тт.
№ 1825. ЗЗР-варак.
68 Уша жойда.
161
mumkin. Balki shuning uchun ham o ‘sha davr manbalarida,
ayniqsa, Navoiyning yaqin shogirdi, muarrix Xondamirning
barcha tarixiy asarlarida ular deyarli aynan takrorianib, ortiqeha
tafsilot bilan
boyitishga j u r a t etilmagandir.
Davlatshoh
Samarqandiy ham negadir o ‘z tazkirasida Navoiyning otasi
to‘g‘risida juda qisqa to‘xtaladi, “Navoiyning otasi Abulqosim
Boburning ishonchli kishisi Chig‘atoy ulusi ulug‘laridan edi”, -
deyish bilan kifoyalanadi. Ayni paytda u Navoiyning otasi
harbiy b o ig an in i ta ’kidlab o4adi.69
Tekshirishlar
natijasida
Alisher
Navoiy
davrida
yaratilgan turli janrlarga mansub asarlaming birortasida ham
ulug1 amirning otasi haqida yetarli m a’lumot keltirilmaganiga
ishonch. hosil qildik. Shunisi taajjubliki, Navoiy vafotigacha
yaratilgan
barcha
asarlarda
Navoiyning
otasi
borasida
yuqoridagi m aium otlarga qo ‘shimcha boiadigan fakt yo‘q.
Hatto “ Ravzat us-safo” asarida ham uchramaydi, Navoiyning
o ‘z ajdodi borasida qoldirgan mavhum m aium otlari va
ko ‘kaldoshlik manbalarmi aniq izohlab ketmaganligi uning
nihoyatda kamtarona y o i tutganligi va kibru g ‘ypypga
berilmaganligi bilan izohlanar balki.
1501 yili Navoiy vafot etadi. Shundan keyingi davr
manbalarida Navoiy haqidagi qiziqarli m a’lumotlami ko‘rish
mumkin. “Habib us-siyar’da birinchi marta Navoiy otasining
ismi tilga olinadi. Jumladan, Mirzo Ibrohim tom onidan'0 Abu
Sa’id mirzo huzuriga elchi yuborilganda ularga hamrohlik qilish
Amir Alisherning otasi G iy o sid d in Kichkinaga topshirilganligi
69 Давлагаох, Самаркандай. Тазкират уш-шуаро / Ба химмати Мухаммад Рамачоиий. -
Техрон, 1338 X" - Б.370. В.Бартольд Давлатшохнияг маълумотини куйидагича
изохяайди: «По словам Давдатшаха на службе у Бабура находился отец Мир Алишера,
турок, но образованный человек, старавшийся дать возможность лучшее образование
своему сыну» (Мир Алишер и политическая жизнь. - С.216). Бартольд Давлатшо*
матнмдаги «таркий», яъни сииохий маъносида кепайтган сузми «туркий» деб укиган ва
янглиш хулоса чикарган.
70 Мирзо Иброхим б, Алаудцавла б. Бойсунтур б. Шохрух Мирзо хджрий 861 йили
((456/1457) бкр мудцат Хирот тахтига ^тирада ва Жахоншох, Туркманнииг сикуви
остида пойтахтни ташлаб чикишга мажбур б$лада.
162
aytiladi.71 Shu o‘rinda olimlaming ulug‘ amir xislatlari va
fa o liy a tig a
bag‘ishlangan
Xondamiming maxsus asari -
“Makorim ul- axloq” shoir vafotidan so‘ng yozilgan degan
fifcrini yana bir bor chuqur o ‘ylab ko‘rish kerakka o ‘xshaydi.
