Alisher navoly nomidagi toshkent davlat

11
Маориф ва укит>вчи. 1926. №12. - Б.38 - 39.
152

---

materiallarida aks etgan Navoiy hayoti va ijodi talqini davr 
mafkurasiga zid deb topildi, uni targ‘ib qilishga jiddiy qarshilik 
ko‘rsatildi. Bu xususda sharqshunos Ye.E.Bertels shunday 
yozgandi: «Navoiyshunoslikning bu bosqichiga xos xususiyat 
sifatida shuni aytish mumkinki, Navoiy haqida faqat milliy 
burjuaziya vakillari ma’ruza qilib, uning nomidan o‘z maqsadlari 
yo‘lida foydalanishga harakat qildilar. Shu jihatdan bu davrda 
chiqqan ishlar foydasiz bo‘lib, hatto g‘ayriilmiy va zararli edi. 
Bokuda nashr etilgan «Navoiy» to‘plami (1926) eskirgan 
raateriallar asosida yozilgan va asosiy masalalami butunlay 
noto‘g‘ri 
yoritgan 
maqolalardan 
iborat. 
Ammo 
ushbu 
muvaffaqiyatsiz yubileyga SSSR Fanlar akademiyasi darhol 
javob qaytardi».37
Tezda Toshkentda, kommunistlar iborasi bilan aytganda, 
«sotsialistik platforma»dagi Navoiy konferensiyasi chaqirildi. 
Maqsad Boku qurultoyi «panturkistik» g‘oyalarining xalqlar 
orasida targ‘ib etilishiga yo‘l qo‘ymaslik va Navoiyning 
buyukligini hukmron feodal sinfga qarshi chiqqan oddiy xalq 
namoyandasi 
obrazi 
orqali ko‘rsatish edi. 
Ilk qurultoy 
material laridagi 
milliy 
iftixor tuyg‘ulariga 
«panturkizm», 
«o‘tmishni ideallashtirish» kabi yorliqlami yopishtirish uchun 
ularga zid g'oyani ko‘tarib chiqadigan kuchli tadqiqot kerak 
bo‘ldi. Bunday tadqiqotning eng yaxshi ko‘rinishi sifatida V.V. 
Bartoldning «Mir Alisher va siyosiy hayot» nomli tadqiqoti 
dunyoga keldi. Unda omma orasida hukm surgan Navoiy ijodi va 
faoliyati talqinidan keskin farqlanadigan obraz yaratildi: Navoiy 
ekspluatatorlar sinfiga, umuman, shoh, tuzumiga nafrati behad 
boMgan va shu tufayli sultondan ancha xo‘rlikpar ko‘rgan xalq 
vakili sifatida o‘ta bo‘rttirib ko‘rsatildi.
XX 
asming 20-yillaridan Alisher Navoiy maqomi va 
mafkurasi atrofida davom etib kelayotgan tortishuvlar Sovet 
Ittifoqining qaqshatqich katag‘on va qo‘rquvda ushlab turish 
siyosati g'alabasi bilan tugadi. SSSR tarkibidagi milliy sovet
57 Бертельс Е.Э. Навои и Джами: Избр. труды< - М.: B’avxa, 1965. - С.67.
153

