Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

11
Сб. исследования по истории народов Востока. - М.-Л., 1960. - 
С.238.
84 Султанов Т. Памятники исторической литературы Средней Азии и Восточного 
Туркестана XV - XIX вв: Дисс... локт. ист. наук. - Л., 1988. - С. 3 92.
170

---

devon hisob-kitoblarini yaxshi bilar edilar. Chingizxon sulolasi 
davrida Movarounnahr, Xuroson, Eronda devon va mahkama 
xodimlarining barchasi uyg‘urlardan edi. U yg‘ur harfi bilan 
hujjat 
to‘ldiradigan 
Turkiston 
xonlarining 
kotiblari 
va 
amaldorlariga nisbatan 
asl 
m a’nosi 
budda 
ruhoniylarini 
anglatuvchi “baxshi” (sanskritcha “bxikshu”) istilosi qo‘llanardi. 
V.V.Bartoldning taxminicha, “mazkur kotiblar chig‘atoy xonlari 
dargohida musulmon madaniyati vakillaridan ko ‘ra taxtga 
yaqinroq turganlar va tarixiy voqealarni zikr etib borish 
tamoman ularning qo ‘llarida bo‘lgan”.85 Tarixchi olim Chin­
gizxon davrida butparast uyg‘urlar dini jihatidan m o‘g ‘ullarga, 
tili jihatidan esa Markaziy Osiyo xalqlariga yaqin bo‘lganliklari 
uchun m o‘g ‘ul xonlari ulardan unumli foydalanganlar va 
tabiiyki, uyg‘urlar musulmonlardan ko ‘ra m o‘g ‘ullarga yaqinroq 
hisoblanganlar, deb xulosa chiqaradi. M o‘g ‘ullar istilosining 
dastlabki davrlarida balki shunday bo‘lgandir. Jahongir Amir 
Temur 
K o‘ragonning 
tarixi 
yoritilgan 
“Zafarnoma”da 
Sharafiddin Ali Yazdiy yozuv-chizuv ishlarini olib boruvchi 
kishilami “baxshiyoni turk” deb atagan.86 Bundan m a’lum 
bo‘iadiki, Temur saroyida yozuv-chizuvlami asosan o ‘zbek 
kotiblari olib borishgan. Biroq kotib o‘rnida “baxshi” so‘zini 
ishlatish m o‘g‘ul xonlaridan an ’ana boMib qolgani sababli har 
ikki istiloh bir ma’noda qo‘llangan. Demak, Temur davrida 
kotiblarning baxshi nomi bilan atalishiga an’ana deb qarasak, 
unda M irzo Haydar Navoiyni “uyg‘ur baxshilaridan” deb 
atayotganida 
uning 
millatini 
emas, 
balki 
ajdodi 
saroy 
kotlblaridan demoqchiligi m a’lum boTadi.
Endi Mirzo Haydarning Navoiy nasabini saroy 
kotiblariga olib borib taqashi qay darajada haqiqatni 
ifodalashi 
masalasiga 
e’tibomi 
qaratsak. 
“Temur 
tuzuklarida”da kotib- yozuvchilar haqida ba’zi gaplar 
mavjud. Masalan, Temur farzandlariga bir guruh kishilardan
85
Султанов Т. Памятники исторической литературы. - С. 104 - 105.
86 Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. К^лёзма. УзРФА ШИ, инв. №4472. 996-варак.
171

---

iborat yozuvchilar tayinlashni, ular majlislarda belgilangan 
ishlar, tadbirlar, muhim masalalami voqea-tafsilotlari bilan 
yozib borishlarini, hukmdor chiqargan hukmu farmonlarni 
batafsil qalamga olib, sultonning voqea dal'tariga yozib 
borishlarini, saltanat oshxonalarining har birida yozuvchilar 
bo‘lib, 
kundalik 
kirim-chiqimlarni 
yozib 
turishlarini 
ta ’kidlaydi.87
Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, 
kotiblar saroyda o‘rtamiyona vazifalarga ega boisalar-da, 
hukmdorning bevosita nazorati ostida, unga yaqin bo‘lish 
imkoniyatiga 
ega 
ekanlar. 
“Tarixi 
Rashidiy”dan 
boTak 
inanbalar. xususan, original uslubda yaratilgan “Bobumoma” 
yoki Navoiy bilan shaxsan tanish, ulug‘ amirning o ‘zidan va 
hamsuhbatlaridan aniq m a’lumotlar olgan Xondamir, Faxriy, 
Zayniddin Vosifiy, 
qolaversa. 
bizgacha 
yetib 
kelmagan 
manbalarga boy Hirot kutubxonasiga egalik qilgan Som mirzo 
Safaviy 
asarlarida 
Navoiy 
ajdodining 
temuriylarga 
ko‘kaldoshligi, ulaming amirlar sulolasidan ekanligi bir ovozdan 
tasdiqlangan. Saroy kotiblari baxshilar hukmdorning ishonchli 
kishilaridan sanalar ekan, agar Navoiy bu tabaqaga mansub 
boTganida Hirot tarixcbilari bu haqda ishora berib o ‘tishlari 
lozim edi. Navoiyning o ‘zi ota-bobolari temuriylar saitanatida 
«ulug4 marotibg‘a sazovor va biyik manosibga komgor bo‘lg‘on 
erdilar» degan ekan, birinchi navbatda, uning o ‘ziga ishonmoq 
kerak. Mirzo Haydaming asossiz xulosasi, afsuski, keyingi 
davrlarda yanada rivojlantirib yuborilganini ko‘rish mumkin.
Keyingi asrlarga taalluqli manbalaming Navoiy davri, 
ya’ni ilk manbalardan ancha farq qiluvchi jihati, ularda tekshirib 
ko‘rilmagan turli m a’lumotlami qo'shib bayon etish holatining 
ustuvorligida ko‘rinadi. Masalan, Abdulmo‘minxonning “Tom 
ut-tavorix” (1598 yil, Buxoro) to‘pIamida keltirilgan Navoiyning 
tarjimai 
holi 
shoir 
zamondoshlarining 
yozib 
qoldirgan 
m a’lumotlariga umuman mos kelsa-da, Davlatshoh Samarqandiy
87 Темур тузуклари. - Б.86.
172

