Alisрer navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti

 

 

---

 

31 

 

II BOB: Bolg’usi musiqa o’qituvchilarni “maktab repertuari” fanini 

o’qitish jarayonida kasbga tayyorlash mazmuni. 

 

        2.1.  “Maktab  repertuari”  fani  bo’yicha bakalavrlar  egallashi  lozim 

bo’lgan bilim va malakalarni baholash mezonlari. 

         Respublikamizdagi  pedagogika  oliy  o’quv  yurtlari  (  pedogogika 

instituti  va  universitetilari  )  dagi  ,,musiqiy  ta’lim’’  yo’nalishi  asosan 

umumta’lim  maktablari  uchun  musiqa  o’qituchilari  tayyorlashga 

ixtisoslashtirilgan.  Lekin,  ushbu  iqtisoslikni  egallagan  bakalavrlar  ta’lim 

tizimining  maktabgacha  tarbiya,  o’quvchilar  ijodiyot  markazlari,  saroylari, 

bolalar  musiqa  va  san’at  maktablari,  kasb-hunar  (pedagogika)  kollejlari, 

madaniya  muassasalarida  ham  faoliyat  ko’rsatishlari  mumkin.  ,,Musiqiy 

ta’lim’’  yo’nalishlarida  tahsil  olayotgan  bo’lajak  o’qituvchilarni  musiqa 

san’atining  alohida  sohalari  bo’yicha  kasbiy  faoliyatga  tayyorlashni  o’z 

oldiga    maqsad  qilib  qo’ymaydi.  Biroq  o’z  navbatida  ushbu  ta’lim 

yo’nalishida  tayyolanadigan  mutaxassislar  musiqa  san’atining  turli  sohalari 

bo’yicha yetarli darajada bilim va malakaviy mahoratga, tayyorgarlikka ega 

bo’lishlari  bilan  birga  o’z  navbatida  pedagogika,  psixologiya,  bolalar 

fiziologiyasi,  musiqa  pedagogikasi  va  metodikasidan  ham  chuqur  bilim  va 

malakaviy  tayyorgarlikka  ega  bo’lishari  lozim.  Shuning  uchun  ham  ushbu 

ixtisoslik  o’quv  rejasidagi  fanlarni  o’zlashtirish  jarayonida  musiqa  san’ati 

madaniyati haqidagi keng va chuqur tushunchaga ega bo’lishlari, uning turli 

janrlari,  an’analari,  shakli  va  tuzilishi  xususiyatlari  haqidagi  bilimlarga  ega 

bo’lishlari  lozim.  Bu  ixtisoslik  bakalavrlarning  tayyorgarlik  darajasiga 

qo’yiladigan  minimal  talablarga  ko’ra  ular  ta’lim  sohasida  ishlaydigan 

pedagog-murabbiy  bo’lishidan  qat’iy  nazar  musiqiy-estetik  faoliyatning 

asosiy yo’nalishlari bo’yicha zarur bilimlarga, ko’nikma va malakalarga ega 

---

 

32 

 

bo’lishlari  shart.  Mana  shunday  bilim  va  malakalarni  shakllantirishda 

,,Maktab  repertuari’’  fani  o’quv  mashg’ulotlari  jarayonida  e’tibor 

qaratiladigan jihatlari bo’lajak musiqa o’qituvchilarining kasbi tayyogarligida 

muhum o’rin tutadi. 

        Ma’lumki,  ,,Maktab  repertuari’’  ni  o’rganish  va  o’zlashtirishda 

talabalarga  umumta’lim  maktablarining  ,,musiqa  madaniyati’’  fani  o’quv 

dasturiga  kiritilgan  va  shu  bilan  birga  dastur  talablariga  mos  keladigan 

asarlarga  yetakchi  e’tbor  qratiladi.  Bunda  har  bir  talabaning  qaysi  cholg’u 

asbobi  sinfida  o’qishiga  qarab  ularning  maktab  dasturiga  mansub  asarlarni 

,,o’z’’  cholg’ulari  yordamida  o’rganishlari  va  ijro  etishlari  talab  etiladi. 

Albatta,  bu  fan  mashg’ulotlariga  va  manashunday  talablar  nuqtai-nazaridan 

yondashish  bir  qarashda  tabiiy  holdek  ko’rinadi.  Musiqa  madaniyati 

darslarida  o’quvchilarga  beriladigan  musiqiy-nazariy  va  amaliy  bilim, 

tushinchalar darajasiga qo’yilgan talablar asosida yondashilsa, aytib o’tilgan 

tarzda ish tutish va shu bilan qanoatlanish maqsadga muofiq bo’lmasligi aniq. 

