|
Бухоро
2522,4
372,5
0,17
12
ш. ж. фермер хўжаликлари
1439,3
612,9
0,19
12
Жиззах
849,2
2422,0
1,12
8
ш. ж. фермер хўжаликлари
496,0
1871,2
0,58
10
Қашқадарё
1506,6
1259,8
0,58
10
ш. ж. фермер хўжаликлари
741,8
2348,1
0,72
8
Навоий
3580,8
156,0
0,07
13
ш. ж. фермер хўжаликлари
877,1
467,0
0,14
13
Наманган
239,3
8707,5
4,02
3
ш. ж. фермер хўжаликлари
226,1
8329,0
2,56
3
Самарқанд
996,0
5309,9
2,45
5
ш. ж. фермер хўжаликлари
669,4
7543,3
2,32
5
Сурхондарё
889,4
1991,0
0,92
9
ш. ж. фермер хўжаликлари
851,0
1937,0
0,60
9
Сирдарё
253,9
3269,8
1,51
7
ш. ж. фермер хўжаликлари
236,3
3302,6
1,02
7
Тошкент
549,1
10087,6
4,66
2
ш. ж. фермер хўжаликлари
468,2
9024,6
2,78
2
Фарғона
294,5
8267,9
3,82
4
ш. ж. фермер хўжаликлари
287,9
8209,4
2,53
4
Хоразм
255,1
4785,2
2,21
6
ш. ж. фермер хўжаликлари
244,8
4741,4
1,46
6
Тошкент ш.
0,4
59,5
0,03
14
Республика бўйича ўртача
12862,0
2162,9
1,00
ш. ж
.
фермер хўжаликлари
7401,4
3246,2
1,00
Вилоятлар даражасидаги бундай кескин тафовутлар, авваламбор, қиш-
лоқ хўжалиги ерларининг табиий унумдорлигига боғлиқ бўлиб, ер ресурс-
ларининг табиий-иқтисодий унумдорлигини оширишда қайси вилоятларга
192
устуворлик берилишини асослашда муҳим омил бўлиб хизмат қилиши билан
бир қаторда, ягона ер солиғини вилоятлар даражасидаги тушуми ҳажмини
аниқлашнинг асосий кўрсаткичи ҳисобланади.
Ерни (ҳудудни) комплекс иқтисодий баҳолаш
, одатда, шаҳар ва
қишлоқлар ҳудудида хўжалик ва табиий ресурсларни иқтисодий баҳолаш учун
мўлжалланган, шу боис, комплекс иқтисодий баҳолаш ерни табиий ресурс
сифатида эмас, балки ҳудуд (шаҳар, туман, вилоят) нуқтаи назаридан
баҳолашдир. Иқтисодий баҳолаш, биринчидан, баҳоланаётган ҳудудда
жойлашган хўжалик объектларининг қийматини ўз ичига олади, бунда
объектлар баҳоси қолдиқ баланс ёки тикланган қийматлар бўйича аниқланади.
Табиий ресурслар қийматини баҳолаш фақат кадастр қиймат баҳолаш орқали
амалга оширилади. Демак, ҳудудларни иқтисодий баҳолаш ҳудудларда
жойлашган объектларнинг баланс қиймати ва табиий ресурсларнинг кадастр
қиймат баҳосини ўз ичига олади. Бошқача айтганда, ҳудудларни иқтисодий
баҳолаш ерни кадастр баҳолашга нисбатан кенг кўламга эга ва ернинг кадастр
баҳоси (шунингдек баҳоланаётган ҳудуддаги бошқа турдаги табиий
ресурслар)га асосланади.
Мисол тариқасида, 2005 – 2006 йилларда амалга оширилган Тошкент
шаҳри ҳудудини иқтисодий баҳолаш методикасини кўриб чиқиш мумкин.
Ҳудуднинг аҳамияти қуйидаги кўрсаткичлар билан аниқланган:
-
шаҳарни ўзлаштириш ва инфратузилмаларни яратиш учун зарур
ижтимоий харажатлар;
-
ундан фойдаланиш хусусияти ўзгартирилганида юзага келадиган
иқтисодий оқибатлар;
-
шаҳарсозлик ривожланишида иқтисодий ҳодисаларнинг ижтимоий
натижалари.
Шаҳар ҳудудини иқтисодий комплекс баҳолаш уч босқичда амалга
оширилди:
биринчиси
–
шаҳар
ҳудудини
олдиндан
зоналарни
йириклаштирилиши ва тахминий ҳисоб-китобларни амалга ошириш;
193
иккинчиси – шаҳар ҳудудини зоналаштиришни янада аниқлаштириш ва “ер
ресурсларини” комплекс ижтимоий-иқтисодий баҳолаш; учинчиси –
деталлаштирилган “ер ресурсларини” ижтимоий-иқтисодий баҳолаш.
Тошкент шаҳри ҳудудида 5 та баҳоланадиган зоналар ажратилиб, ер
солиғининг дифференциялашган ставкаларига асос бўлди.
Баҳолашнинг ушбу турига нисбатан қуйидаги изоҳлар берилиши керак.