---

q o ‘
Hagan “otasi Chig‘atoy elining mashhurlaridan” iborasiga 
Mirzo Haydarda keltirilgan “Kichkina” nomini qo‘shish va bu 
ikki iboradan so‘ng “baxshi” atamasini ildirish orqali keyingi 
davr manbalariga “yangi” m a’lumotni taqdim etgan88. Shu 
qabildagi m a’lumotlar Mahmud bin Valining “Baxr ul-asror”89, 
Faxmiyning “Tazkirat ush-shuaro”90 asarlarida, 
Shari Ij on 
Mahdum Sadr Ziyoning bayozida ham uchraydi.91 
Biz 
qolim izdagi manbalarni Navoiy tatjimai holi ko‘rinishlari 
bo'yicha guruhlashtirganimizda m a’lum bo ‘ldiki, “Tarixi 
Rashidiy”dagi m a’lumotga suyanish faqat 0 ‘rta Osiyoda 
yaratilgan asarlardagina uchrar ekan. E’tibor bering-a, “Balir ul- 
asror” Balxda, “Tom ut-tavorix” Buxoroda, Faxrniy tazkirasi 
Samarqandda, Sadr Ziyo asarlari Buxoroda yaratilgan. Tarixchi 
T. Sultonov ham “Tarixi Rashidiy”ning 0 ‘rta Osiyo va Sharqiy 
Turkistondan 
tashqarida, 
xususan, 
Yaqin 
Sharqda 
tarqalmaganligini alohida qayd etgan.92 Bu esa Navoiyning 
“baxshi” !ardan ekanligi haqidagi m a’lumot Mirzo Haydarning 
ijodi ekanligi va keyingi davr asarlarida uchrashi undan 
ko‘chirish oqibatida ro ‘y berganligini tasdiqlaydi.
- 
XIX asrlarga taaliuqli manbalarda yana bir qusur uch­
raydi. 
Bu Navoiy davri manbalaridagi 
m a’lumotlaming 
o‘zgartirilganida ko‘zga tashlanadi. Jumladan, Darvish Ali 
Changning 1572 - 1573 yillari yaratgan “Tuhfat us-surur” yoki 
“Risolai musiqiv” nomi bilan mashhurlik tutgan musiqa 
nazariyasiga oid asarida keltirilgan Navoiy tarjimai holida 
“Alisherning otasi zaif inson bo‘lsa-da, o ‘zi ustida ishlashni
83
Мазкур китъа А.Хайитметов маколасида келтирилган. Каранг: Навоий 
хакида янги маълумотлар // Шарк юлдузи. 1972; №9. - Б. 184.
84
Махмуд бин Вали. Бахр ул-асрор. Kj/лёзма. УзРФА ШИ, инв. №1375.
160а-варак.
90 Абдуяматлаб Фахмий. 'Газкират уш-шуаро. Кулёзма. УзРФА ШИ, инв. №2331. 36-’- 
варак.
л Шарибжон Махдум Садр Зиё. Баёз. Кулёзма. УзРФА ШН, инв. №2315.
20
!<-варак.
92 
Султанов Т. Памятники исторической литературы. - С.275.
173

---

qo‘ymas edi” degan jum la mavjud.93 Agar unga ishonilsa, 
G ‘iyosiddin Kichkina haqidagi tasavvurimiz boshqa yo‘nalish 
kasb etishi mumkin. Ammo qiyosiy tekshirishlar m a’lumotning 
Davlatshohdan olinganligini ko‘rsatdi. M uallif Davlatshohning 
“Sipohiy b olish ig a qaramay, fozillikni tashlamadi” iborasini o ‘z 
tushunchasiga muvofiq talqin qiiganligi ravshanlashdi. XVIII 
asrda Hindistonda yashab, ijod etgan Vola Dog‘istoniyning 
“Riyoz 
ush-shuaro” 
tazkirasida 
“Navoiy 
chig‘atoy 
sultonzodalaridan” deb keltirilishi94 uning Navoiy davri 
rnanbalaridagi m a’lumotlaming umumiy ruhiyatidan chiqargan 
shaxsiy mulohazasi deyish mumkin. XIX asrda yaratilgan 
“Ro‘zi 
ravshan” 
tazkirasida 
esa 
“Navoiy 
chig‘atoy 
sultonlaridan” deb bitilganligi, o ‘z navbatida, Vola xulosasining 
o ‘zgartirilgan variant! ekanligi aniqlandi. Bunday misollar k o ‘p 
b o ‘lib, ilk m a’lumotlar keyingi davr asarlarida umumlashtirib 
borilavergan 
va 
zamonlar 
o ‘tgani 
sari 
Navoiy 
davri 
rnanbalaridagi m a’lumotlar o ‘z asliyatidan ancha uzoqlashib 
ketgan.