Agar  biz  umumta’lim  maktablarining  1-sinfi  musiqa  fani  bo’yicha  o’quv 

dasturini ko’zdan kechiradigan bo’lsak, unung birinchi choragining dastlabgi 

mashg’ulotlaridan  o’quvchilarga  musiqa  tinglash  va  jamoa  bo’lim  qo’shiq 

kuylash faoliyatlari uchun tavsiya etilgan namunalarni turli janr va mavzulara 

mansub  ekanligini  guvohi  bo’lamiz.  Chunonchi,  birinchi  sinf  musiqa 

darslarining  yil  mazusi  ,,Biz  musiqani  sevamiz’’  deb  nomlanadi.    1-chorak 

mavzusi  ,,Biz  yoqtirgan  kuy  va  qo’shiqlar’’,  rukni  ostida  musiqa  tinglash 

uchun savsiya etilgan asarlar quydagicha; 

       1.  O’zbekiston  Respublikasining  Davlat  madhiyasi.  A.Oripov  she’ri,  M 

Burhonov musiqasi. 

       2. Kuz. S.Abrashova musiqasi. 

---

 

33 

 

       3.  Chertmak.  O’zbek  xalq  kuyi  (yakka  dutor  yoki  dutorchilar  ansambli 

ijrosida). 

4. Andijon polkasi. O’zbek xalq kuyi. 

5. Yurish marshi. F.Nazarov musiqasi. 

6. Dilxiroj. O’zbek xalq kuyi. 

7. Do’loncha.O’zbek xalq kuyi. 

8. Olmacha anor. O’zbek xalq qo’shig’i. 

 

9. Alla. Ikrom Akbarov musiqai. ( jamoa bo’lib kuylash ). 

10. Pianino. J.Najmitdinov musiqasi. 

11. Salom maktab. P. Mo’min she’ri, N.Norxo’jayev musiqasi. 

12. 

 Chittigul. O’zbek xalq bolalar qo’shig’i. 

13. 

 Salom bergan bolalar. N.Norxo’jayev musiqasi. 

14. 

Qo’g’irchog’im. S.Abramov musiqasi.  

E’tibor  berib  qaraydigan  bo’lsak,  o’quvchilarni  musiqaning  sehirli  olamiga 

olib  kirishning  ilk  pallasida  ularga  musiqa  sanati,  uning  hayotimidagi 

ahamyati  haqida  beriladigan  dastlabki  nazariy  va  amaliy  bilim,  tushinchalar 

berish,  kerakli  tassurotlar  hosil  qilishga  kirishish  turli  janr  va  mavzulardagi 

asarlarni  tinglash  va  kuylash  amalga  oshiriladi.  Madhiya  zamonaviy 

uslubdagi  bolalar  qo’shigi  (kuz),  o’zbek  xalq  musiqa  ladiga  xos  asarlar 

(do’lancha,  olmacha  anor),  xorazim  uslubiga  tegishli  xalqxalq  qo’shig’i 

(olma anor), marsh musiqasi (yurish marshi), alla (alla janriga mansub) kabi 

asarlarni  tinglash  va  jamoaviy  ijrochilik  faoliyatlarida  o’rganishda 

o’quvchilarga ushbu asarlar haqida aniq, qisqa va asoslari tushinchalar berish 

kerak bo’lad. 

       1. O’zbekiston Respublikasining gimn-madhiya, u qanday  musiqiy janr, 

u  qanday  maqsadda  yaratilgan,  nima  uchun  davlat  madhiyasi  deb  yuritiladi, 

madhiyaning turlari, o’ziga hosligi, qanday cholg’u orkestri uchun mo’ljallab 

---

 

34 

 

yoziladi,  O’zbekiston  gimnining  mualliflari  (sheri  va  musiqa  mualliflari) 

kishilari kabi savollar tushinchalar berish mumkin. 

        O’zbekcha  madhiyani  qo’shiq  ijrosini  puxta  bilishi,  uni  yozuvda  (disk, 

magnitafon)  eshittirib,  o’quvchilarning  xotirasida  saqlanib  qolishishiga 

erishish lozim. 

        2.  Kuz.  Kichik  yoshdagi  bolalar  uchun  zamonaviy  kompazitorlik 

uslubida  yozilgan,  jamoa  bo’lib  kuylashga  mo’ljallangan  qo’shiq.  Shakli 

bandli naqoratli. Qo’shiq matni-mazmuni kuz fasli haqida. Qo’shiqning kuyi 

yengil, yoqimli va tez o’rganish va kuylashga qulay. 

        3. Chertmak. O’zbek xalq kuyi. Milliy cholg’u sozlaridan dutor, rubob, 

chang, g’ijjakda ijro etish mushkul bo’lgan yengil, yoqimli kuy. 