Shunday
deb
hisoblangan
taqdirda
“Habib
us-siyar”da
Navoiyning otasi haqida qo‘shimcha m a’lumot berishga ju r’at
etgan Xondamir “M akorim ul-axloq”da ham erkin fikr yuritishi
mumkin edi. Lekin m uallif Shohrux sulton vafotidan so‘ng
Navoiyning otasi bola chaqasi bilan Sheroz tomonga yo‘l
olganmi ayta turib, uning nomini tilga olmaydi. Balki,
“Makorim
ul-axloq”
Navoiy
vafotidan
avval
yoziia
boshlagandir. Shuning uchun ham Xondamir asarda ustozi
belgilab bergan chegaralardan chiqmagandir? Q izig'i shundaki,
“Ravzat us-safo”da ham Navoiy otasining nomi tilga olmmagan.
Bu asar Navoiyning o ‘z nazorati ostida yozilgani manbalarda
tasdiqlangan. Demak, Navoiy ongli ravishda ota-onasi haqidagi
tafsilotlaming berilishini xohlamagan ko ‘rinadi. Sadriddin
Ayniy yozadi: “Shohrux mirzo saitanati davridagi katta amaldor
va dong ehiqargan lashkarboshilar tarixiy asarlarda nomma-nom
qayd etilgan. Agar Alisherning otasi katta amaldorlar jumlasidan
bo'lganda edi, u davr tarixchilari nazaridan, xususan, “Ravzat
us-safo” nomli tarixiy asarni yozgan Mirxondning nazaridan
chetda qolrnas edi”.72
Faxriy Hirotiyning “Latoifnoma”sida yoziladi: “Miming
tarjimai holidan xabardor m o‘ysafid tarixchilar va to ‘g ‘ri so‘zli
dunyo ko‘rganlar o‘z asarlarida shunday keltiradilarkim, Mirga
amirlilc mansabi merosiydur. lin in g otasi Amir Kichkina sulton
Abu Sa’idning xizmatida edi. Garchi muhru mansabi bo‘lmasa
71
Гивсиддяи Хондамир. Хабиб ус-сияр. Кулёзма. 'У'зР ФА ШИ. Инв. №2153. IV жилд,
570а-варак;.
72 Айвй С. Навои. Куллиёт. Дёр 15 чидд. - Душанбе, 1963. Чилди 2. Китоби 1. Сах.
271, Аввало, шуни айтиш керакки, «Равзат ус-сафо»нинг VI жилдида Абулкосим
Бобур даврига жуда хам кам урин ажратилган. Асосан, Абулкосим Бобурнинг охирги
кунлари, вафоти ва ундав сувг бошлангаи тахт талашишлари хдкида гапирилади. Бу
пайтга келйб Навоийнинг отаси ёши 5'тгая кекса амалдор эди, бу тус-туполонларда
иштирок эш агаи булигои мумкиш
163
ham, katta hurmatga ega edi. Ona tomondan bobosi Amir Shayx
Abu Sa’id Chang mirzo Boyqaro xonadonida amir ul-umaro edi.
Mir o ‘n yoshligidan Bobur mirzo xizmatida bo ‘lib, (sulton) uni
farzandidek ko ‘rardi. M ir zamon sultoni (Husayn Boyqaro) bilan
maktabda hamsuhbat va hamsaboq edi. Ular qachon boshlariga
baxt qushi qo‘nsa, bir-birlarini unutmaslikka ahdu paymon
bogiashgan ekan”.73 Faxriyning tazkirasi Navoiy vafotidan
so ‘ng - 1521 - 1522 yili yaratilgan. Tazkira muqaddimasidagi
ishoraga qaraganda,
u
mazkur m a’lumotlaxda kimgadir
suyangan. Balki Faxriy bizga yetib kelmagan qandaydir
manbaga asoslangandir. Bu bizga qorong‘i. Biroq uning Navoiy
bilan
shaxsan
tanish
bolgan lig i
va
mushoaralarida