---

sotsialistik respublikalari “kamsitilmasligi” uchun kam sonli 
klassik ijodkorlarga ega bo‘lishga ruxsat berildi. Ozarboyjonda 
Nizomiy Ganjaviy, Tojikistonda Abdurahmon Jomiy, Gruziyada 
Shota 
Rustaveli, 
0 ‘zbekistonda Alisher Navoiy 
ijodlari 
ruslaming A.Pushkin, M. Lermontov, N. Gogol, L.Tolstoy kabi 
klassiklari qatorida keng o‘rganilishi mumkin, ammo talqin 
hukmron mafkura metodologiyasi asosida bo‘lishi lozim edi. 
Saroy adabiyotini targ‘ib etish mutlaqo man qilindi, diniy 
adabiyot ongni zaharlovchi vosita sifatida taqiqlandi. Ular 
feodal-klerikal va diniy-mistik adabiyot sifatida qoralandi, 
ularning namoyandalariga ekspluatator sinf manfaatlariga xizmat 
ko‘rsatuvchi maddoh va xushomadgo‘ylar sifatida nafrat bilan 
qarash buyurildi. Bu hoi, muayyan ma’noda, Navoiyni noto‘g‘ri 
talqin etishga, uning ziddiyatlarga boy hayotim bir qolipga 
tushirish va o6quvchilar ongida shoh tuzumidan norozi, salkam 
ateist va isyonkor Navoiy obrazining targ‘ib qilinishiga sabab 
bo4 Idi.
Navoiyshunoslikning 
ilmiy 
yo‘naIish 
sifatida 
shakllanishi
XX 
asming 40-yillariga kelib Alisher Navoiyning 500 
yillik yubileymi o‘tkazish bahonasida oldingi yillardan yig'ilib 
kelayotgan tadqiqotlarni umumlashtirish ishlari boshlandi. 
Navoiyni o‘rganish ishlariga rus sharqshunoslari bilan birgalikda 
o‘zbek olimlari ham jalb qilindi.
Alisher Navoiyning Sovet Ittifoqi davrida birinchi bor 
1948 yili nishonlangan to ‘yi arafasida ulug‘ shoir haqida yana 
bir qancha tadqiqotlar dunyoga keldi. Mazkur davming eng 
yuqori 
saviyadagi 
asarlari 
qatorida 
Ye.E.Bertels,
O.Sharafiddinov, 
A.N.Kononov, 
S.Ayniy, 
A.K. Borovkov, 
A. Semyonov, 
M,A.Sale, 
A.Yu. 
Yakubovskiy, 
A.Sa’diy, 
M.Oybek, M.Shayxzoda, 1.Sulton, A.Boldbirev. V.Zohidov, 
V.Abduliaevlar tadqiqotlarini 
ko‘rsatish 
mumkin. 
Avom 
madaniyati (proletkult) davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi 
bo‘lgan mustabid tuzum sharoitida Alisher Navoiyni genial
154

---

shaxs va ijodkor sifatidagi maqomini saqlab qolish, u orqali 
milliy qadriуatlarimizning umrboqiyligini ta’minlash o‘zbek 
ziyolilarming asosiy muddaosi edi. 0 ‘zbek olimlari va ularga 
xayrixoh 
ayrim 
ms 
sharqsliunoslarining 
asarlari 
navoiyshunoslikni 
o‘zbek adabiyotshunosligining mustaqil 
yo‘nalishiga aylantirishga zamin b o id i.58
Bu oraliq davrda Navoiy hayoti va ijodiyotini 
o‘rganishga chet el olimlari, xususan, turk olimlaridan Mahmad 
Fuod Ko‘prulu, Ogoh Sirri Lavand, afg‘on olimi Muhammad 
Ya’qub Juzjoniy, Eron olimi Ali Acg‘ap Hikmat ham e ’tibor 
qaratib, ba’zi tadqiqotlami olib bordilar.59 Ammo bu tadqiqotlar
58 Бертельс Е.Э. Навои и Джами: Избр. труды. - М.: Наука, 1965; 
Шарафиддинов О. Алишер Навоий х,аёти ва ижоди, - Тошкент: 
Уздавнашр, 1948; Возлюбленный сердец (Алишер Навоий. Ма.чбуб ул- 
кудуб) / Сводный текст А.Н. Кононова; отв. ред. С.Е.Маяов. - M.-JL, 
1948; Якубовский А.Ю. Черты общественной и культурной жизни эпохи 
Алишера Навои / Сб. Алишер Навои. — М.-Л., 1946; Семенов А..А. 
Персидская новелла о Мир Алишере Навои. Бюллетень СаГУ. Выпуск 
13, 1926; Салье М. Книга благородных качеств и её автор // Сб. ст. 
«Родоначальник узб. литературы». - Тошкент: Изд. Узб. фид. АН СССР; 
Боровков А.К. Изучение жизни и творчества Алишера Навои