        4.  Olmach  anor.  Halq  qoshig’i.  Yalla  janriga  xos.  Koproq  bandli-

naqoratli shakilda. Ohangi tez esta qoladi, ommaviy ijro etish mumkin. 

        5. Yurish marshi. Marsh uslubida yaratilgan asar. Bu haqida gapirganda 

maqrsh,  musiqalarini  o’ziga  xosligi,  harakterli  jihati,  (shxtam,  tantanali, 

qadamtashlashga  mos),  marsh  musiqa  va  kuylarining  turlari  (xarbiy,  sport, 

qo’shiq) haqida to’xtalish mumkin. 

        6. Dilxiroj. O’zbek halq kuyi. Raqs musiqasi, juda yoqimli, hamma bop. 

Farg’ona-Toshkent mahalliy uslubiga xos. Ijro etlishi, raqs harakteri, ashulla 

yo’li (sinaxroj) haqidagi malumotlarga to’xtalish, so’ngra yozuvda tinglash. 

         7.  Olma  pishganda  galing.  Yalla  janriga  xos,  xorazim  halq  uslubiga 

mansub,  sho’x  raqs  bob,  raqs  jo’rligida  ijro  etiladigan  bandli  naqoratli 

qo’shiq. 

         8. Andijon polkasi. Polka musiqasi haqida tushincha. Polka musiqasini 

kelib  chiqishi,  janr  sifatidagi  o’ziga  xos  xususiyati,  tarqalishi,  raqs  bobligi 

haqida  tushunchalar.  Asarni  milliy  cholg’ulardan  birida  chalish,  yakka 

ommaviy raqsga tushish, oddiy raqs elementlarini bajarish. 

---

 

35 

 

         9.  Alla.  Alla  haqida  qisqach  suhbat.  Alla  qo’shiqlari,  halq 

ijrochiligidagi  va  kompozitorlik  uslubida  yaratilgan  namunalarni,  janr 

sifatidagi  o’ziga xosligi, mazmuni, qanday va kimlar tamonidan ijro etilishi 

(bolani  ovitish  bilan  bog’liq  ona  allasi,  bolalarning  qo’g’irchoq  o’ynab 

aytadigan  allalari,  kompozitor,  bastakorlar  tamonidan  allalar).  Alla  yozgan 

kompozitorlar-Motsart, S. Abramova, Ikrom Akbarov, X. Muxammedov. 

        Ko’rinadiki,  o’quvchilarga  musiqa  tinglash  va  qo’shiq  kuylash  (xor 

bo’lib kuylash) jarayonida yil va chorak mavzulari bo’yicha umumiy musiqiy 

tushunchalarni  berish  bilan  birga  tinglanadigan  va  ijro  qilinadigan  har  bir 

asarning  janri,  ijro  uslubi,  qanday  cholg’ularda,  kimlar  tamonidan,  qanday 

holatda  ijro  etilishi,  harakteri,  mazmuni,  yaratilishi,  qaysi  mahalliy  uslubga 

xosligi, mualliflari, matin mazmuni, tuzilishi (shakli) haqida suhbat, misollar 

orqali  malumotlar  berish  lozim  bo’ladi.  Buning  uchun  o’quvchilarning  o’zi 

shunday savollar doirasida yetarli bilishlariga ega bo’lishi talab etiladi. 

         Albatta  o’quvchi  shaxsidagi  bunday  tayyorgarlikning  oliy  o’quv 

dargohidagi  tahsili  davomida  qo’yilishi  lozim.  Chunki,    yuqorida  ta’kidlab 

o’tilganidek, bo’lajk musiqa oliy o’quv yurtidagi o’qishlari davomida musiqa 

san’atining bir necha sohalari bo’yicha yetuk mutaxasis-pedagoglardan tahsil 

oladilar,  nazariy,tarixiy,metodil,  amaliy  ijrochilik,  malakalarini  egallaydilar. 

Bunday  tarzdagi  musuqiy  nazariy  va  amaliy  bilim  va  mlakalar  majmui 

(Umumiyligi)  bir  necha  o’quv  fanlari  (musiqa  tarixi,  nazariyasi,  asarlar 

tahlili,  vokal  ijrochiligi,  xor  ijrochiligi,  dirijyorlik,  musiqa  o’qitish 

metodikasi,  pedagogika,  pisixalogiya  va  hakazolar)  bo’yich  bilimlar 

yig’indisidan iborat bo’ladi. 