qatnashganligi uning m a’lumotlari ishonchli ekaniga shubha
tug‘dirmaydi. Shunga qaramay, nega Navoiyning ona tomonidan
bobosi ismini ko ‘rsatib, ota tomoniga e ’tibor bermaganligi
taajjublanarli tuyulmoqda. Bu esa Xondamir asarlaridagi
m a’lumotlar ruhiyatiga mantiqan bog‘lanmaydi. Gap shundaki,
Faxriy Abu Sa’id Changni Boyqaro xonadonida amir ul-umaro
edi, deb ko‘rsatar, uning Navoiyga ona tomondan bobo
ekanligini ta ’kidlar ekanmi. Navoiy o ‘zi e’tirof etgan “ota-otadin
yetti pushtga degincha bu rafi’ dudmonning boyiri bandasi va bu
vasi’ ostonning mavrusi tug‘masi, ya’ni bu xonazodaning
xonavodasi
va
bu
xonavodaning
xonazodasi” 74
degan
mulohazaga binoan ota tomoni ajdodlari haqida ham, albatta,
m a’lumot berib o ‘tishi joiz edi. Bunday m a’lumotning yo‘qligi
Navoiyning ota tomonidan ajdodlari haqida aniq fikr yuritishga
imkon bermaydi. Ye.E.Bertels yozadi: “Alisherning bobosi Abu
Sa’id Chang Boyqaroning Kandaxordagi qisqa davrli hukumati
paytida uning devonida amir edi. Uning o ‘g‘li, ya’ni Navoiyning
73
Фахрий Хиротий. Латоифнома. Таржумайи «Мажолис ун-нафоис»и
Алишер Навойи / Ба саъй ва эхтимоми Али Асрар Хикмат. - Те\рон,
1.323 X- - Б .133.
74 Алишер Навоий. Бадоеъ ул-бидоя. - Б.17.
164
otasi GMyosiddin Kichkina M ansuming ko‘kaldoshi edi” .75
Biroq shu o ‘rinda GMyosiddin Kichkinaning aynan M ansur bilan
emikdosh
boMganligi
haqidagi
Bertels
xulosasi
taxrnin
ekanligini ham ta ’kidlash zarur. Chunki fanga m a’lum Navoiy
davri manbalarining birortasida ham bu tarzdagi m a’lumot
uchramadi.
Faxriyning
Amir
Kichkina
haqidagi
m a’lumotlaridan
ikki
muhim xulosa chiqarish mumkin.
Birinchisi, Faxriy bizga m a’lum m anbalam ing ichida birinchi
boMib, Amir Kichkina Sulton Abu Sa’id mirzo saroyida xizmat
qilganini yozib qoldirgan. Bu gaplarda jon bor. Abulqosim
Bobur vafot etib, Xurosonda to 's-to ‘polon boshlanganda
shahzodalar birin-ketin taxtga oMirishar va sal o ‘tmay biri
ikkinchisining siquviga bardosh bera olmasdan Hirotni tashlab
qochar edi. Shunday sharoitda taxtni Mirzo Ibrohim egallaydi. U
Hirot taxtini saqlab qolish mafsadida o 4z atrofiga saltanat
ulug'larini yig‘adi va Abu Sa’id bilan ittifoq tuzishga urinadi.
Buni Hirot saltanatining obro‘li arboblaridan bir nechasini sulton
Abu Sa’id qoshiga yuborishida ko ‘ramiz. Elchilar Shayx
Nuriddin ibn Bahouddin Umar, Shayx. Shamsiddin Jomiy va
Amir Burxoniddin bo ‘lib, ularni kuzatib bomvchi hamrox
sifatida Alisherning otasi G ‘iyosiddin Kichkina tayinlanadi. Abu
Sa’id ulami izzat-ikrom bilan qabul qiladi va kuzatib qo'yadi.76
Demak., Abu Sa’id mirzo G ‘iyosiddin Kichkina bilan muloqotda
boMgan, Tarixiy yilnomalardan m a’lumki, o ‘sha yiliyoq Abu
Sa’id
Hirotni
egallaydi.
