроиқтисодий даражада. Биринчи ҳолатда, бу
ерларни сотиб олиш ҳисобига давлат бюджетининг даромад қисмининг
кўпайиши. Шунингдек ер бозорини фаол ҳаракатида ушбу ҳудудда
инвесторлар учун прогрессив, башорат қилиб бўладиган ва қулай шароит
256
яратилади, чунки уларни доимо “тегишли ер участкасига қўйилган капитал ва
ҳуқуқларга қандай кафолат бор?” каби саволлар қизиқтиради.
Ўзбекистонда ер бозорининг шаклланиш жараёнида ўзининг амалий
ечимини кутаётган қатор муаммолар мавжуд бўлиб, уларнинг ичида энг
долзарблари сифатида қуйидагиларни таъкидлаш жоиз:
меъёрий-ҳуқуқий муносабатларнинг бозор тамойилларига мос асослари
яратилмаганлиги;
ер бозори институционал асосларининг тўлиқ шакллантирилмаганлиги;
ер
бозори
инфратузилмаси
объектларининг
тўлиқ
шакллантирилмаганлиги ва мавжудлари фаолиятининг ривожланмаганлиги;
ер бозори субъектларининг бозор муносабатларида фаолият юритишга
тайёр эмаслиги ва амалий тажриба етишмаслиги;
аҳолининг бозор талабларига мос молиявий-иқтисодий таъминланма-
ганлиги кабилар.
Шунингдек ер бозори инфратузилмасини шакллантириш ва фаолия-
тини такомиллаштиришда асосий эътибор ер бозорининг вазифаларидан
келиб чиққан ҳолда унинг иқтисодий механизмлари самарали фаолият юри-
тишда асосий бўғин бўлмоғи лозим.
Ушбу ҳолатлар, авваламбор, давлатнинг тартибга солиш ролини
аниқлаш учун ер бозорининг ўзига хос вазифаларининг иқтисодий моҳияти-
ни аниқлашни тақозо этади. Шу нуқтаи назардан ҳам ер бозорининг асосий
вазифаларига қуйидагиларни киради:
ер фондидан самарали фойдаланиш;
турли хўжалик юритиш субъектларининг ердан самарали фойдаланиш
ва барқарор фаолиятини таъминлаш;
ернинг бозор, талаб ва таклиф баҳоси ҳамда ернинг сифат ва бошқа
тавсифлари бўйича маълумотлар базасини шакллантириш;
ер фондидан самарали фойдаланиш даражасини ошириш ва фан-техника
тараққиёти натижаларини қўллашни рағбатлантириш;
257
ерда самарали хўжалик юритиш ва мулк шаклларини аниқлаш ҳамда
уларни табақалаштириш;
ер сотувчи ва сотиб олувчилар билан алоқаларни ўрнатиш, ерга бўлган
талаб ва таклифни ҳамда бозор баҳосини аниқлаш;
ер фонди тоифалари бўйича ерларнинг тақсимланиши ва такрор тақсим-
ланишини тартибга солиш;
ердан ер рентасининг барча турлари бўйича фойдаланишни рағбат-
лантириш;
капитал фаолиятнинг бир соҳадан бошқа соҳага ўтишини тартибга
солиш;
қишлоқ хўжалиги экинлари майдонини тартибга солиш кабилар.
Ушбу вазифаларни амалга ошириш учун мамлакат миқёсида макромуҳит
яратилмоғи лозим. Шунингдек давлат томонидан ер бозорини тартибга солиш
ва бозорнинг ўз-ўзини тартибга солишнинг ўзаро мутаносиблигига эришиш
учун ташкилий, ҳуқуқий ва иқтисодий асослар ишлаб чиқилиши ҳамда
уларнинг самарали фаолияти учун шарт-шароит яратилиши зарур. Бундай
ҳолатнинг барпо этилиши нафақат ер ресурсларидан самарали фойдаланишни,
балки иқтисодий инқирозлар даврида ҳам хўжалик юритувчи субъектларнинг
барқарор фаолият юритишларини таъминлашда муҳим омил бўлиб хизмат
қилади. Шунинг учун ҳам Ўзбекистонда ер бозорини шакллантиришни давлат
томонидан тартибга солиш мақсадида 13.1 – схемада келтирилган
йўналишларга устуворлик бериш зарур. Шу нуқтаи назардан ҳам
Ўзбекистонда ер бозорининг шаклланиши ва ривожланишининг ўзига хос
хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда ер бозорини давлат томонидан тартибга
солишнинг моделини ишлаб чиқишни тавсия этамиз. Eшбу модел 13.2-
жадвалдаги йўналишлар ва усуллар (дастаклар) орқали амалга оширилмоғи
лозим.
Албатта, бу борада тегишли ва манфаатдор давлат идоралари
инвентаризация босқичлари, майдони, харажатларнинг баҳоси ва кутилаётган
258
Do'stlaringiz bilan baham: |