         “Musiqiy ta’lim” yo’nalishidagi “maktab repertuari” predmeti bo’yicha 

talabalarga  amaliy  topshiriqlar  berish  va  ularning  bajarishishni  nazorat 

qilishda  fan  o’quvchilari  manashu  jihatlarga  amal  qilishlari  va  har  bir 

---

 

36 

 

talabaning  o’zlashtirishini,  cholg’u  ijrochiligi,  vokal-qo’shiq  kuylash 

imkoniyatlarini  chuqur  o’rganib  shunga  muvofiq  tarzda  talablar  qo’yib 

borishi kerak. 

        Shu  o’rinda  biz  o’zimizning  ushbu  fanni  o’tilishi  bo’yicha  amaliy 

kuzatuvlarimiz,  ko’p  yillik  tajribaga  ega  bo’lgan  metodist-o’qituvchilarning 

fikirlariga  asoslanib,  maktab  repertuariga  xos  asarlarni  o’zjashtirishga 

qoyiladigan  talablarga  o’z  munosabatimizni  bildirib  o’tishni  lozim  topdik. 

Bizningcha  bu  jarayonda  talabaning  o’zlashtirishi  quyidagi  bosqichlarda 

amalga oshirilishi lozim. 

       1. Tavsiya etilgan asarlarni darsning qaysi faoliyatida qo’llashniga qarab 

tanlash, zarur ma’lumotlar to’plash, tahlil qilish; 

       2. 

Asarning  janri,  shakli,  ijro  uslubi,  xarakteri,  g’oyaviy-

badiiymazmunini atroflicha o’rganish, tahlil qilish; 

       3.  Asarning  mualliflari,  hayoti  va  ijodi  haqida  qisqa,  mazmunli 

ma’lumotlar berish; 

       4. Asarning partiturasi bilan tanishish, cholg’u, qo’shiq (vokal) yo’llarini 

puxta o’zlashtirish; 

        5. Ifodali ijro vositalarini aniqlash; 

        6. Ohang (melodiya) va dinamikani ifodaliligiga etibor berish; 

        7. Surat (ritm) ni ifodaliligiga erishish; 

        8.  Asar  (xor  asari  bolsa)  turi,  ko’rinishini  aniqlash,  partiyalar  bilan 

ishlasga tayyor bo’lish; 

        9.  

       10.  Orkestr,  ansambil,  xor  ijrosi  uchun  yozilgan  murakkab  asarlar  bilan 

ishlashda  ularni  ,,yozuv’’  larini  topib,  uni  o’quvchilar  tamonidan  idrok 

etishishi  uchun  zarur  hisoblangan  eng  muhum  xususiyatlari  haqida  yozma 

ma’lumotlar to’plash va amaliy tayyogarlik ko’rish; 

---

 

37 

 

        11.  Asarlarning  lad-tonalligini,  hajmini,  diapozonini,  qaytarilish  va 

o’zgarilishlarini o’rganib chiqish; 

        12.  Asarlarning  o’lchovini,  riymikasini,  asarga  dirijorlik  qilish 

uslublarini o’rganish va amalda qo’llay olish; 

        13.  Asarni  ,,yozuv’’dan,  eshitib  uni  baholash,  tahlil  qilish,  mavzuga 

aloqador jihatlarini aniqlash. 

         Bu  vazifalarni  maqsadga  muofiq  tarzda  hal  qilish  uchun  talaba  har  bir 

asarni  mazmuni,  mohiyatini,  ruhiyatini,  xarakterini  yetarli  darajada  anglab 

yetish,  cholg’u  asbobi  bilan  bajariladigan  barcha  ishlar  talabaning  mustaqil 

va ijodiy intilishi  ta’sirida va ongli ravishda amalga oshuviga e’tibor berish 

kerak. 

         Maskur  fanni  o’zlashtirishga  o’qtuvchining  barcha  ko’rsatmalari 

buyruq  sifatida  emas,  balki    bo’lajak  musiqsa  o’qituvchilarining  mustaqil 

tarizda  barcha  musiqiy  faoliyatlar  (fanlar)  da  olgan  bilim,  ko’nikma  va 

malakalariga tayangan holda ijodiy izlanish orqali olib borilishi kerak. 

          Ko’rinadiki,  pedagogika  oliy  o’quv  yurtlarida  ,,musiqiy  ta’lim’’ 

yo’nalishi  bo’yicha  tahsil  olayotgan  bo’lajak  musiqa  o’qtuvchilari  bilan 

,,maktab  repertuari’’  yuzasidan  olib  boriladigan  ishlarning  maqsad  va 

mazmuni  tlabalarni  kasbiy  xususiyatlaridan  kelib  chiqib,  ularni  ana  shu 

faoliyatga  har  jihatdan  puxta  tayyorlash,  ularda  zarur  bilin,  ko’nikma  va 

malakalarni shakllantirishni ko’zda tutadi.