Ikkinchisi,
“Habib
us-siyar”da
GMyosiddinning amirlik davri haqida gapirila turib, rasmiy
ohangda GMyosiddin
Kichkina
deb
ko'rsatilishi
Faxriy
m a’lumotlari bilan birlashtirilganda bu laqabning ulugMovchi
sifatga ega boMganligini ko‘rsatadi. Xondamir m a’lumoti
ruhidan kelib chiqadigan boMsak, Faxriy to ‘g ‘ri aytgan. Abu
Sa’id Abulqosim Bobur amaldorlaridan bir qanchasini o‘z
" Бертельс Е.Э. Навои и Джами. Избр.труды. - М.: Наука, 1965. - С.25.
Хабиб ус-си яр. кулёзма.
IV
жилд. - 570"-варак
165
75
saroyida qoldirganlda G ‘iyosiddin Kichkinani ham hamsuhbat
sifatida qoldirgan b o ‘lishi ehtimolga yaqin. K o‘rinib turganidek,
yuqoridagi m a’lumotlar Ayniy fikrini inkor etadi.
Zotan, Shohruxning nevarasi Mirzo Ibrohim o ‘zi uchun
hal qiluvchi ahamiyatga ega boMgan muhim vazifani faqat
saltanatning eng ishonchli kishisiga topshirishi mumkin edi. Shu
o ‘rinda Kichkina laqabining kelib chiqishi haqida ilkr yuritib
ko ‘rish mumkin, Navoiy davri tarixiy asarlari, jumladan, “Matlai
sa’dayn...” va “Ravzat us-safo” kabi eng salmoqli tarixiy
asarlarda asosiy e ’tibor “Navoiyning bobosi Am ir Temuming
o ‘g ‘li Umarshayxning xos mulozimlaridan b o iib , uning
peshonasiga shahzodaga ko ‘kaldosh bo ‘lish yozilgan edi” degan
fikrga berilgan. Bu ikki asar Alisherning amirlik davrida yozib
tugatilgani va uning nazaridan o‘tganligi hisobga olinsa, undagi
m a’lumot shubha uyg‘otmaydi. Ayniqsa, unda sezilmasdan
qolayotgan yana bir muhim jih at bor. Bu k o ‘kaldoshlik
belgisidan ko‘ra Navoiy bobosining otasi Amir Temuming xos
kishilaridan bo‘lganligi va onasi shahzodani, y a’ni Umarshayx
mirzoni o ‘z bolasi bilan qo‘shib emizish kabi o ‘ta yaqin
aloqalarga ega kishilar ekaniga ishora qilinayotganiga ko‘ra
belgilanadi. Xnddi ana shu jihat Faxriy m a’lumotlari bilan
uyg'unlashganda qanchalik izchillik kasb etishi sezilibgina
qolmay, balki mantiqiy xulosaga ham olib keladi. M a’lumki,
A m ir Temur vafoti paytida marhum Umarshayx ibn Temur
Ko'ragonning
o ‘g ‘H
EJoyqaro
12
yoshda
edi.
Demak,
Umarshayxning ko ‘kaldoshi boTgan Abu Sa’id Chang bu
paytlari eilik yoshlarda b o ig an . Boyqaro 22 yoshga to'lganda
Shohrux uni Kandaxor viloyatiga hokim etib tayinlaydi. Abu
S a’id Chang esa im ing ishonchli kishisi sifatida “Amir ul-
umaro” unvoni bilan taqdirlanib, uning noibi va maslahatchisi
vakolatiga ega bo ‘ladi.
Bu mansab Boyqaroning o ‘g ‘li
G ‘iyosiddin bilan Abu Sa’idning o ‘g ‘li G ‘iyosiddinning birga
tarbiya topishi va birga o ‘sib-ulg‘ayishini ta ’minlaganligi
g‘ayrimantiqiy emas. Saroy ahli esa ularning ismlari bir xil
ekanidan,
amiming o ‘g ‘lini
farqlash
uchun G ‘iyosiddin
166
K ic h k in a d e b a ta g a n b o i i s h l a r i e h tim o lg a y a q in . M a z k u r la q a b
k o ‘k a ld o s h lik b e lg is i k a b i te m u riy la rg a y a q in lig in i iz o h la b
tu rg a n i u c h u n b ir u m r u n in g n o m ig a q o ‘sh ib a y tilg a n b o ‘lish i
m u m k in .
