143
transformatsiya qilinishi mumkin. Har
ikkala holatda ham mazmun
(«hukumat qarori»)
o‗zgarmaydi.
Shularni nazarda tutgan holda aytish mumkinki, avtomatik tarjima,
ayniqsa, rasmiy til doirasida muvaffaqiyatli amalga oshiriladi. So‗zlashuv
va badiiy uslubdagi matnlarning avtomatik tarjimasi hali-hanuz maksimal
darajada hal etilgani yo‗q. Tipologik jihatdan har xil, bir sistemaga mansub
bo‗lmagan tillarning avtomatik tarjimasi masalasi bir qator muammolarni
keltirib chiqarmoqda. Demak, lingvistik tipologiyadagi farqlarni izchil
o‗rganish, lingvistik
universaliyalarni aniqlash, tillardagi frazeologizmlar,
idiomalar, paremalar, sinonimlar, omonimlar tizimini qat‘iy belgilash
asosida mexanik tarjimadagi muammolarni bartaraf etish mumkin.
Bugungi kunda dunyo olimlari tomonidan mavjud kamchiliklarni bartaraf
qilish borasidagi takliflarni yorituvchi maxsus jurnal nashr qilingan.
1
Eng sifatli tarjima insonning aralashuvi bilan yuzaga chiqadi. Chunki
tarjimon inson tarjimaga tabiiy
tilining nozik qirralarini, semantik,
grammatik va pragmatik jihatlarini nazarda tutgan holda yondashadi.
Bunda yondashuv quyidagicha bo‗lishi lozim: mexanik tarjima yordamida
tanlangan matnning tarjima qilingan dastlabki versiyasi tahrir etiladi,
qo‗shimchalar qo‗shilish tartibi, gap bo‗laklarining joylashuvi, so‗zlarning
semalariga asosan to‗g‗ri tanlanganligi, polisemiya,
omonimiya,
sinonimiyaning e‘tiborga olinishi, jumlalarning stilistik jihatdan to‗g‗riligi
kabi parametrlar tekshiriladi.
Ixtisoslik bo‗yicha to‗plangan bilimlar maktab va oliy ta‘limda chet
tilini yangi informatsion texnologiyalarni qo‗llagan holda o‗qitish hamda
mashina tarjimasi tizimini yaratish, ma‘lumotlarni lingvistik banerlarga
joylashtirish va ilmiy ishlarda shu ma‘lumotlar banerini qo‗llashga zamin
yaratadi.
Rus olimi Y.I.Shemakin «Начало компьютерной лингвиcтики»
kitobida avtomatik tarjimaning ikki xil modelini va tarjima protsedurasini
chizmalar asosida tushuntirib bergan. Birinchi yondashuv «matn-mazmun-
matn» modeli va semantikaning formal tavsifiga tayanadi. Ikkinchi
yondashuv esa «matn-matn» modeli va u tarjima mosligiga asoslangan.
Birinchi yondashuvda tilning semantikasiga maksimal darajada e‘tibor
bergan holda avtomatik sifatli tarjimaga erishishga harakat qilingan.
Tizimning
lingvistik asosi
«matndan uning mazmuniga qarab borish»
(«from surface structure to deep structure»)
hisoblanadi. Bunda tarjima
1
Qarang:
Po„latov A., Muhamedova S.
Kompyuter lingvistikasi. – T., 2007;
Rahimov A.
Kompyuter
lingvistikasi asoslari. –Toshkent, 2011.
144
tilning morfologik, sintaktik va semantik tahlili, lug‗atlar, grammatik
qoidalar, matnlar korpusiga asoslanib amalga oshiriladi.
Ikkinchi yondashuvda matn ortiqchaliklarga ega ko‗p
bosqichli tizim
sifatida baholanadi, bunga ko‗ra matnning yuqori sathida ko‗proq
informatsiya tashuvchi leksik birliklar, quyi sathida esa kam informatsiya
beruvchi birliklar joylashadi. Bunda so‗zma-so‗z tarjima amalga oshirilib,
ikki tildagi gaplar strukturasi yagona superstrukturaga birlashtiriladi.
Bunda avtomatik tarjima modeli ikki holatda bo‗ladi: a)
generatsiya holati
tarjimaning ishlashini – lug‗atlarni jamlash, analiz algoritmlari, aniq bir
maqsadga yo‗naltirilgan sintezni ta‘minlaydi; b)
translyatsiya holati
siste-
maning mustaqil ravishda tarjima ustida ishlashini ta‘minlaydi.
Ikkinchi yondashuvga ko‗ra, avtomatik tarjima quyidagi protseduralar
asosida ishlaydi:
1-protsedura – qidiruv tizimi bilan bog‗liq bo‗lib, bunda lug‗at
bazasidan so‗zlar, birikmalar,
iboralar izlanadi, so‗z-shakllarning
morfologik analizi amalga oshiriladi.
2-protsedura – so‗zlarning sintaktik vazifasi, grammatik kategoriyalar
-zamon, shaxs-son kabilar aniqlanadi.
3-protsedura – bir yoki ko‗p ma/noli so‗zlar tarjimasi bayon qilinadi.
4-protsedura – jumlani morfologik va sintaktik jihatdan shakllantirish
jarayoni amalga oshiriladi.
5-protsedura – transformatsion o‗zgarishlar (matn yoki jumla
strukturasini uning mazmuniga jiddiy ta‘sir etmagan holda o‗zgartirish;
masalan,
Kompyuter yoqildi va musiqa yangradi
jumlasini
«Kompyuter
yoqilgach / kompyuter yoqilishi bilan / kompyuter yoqilib musiqa
yangradi»
tarzida o‗zgartirish) hosil qilinadi.
6-protsedura yakuniy bosqich bo‗lib, bunda murakkab grammatik
formalarning sintezi amalga oshiriladi.
Mashina tarjimasi strategiyasi sekin-astalik bilan o‗zgarib borgan. Ilk
tajribalarda qo‗llangan
tarjima strategiyasi
«tog
‗
ridan-to g
‗
ri tarjima
strategiyasi»
deb ataladi, bunda faqat tarjima jarayonida so‗zma-so‗z
tarjima mufoviqligi e‘tiborga olinadi. Ushbu strategiya tarjima sifati va
samaradorligiga salbiy ta‘sir ko‗rsatadi. Shuning uchun ushbu strategiyani
tanqid qilgan holda
«vositachi til yordamida amalga oshiriladigan tarjima
strategiyasi»
ishlab chiqildi. Ayniqsa, bu strategiya grammatik strukturasi
va tipologik xususiyatlari bir-biridan farqlanuvchi tillar o‗rtasidagi
avtomatik tarjima tizimlariga faol tatbiq etiladi.
Avtomatik tarjimada inson hamda kompyuter ishtiroki quyidagi tarzda
bo‗ladi: a)
postediting
–
matn (mashina-tarjimon) kompyuter yordamida
145
tarjima qilinadi, so‗ng inson – muharrir (inson-tarjimon) uni tahrir qiladi;
b)
preediting
–
bunda inson matnni mashina – tarjimonga moslaydi, so‗ng
uni kompyuterga havola etadi; c)
interediting
–
bunda tarjimada
murakkablik tug‗diruvchi holatlarga duch kelganda inson mashina –
tarjimon ishiga aralashadi.
1
Matnni bir tabiiy tildan boshqasiga tarjima qilish jarayonidagi
murakkabliklar va muammolarga nazariy va amaliy jihatdan yechim topish
yuzasidan izlanishlar davom etmoqda. Mashina tarjimasiga an‘anaviy
yondashuv
Do'stlaringiz bilan baham: 
