vafodorligini unutib, martabasini ulug‘ qiiishi lozim bo‘lgan. Bu
jihatdan ham tadqiqotlarda aytilgan Abu Sa’idning Navoiyga
Husayn bilan birga o ‘sganligi uchun yomon munosabatda
bo ‘lishi haqiqatga to ‘g ‘ri kelmaydi113. 0 ‘rta asrlar sharoiti va
Navoiyning ulug‘ sultonlar tabaqasiga munosabatini, xususan,
temuriy sultonlarga yuksak hurmat-ehtiromini hisobga olsak,
uning Abu S a’idga qaratilgan isyonkor
satrlari faqat qandaydir
fojea
oqibatida
paydo
bo‘lgan
cheksiz
adovat,
nafrat
natijasidagina otilib chiqishi mumkin edi. Navoiyshunos olim
A.Hayitmetov bu masalada to‘g‘ri fikrlagan deb o ‘ylaymiz. U
yozadi: “Aslida Navoiy rasmiy ravishda surgun qilinmagan,
balki o ‘z boshiga tushishi muqarrar b o ig a n kulfatlaming oldini
olib, ziyraklik bilan o ‘ziga o ‘zi podshohning k o ‘zidan uzoqda
turishga hukm chiqargan edi. Chunki Abu Sa’id va uning
odamlari Navoiyga qattiq shikast yetkazishlari, uni qamab
qo^yish yoki o ‘ldirishni o ‘ylagan bo lish lari mumkin”.114
113
Shu yerda ta’kidlash joizki, hozirgi yangi tafakkur
davrida temuriy sulton
Abu Sa’id Ko‘ragon shaxsiga ham xolis yondashish vaqti keldi. Ba'zi
tadqiqotlarda ffirotning g ‘orat etilishi va ba’zi qonli voqealar mazkur sultonga
msbat beriladi (qarang: Abdullaev V. Navoiy Samarqandda. - Toshkent, 1968,
•• B.39.). CVsha davr tarixi yozilgan manbalar qayta ko‘rib chiqilganida
sho‘rolar davri tadqiqotiarida Abu Sa’id Sulton Amir shayx Abu Sa’d nomli
lashkarboshi bilan adashtirib yuborilgani aniqlandi (qarang: Xondamir. Xabib
us-siyar. O'zRFA Shi, inv. №2153. 5683-varaq). Albatta, Sulton Abu Sa’id
mirzoning qonii yurishlaridan ko‘z yatnib boMrnaydi, Bu barcha sultonlarga
xosdir. Biroq uning Hirot taxtini egallashi, ba'zilar
aytganidek, g ‘0pai qilinib
eraas, balki tinch yo‘l bilan bo‘lgani va xalqqa hech qanaqa ranju sitam
yetkazmagani manbalarda ko‘rsatilgan (qarang: Мирхонд. Равзат ус-сафо. VI
жидд. 0 ‘зРФА ШИ, инв. №12432. - Б.285). Qolaversa, uning ilm-fan ahli va
shoirlarga nisbatan yaxshi munosabat'larda bo‘lgani, davlat obodligi uchun jon
kuydirgani, temuriy shalizodalarga nisbatan, avvalo, tinchlik va omonlik
tilagani va boshqa bir qancha olijano b xislatlari
Abdurazzoq Samarqandiytiing
«Matlai
sa’dayn...»,
Xondamiruing
tarixiy
asarlarida
keltirilgan
ashyoviy.dalillar hamda Abu Sa’id tomonidan rag‘batlantirilgan shoir va ilm
ahli ro'yxati, Movarounnaxr, Xurosonda qurilgan inshootlar lavsifidan ko‘rinib
turadi.
1,4
Найитоетов А. Навоий лирикаси. - Тошкент, 1961. - Б.278 - 279.
184
Xullas,
Navoiyning
Abu
Sa’id
mirzoga
salbiy
munosabati
uning
o ‘zigagina m a’lum
sir
bo‘lib
qoldi.
Masalaning ikkinchi tomoni muhimroq. Navoiy Hirotdan chiqib
Mashhadga borgan ekan, nega muayyan vaqt o ‘tib, Samarqandga
ketish istagi tug‘ildi ekan? Axir, Samarqand shu paytlari ham
Abu Sa’idning jiddiy nazorati ostida edi-ku.
Shu o ‘rinda quyidagilarga e ’tibor qaratish lozim. Hijriy
869 (1464 - 1465) yili Hirot dor us-saltanasining hokirni - Vafoiy
taxallusi bilan ajoyib she’rlar yozgan Ahmad Hojibek Abu Sa’id
mirzoning farmoni bilan shahzoda
Sulton Ahmad mirzoning
eshik og‘asi sifatida uning nomidan hukumatni boshqarish uchun
Samarqandga yuboriladi."5 Agar Alisher Hirotda yashab
yurganida Abu Sa’id tarixini yozayotgan M avlono Abusamad
Badaxshiy116 va sultonning xos mulozimi Shayximbek Suxayliy
bilan yaqindan oshnoligi hisobga olinsa, Ahmad Hojibek bilan
ham yaqin munosabatda bo ‘lganligi aniq b o iad i. Chunonchi,
“Majolis un-nafois”da u yozadi: “ ...Vafoiy taxallus qilur.
Surati
xush va siyrati dilkash, axloqi hamida va atvori pisandida
yigitdur. Xurosonda tarbiyat topti. Hirot dor us-saltanatida o ‘n
yilga yaqin hukumat qildi. Samarqand mahfuzasida ham
muddate hokim erdi...” 117
Mashhadda siniq kayfiyat bilan yurgan Alisher iloji
boricha uzoqroqqa ketishni istagan va buning isbotini “ Ilk
devon” g ‘azallari ruhiyatida ham qurish m um kin1 IS. Ahmad
Hojibek Samarqandda Navoiyga qulay sharoitlar yaratib berishi
mumkin edi. Yuqorida “Ravzat us-safo”dan keltirilgan iqtibosda
Navoiyning Ahmad Hojibek bilan
suiibatdosh boiganligi
haqidagi m a’lumot shunday xulosaga olib keladi.
115 Равзат ус-сафо... - Б.290.
116
Мажолис ун-нафоис, - Б.44.
117
Ко‘рсатилган асар. - Б. 151.
118 Ё.ИсЬоковнинг «Навоийнинг илк лирикаси» китобида ко‘плаб
мисоллар бор. QapaHr: Навоийнинг илк лирикаси. - Тошкент: Фан, 1965. -
Б. 168.
185
Ehtimol, Alisher shoirta’b, fozil hukmdorni qora tortib
Samarqandga borishni ixtiyor etgan b o is a , ajab emas.
Do'stlaringiz bilan baham: 