Faxriy m aium otlaridan kelib chiqadigan yana bir
muhim mulohazaga e ’tiborni qaratish lozim. G ‘iyosiddin
Kichkinanmg Abu Sa’id davrida tirik ekanligi zamonaviy
navoiyshunoslikdagi “Navoiyning otasi shoir yoshligida (11 - 12
yoshlarda) vafot etgan” degan aqidaning noto‘g ‘ri ekanligini
ko‘rsatadi. Bu esa, Navoiy hayoti talqini bo‘yicha ilgari
surilayotgan “Abulqosim Bobur vafotidan so‘ng Mashhadda
qolgan Navoiy chor-nochor ahvolda kun kechirgan” kabi
qarashlami ham inkor etadi. Navoiyning asarlarida uchraydigan
faqirlik motivlari, garchand ular Mashhad bilan borliq boisa-da,
boshqa sabablar asosida aytilgan va bu haqda o‘z mavridi bilan
alohida to ‘xtalamiz.
Faxriyning kichik zamondoshi Som mirzo Safaviy
qalamiga
mansub
“Tuhfai
Somiy”
tazkirasida
Faxriy
m aium otlari deyarli takrorlangan.77 Biroq,
undan farqli
ravishda,
Navoiyning
otasi
Kichkina
Bahodir
tarzida
tanishtirilgan. Tazkira yozilgan davr Navoiy davriga nisbatan
yaqin bo ‘lgani uchun bu o ‘zgartirishda biror m a’lumotga
tayanilgan deb o ‘ylashga asos bor. “Temur tuzuklari”da
aytilishicha, qaysi amir mamlakat yo bir qo'shinni yengsa, unga
birinchi navbatda, Tyg‘ berib, bahodirlik laqabi rasmiy ravishda
uning nomiga qo‘shib yozilgan. So‘ng chegara viloyatlaridan
biriga hokim etib tayinlangan.78 G\iyosiddin Kichkinaning bizga
m a’lum faoliyatiga nazar tashlaydigan boMsak, Som mirzoning
m a’lumoti asoslidek k o ‘rinadi. Ammo uning qanday hujjatga
tayanganini aniq ko‘rsatish qiyin.
77 Сом Мирзо Сафавий. Тухфа-йи Сомий. Кулёзма. УзР ФА ШИ. Инв. №57. 1673-
варак;.
78
Темур тузуклари / Фореийдан Алихон Согуний ва Х-Кароматов
таржимаси. ~ Тошкент: А дао нет ва санъат, 1991. - Б. 78.
167
Som mirzo m a’lumotlarida e ’tiborni tortadigan yana bir
o ‘ziga xos nuqta Faxriy tazkirasida keltirilgan Abu Sa’id Chang
nomining Abu Sa’id Bek tarzida keltirilganligidir.79 Bu Som
mirzo tuzgan asl nusxada shundaymi yoki hattotlar “xizmati”mi,
hozircha aniqlanishi kerak bo ‘lgan vazifadir. Som mirzo
Xondamir, Karnoliddin Behzod bilan tanish edi. Shu nuqtai
nazardan bu ikki tazkiraning asl nusxalarini chogMshtirish
navoiyshunszlikka muhim yangilik kiritadi degan fikrdamiz.
Shundagina Som mirzo qaydlarining aniqlik darajasi m a’lum
bo ‘ lard i.
Navoiy ota-bobolarining zikr etilgan nomlari qo ‘lyozma
manbalarda turli talqinlarga uchragan. Ikkilamchi manbalardagi
ayrim m a’lumotlar asl manbalardagi m a’lumotlardan farqli.