Биринчидан, иқтисодий комплекс баҳолаш ҳудуд (ер)ни ободонлаштириш
объекти ва табиат комплексининг таркибий қисми сифатида эмас, балки шаҳар
ҳудудидаги объектларни иқтисодий баҳолашдир. Инфратузилма яратиш
(бинолар, инженерлик қурилмалари)га кетган сарф-харажатлар бевосита
“ҳудуднинг комплекс ёки умумий қийматини” шакллантиради, лекин улар
бевосита “ернинг қиймати”ни белгилай олмайди, ҳудуднинг қиймати ернинг
қиймати билан тенг ҳодиса, тенг тушунча эмас. Учинчидан, ҳудудни комплекс
иқтисодий
баҳолаш
ўрганилаётган
ҳудуднинг
табиий-хўжалик
потенциалининг қиймат кўринишида баҳосини белгилайди ва ер майдонлари
олди-сотдиси, ер солиғи, ерни гаровга қўйиб кредит олишда фойдаланиб
бўлмайди. Кадастр нарх кўринишидаги баҳолашда ер эгалари ва ердан
фойдаланувчилар, кредиторлар ва бошқа манфаатдор жисмоний ва юридик
шахсларнинг манфаатларидан келиб чиқиш керак. Бундан ташқари, объектни
кадастр қиймат кўринишида баҳолаш унинг айни пайтдаги аҳволи ҳисобга
олиниб, унинг келажакдаги шароити назарга олинмайди. Тошкент шаҳри
ҳудудини иқтисодий баҳолашда ва баҳоланадиган зоналарга ажратишда
ҳудуднинг келажаги ҳам инобатга олинди, бу эса ерни баҳолашда тўғри усул
эмас. Тўртинчидан, ҳудудни комплекс иқтисодий баҳолашда методологик
чалкашликларга йўл қўйилган экан, демак ер ресурсларини баҳолашнинг
иккинчи ва учинчи босқич натижаларини объектив деб қабул қилолмаймиз.
Ҳудудни комплекс иқтисодий баҳолашнинг ижобий томони шундаки,
шаҳарсозлик ва комплексини белгилаш зарурати ва ер майдонларининг
қиймати ва истеъмол хусусиятига таъсир этувчи бошқа омиллар ҳам ҳисобга
194
олинади. Мазкур таъсирнинг миқдорий кўринишини ифодалаш учун
коэффициентлар тизими қўлланган, уларнинг қиймати эксперт баҳолаш
натижалари асосида белгиланган. Бироқ, қўлланилаётган услубиятда ер
майдонлари қийматига таъсир этувчи омилларнинг илмий асосланган
боғлиқлиги эътибордан четда қолган. Шунга қарамай, ушбу услубият
республикада ерларни комплекс иқтисодий баҳолаш учун тавсия этилган.
Шаҳар
(қишлоқ)
ҳудудларини
баҳолаш
амалиёти
хўжалик
объектларининг комплекс иқтисодий баҳолаши бўлиб, табиий ресурслар,
биринчи навбатда, ернинг кадастр баҳоланиши эмас. Комплекс иқтисодий
баҳолаш ва қиймат кўринишида баҳоси турлича тушунчалар бўлиб, бир-
биридан фарқланувчи методологик асосларга эга, улар турли иқтисодий
категориялардир.
Ернинг кадастр қиймати ёки “истеъмол қиймати” – у ёки бу даражада
ободонлаштирилган ер майдонининг эгаси томонидан олинадиган фойда ва
қулайликлар (қиймат кўринишидаги) йиғиндиси, шунингдек унинг ер ресурси
сифатидаги қиймати ҳамдир. Кадастр баҳолаш ер майдонларини олди-
сотдисида бошланғич қийматни белгилаш, ерга солиқ, ижара тўлови, гаров
қийматини белгилаш мақсадида амалга оширилади. Ҳудудни комплекс
иқтисодий баҳолаш – ҳудудда жойлашган барча табиий ва хўжалик
объектларининг қийматидир. Бунда табиат ресурслари учун кадастр
(норматив ёки бозор) қиймати белгиланади, хўжалик объектларининг баланс
ёки бозор қийматлари белгиланади. Баҳолашнинг бу тури ҳудудларнинг
табиий-хўжалик потенциалини аниқлаш, инвестиция сиёсатини қўллаган
ҳолда уларнинг ривожланишини бошқаришдан иборат. Демак, ҳудудни
комплекс иқтисодий баҳолаш кадастр қиймати кўринишидаги баҳолашга
нисбатан анча кенг тушунча. Қишлоқ хўжалигига йўналтирилган ва қишлоқ
хўжалигига тааллуқли бўлмаган ерларни комплекс иқтисодий баҳолаш
ерлардан фойдаланиш интенсификация даражасини аниқлаш (ёки унинг
динамикасини ўрганиш) мақсадида амалга оширилади.
195
Ердан фойдаланиш тизимига бозор иқтисодиёти тамойилларининг
жорий этилиши нуқтаи назаридан кўчмас мулк бозорини кадастр
маълумотлари билан таъминлаш, ерларнинг хусусийлаштирилишини амалга
ошириш, ер солиғи тизимини ривожлантириш мақсадида ерларни кадастр
қиймат кўринишдаги баҳолаш энг муҳим тадбир саналади. Ҳудудларни
комплекс
иқтисодий
баҳолаш
шаҳар
ва
қишлоқ
ҳудудларини
ривожлантиришини лойиҳалаштиришда зарур. Барча тоифалардаги ерларнинг
комплекс иқтисодий баҳоланиши мамлакатнинг ердан фойдаланиш тизими
самарадорлигини баҳолаш ва таҳлил этишда муҳим манба бўлиб хизмат
қилади.
Хўжалик ва табиий ресурсларнинг кадастр қиймат кўринишидаги
баҳолаш мақсадида махсус кадастрлар, масалан, ер кадастри, бино кадастри,
иншоот кадастри кабилар ўтказилади.
Do'stlaringiz bilan baham: |