A w alig a ular biror-bir manbaga asoslangandir degan fikrda
edim. Ularni topish ilinjida ancha vaqtim va kuchimni behuda
sarf
qildim.
Masalan,
“Habib
us-siyar”da
GMyosiddin
Kichkinaning laqabi Ganjkina (yoki Kanjkina, Kanjakina),
Kijakina (yoki Kijakniya) tarzida uchrashi hattotlar tomonidan
nuqtalar qo‘yilmay ketgani oqibatida yuz berganiga ishonch
hosil etgunimcha “Habib us-siyar”ning o ‘nlab qoMyozma va
bosma nusxalarini ko ‘rib chiqishga to ‘g ‘ri keldi.80 Tadqiqotning
m a’lum bosqichida ular kitobat an’anasiga xos umumiy illat
ekanligiga amin boMdim va ikkilamchi manbalardagi Navoiy
otasi bo‘yicha malumotlaming asl ilk manbalardagi m a’lumotlar
bilan muvofiqlik darajasini o ‘rganishga kirishdim.
Keyingi davrlarda yaratilgan manbalardagi m a’lumotlar
ko‘rib o ‘tilganlari kabi muhim va original emas. Hatto
ba’zilarini adashtiruvchi va soxta m a’lumotlar sirasiga qo‘shish
mumkin. Tadqiq ob ’ekti sifatida tanlab olingan XV asrdan
asrgacha yaratilgan o ‘ttizga yaqin manbadagi m a’lumotlar
79 Сом Мирзо Сафавйй. Тухфайи Сомий, 167*-варак.
80 С.Айний «Алишер Навоий» асарида: «Унинг отаси «Кичкина баходир», «Кенжа
ботир», «Кичик бахши» лацаблари билан машхур эди, бу унвоиларнинг кайси бири
узининг отя экани бизга маълум булмади», - деб ёзади (Б.271). Айтиш керакки,
бирортаманбада «Кенжа ботир», «Кенжа бахши» деган маълумот йук.
168
a u r u h
lashtiri
Ig a n d a
Navoiyning nasabi haqida ikki xil qarash
mavjudligi m a’lum bo‘ldi. Bir guruh mualliflar “uning ota-
bobolari
temuriylaming
amirlaridan
b o ‘lib,
analari
s h a h z o d a la rg a
enagalik qilganlar” desalar, ikkinchi nisbatan
kamchilikni tashkil etgan guruh “Alisherning ota-bobolari
uyg'ur baxshilaridan bo'lgan” deb hisoblaydi. Ushbu jihatni
o ‘rganishning nechog‘lik muhim ekani manbalar qiyosiy
tahlilida chuqurlashganimiz sari yanada yaqqolroq ayon bo ‘la
boshladi. Zero, davrlar kechmishi mobaynida tazkiranavislik
an’anasi har ikkala qarashni qabul qilgani, aralashtirib
yuborilgan
m a’lumotlar
o ‘zidan
keyin
qator
“yangi”
m a’lumotlarning tu g ilish ig a sabab bo ‘lgani sezildi. Avvalgi
guruhning mulohazalari, o ‘z-o‘zidan ravshanki, yuqorida biz
ko‘rib o‘tgan mashhur tarixiy asarlarga asoslangan. Keyingi
guruhga kiruvchl manbalar o ‘zining j o ‘g ‘rofiy tarqalish hududi
va mashhurligi jihatidan M ovarounnaxr hududi bilangina
chegaralangan. Ularning eng oldi va aytish mumkinki, keyingi
avlod tazkiranavislariga material vazifasini o‘tagan m a’lumotni
taqdim etgan manba Mirzo Haydar Duglotning “Tarixi
Rashidiy” asaridir.81 U garchi tarixiy asar b o isa-d a, Navoiy
haqidagi
m a’lumotlar
yo‘l-yo‘lakay
an ’anaviy
umurniy
tanishtiruv-tazkiraviy shaklda beriladigan m a’lumotlar sirasiga
kiradi. Jumladan, unda “Navoiy asli uyg‘ur baxshilaridan bo‘lib,
otasi Am ir Kichkina oddiy (yoki rasmiy) odam (marde bud ala
ar- raem) edi”, - deb yozib qo‘yilgan.82 A.A.Semyonov o ‘z
vaqtida yozgan edi: “Mirzo Haydar Durlotning guvohlik
berishicha,
Alisherning
kelib
chiqishi
an ’ana
bo’yicha
temuriylar davrida uyg‘ur tilida rasmiy ish qog'ozlarini bituvchi
baxshilar, ya’ni uyg‘ur munshiy va kotiblariga bogM^nadi.
Nasab jihatidan u aslzodalarga ham, “kibor mulozimlarga” h.am
emas, balki Bartold aytgandek, otameros devon amaldorlariga
81
«Тапихи Рашидий» 1541-1542 йилларда ёзилиб. Кошгар ва Ёркент
х,окими Абдурашидхонга совга к;илинган.
82 Мирэо Хяйдвр Дуглот. Тарихи Рашидий. Кулёзма. УзРФА ШИ, инв. №1430. 121*-
варац.
169
mansub”.83 Shu narsaga e’tibor qilish kerakki, bu m a’lumot
Mirzo Haydar asaridan boshqa XV - XVI asr boshida yaratilgan
biror-bir manbada uchramaydi. Navoiy bilan shaxsan tanish
b o ‘lgan tarixchilar va olimu ijodkorlarning bunday m aiu m o t
bermaganliklari tufayli Mirzo Haydar m aium otiga ehtiyot
bo‘lib yondashish talab etiladi. Ikkinchidan, Mirzo Haydar
Navoiyning vafotidan sal ilgariroq, y a ’ni hijriy 905/1499 - 1500
mil.) yili
Toshkentda tugilgan. Umrining asosiy qismi
Q oshg‘arda va oxiri Hindistonda o ig a n . Unda Navoiy haqidagi
m a’lumotlami ulug4 shoimi shaxsan tanigan kishilardan olish
imkoniyati yo‘q edi. Hatto umrining oxirini boburiylar saroyida
o ‘tkazgan Xondamir ham Mirzo Haydaming Hindga kelishidan
taxminan yetti yilcha ilgari vafot etib ketgandi. Shunday
bo igach , Mirzo Haydar bahs etilayotgan mavzu bo‘yicha o ‘z
hamasrlari Faxriy va Som mirzochalik o ‘z m aium otlarini qayta
tekshirib ko‘rish imkoniga ega emas edi. Uchinchidan, tarixiy
asar yaratilish jarayonida m uallif ba’zida yozrna manbalarga
emas, balki uzunquloq gaplarga tayanib, uiarni fakt sifatida qayd
etganligi fanga m a’lum. Tarixchi olim T.Sultonov XV - XIX
asrlarda yaratilgan tarixiy asarlar mazmuniga bag‘ishlangan
tadqiqotida ta’kidlashicha, Mirzo Haydar ham ko ‘pgina
o ‘rinlarda shu y o id a n borgan.84
X o‘sh, baxshilar kimlar? Semyonov Navoiy va Husayn
Boyqaro munosabatlariga doir maqolasida “baxshilar - devon,
mahkama xodimlari” deb quruqqina tushuntirish bilan cheklansa,
T.Sultonov o‘z tadqiqotida boshqa bir munosabat bilan
Abulg‘ozi Bahodirxonning ta’rifi va V.V.Bartoldning xulosasiga
asoslanib, baxshi-kotiblaming mavqei va vazifalari haqida ancha
tushuntirish beradi: “...Uyg‘ur xalqi orasida savodxon kishilar
ko‘p b o ig an . Ular yozuv-chizuvlami yaxshi olib borishar va
83
Семенов A.A. Взаимоотношения Алишера Навои и Султана Хусейн
Мирзы
Do'stlaringiz bilan baham: |