To ‘rtinchi afsona:
A frosiyob o ‘z ukasi A greraspni o ‘ldirishining boisi.
Afrosiyob jangda Eron shohi M anoshchihra (Manuchehr)ni
asirga oladi. Afrosiyobning ukasi Agrerasp uni ozod qiladi.
B u n d a n ja h li c h iq q an A fro siy o b o ‘z ukasini o 'ld ira d i
(«Bundahshin»).
Beshinchi afsona:
Siyovushning A fro siy o b d an panoh s o ‘rab kclishi.
Ajam ning Sharqidagi Turkiston yeri Afrosiyob ixtiyorida
edi. A jam , uning g ‘arbidagi Xijoz, Y am an Kaykovusga
q a r a s h li b o 'lg a n . E r o n va T u r o n o ‘rta s id a g i ch e g a ra
A m ud ary o (Jayxun) orqali o ‘ta r edi.
K aykovus bir o ‘g ‘il k o ‘rdi. U ning nom ini Siyovush
qo'ydilar. Butun d u nyoda bu n d an chiroyliroq o ‘g‘il y o'q
edi. Bola m ashhur sark ard a R u stam q o 'lid a tarbiya topdi.
20 yoshga to ig a c h . Siyovushni otasi qoshiga olib keldilar.
Kaykovus uning yaxshi ishlarga va odobga o'rganganidan
quvondi. Kaykovusning bir xotini bor edi. U M ozandaron
sh o h in in g qizi edi. Bu xotin ju d a k o ‘zi s h o ‘x, chiroyli
bo'lgan. U Siyovushni k o 'rib , unga oshiq b o ‘lib qolgan.
Siyovush o 'g ay onasining s o ‘ziga quloq solmadi. U men
otam ga bevafolik qila olm ayman deb jav o b berdi. Bundan
g ‘azablangan ayol k o ‘p hiylalar ishlatdi, yolg‘on gapirib,
Siyovushga tu h m a t qildi. N a tija d a o ta o ‘g ‘lini o ‘limga
buyurmoqchi b o id i. A m m o Siyovushni Afrosiyobga qarshi
urushga otlangan q o'sh in g a boshliq qilib yubordi.
S iyovush T u r o n g a kelib u r u s h qildi, yo v n in g k o ‘p
askarlarini o ‘ldirdi. Shundan so 'n g Afrosiyob ikki kishini
yuborib, sulh so'radi. Siyovush sulh tuzdi va bu haqda otasiga
218
xabar qildi. Otasi, men sulhni istamayman, deb javob berdi.
S iy o v u sh . men b ev afo lik q il m a y m a n , o ‘z a h d i m d a n
qaytmayman, dedi. U endi otasining oldiga bora olmas, yo u
yoqqa, yo bu yoqqa o ‘tishi kerak edi. U Afrosiyob oldiga bordi.
Afrosiyob uni yaxshi qarshi oldi va Siyovushga o ‘z qizini berdi.
Q o ‘shin E ronga qaytdi. A frosiyob Siyovushning odobi,
mardligi, suvonyligidan xavotirlana boshladi va bu haqda o ‘z
odamlari bilan maslahatlashdi. Nihoyat, Siyovushni oidirdilar.
Siyovuslining xotini (Afrosiyobning qizi) homilador edi. Unga
dori berib bolasini tushirmoqchi bo'ldilar. Afrosiyobning
Piyron degan bir vaziri bor edi. U Siyovush bilan Afrosiyob
o ‘rtasida tuzilgan sullining tashabbuskori b o ‘Igan edi. Piyron
Afrosiyobning huzuriga keldi, uning qilgan ishini qoraladi. U,
malikzoda sening yoningga keldi, senga xizmat qildi, u nima
gunoh qilgan ediki, sen uni qatl ettirding. Endi Kaykovus va
R u stam sendan uning xunini talab qiladilar, sen ulardan
salomat qutulib ketolmaysan. Ular Turonni vayron qiladilar.
Modomiki, sen Siyovushni o'ldirding, endi qizingni menga
topshir, agar u o ‘g‘il tu g ‘sa, o ‘sha o ‘g ‘ilni Kaykovus va
R u s t a m g a y u b o r a m a n , sh u b ila n u la r n i n g g ‘a z a b in i
kamaytiraman, dedi.
Afrosiyob qizini Piyronga topshirdi. A m m o agar o ‘g ‘il
tuqqan b o ‘lsa, o ‘sha bolani oidirishni buyurdi. Piyron shoh
qizini uyiga olib ketib saqladi. Bir oy o'tm asdan Siyovuslining
xotini o ‘g‘il k o ‘rdi. U xuddi otasining o ‘zi edi. Piyronning
bolani oidirishga k o ‘ngli b o ‘lmadi. Unga Kayxisrav deb nom
q o ‘yishdi va yashirincha tarbiyaladi. Afrosiyobga, qizing
f a rz a n d k o ‘rdi, deb x a b a r qildi. A m m o o ‘g ‘il ekan in i
bildirmadi. Bir qancha vaqt o'tgach, Afrosiyob qizini nima
bola tu g‘di, deb so'radi. 0 ‘g ‘il, deb javob berdi Piyron, ammo
uni o ‘ldirishga k o ‘nglim b o ‘lmadi, dedi u.
-
Keltir, - dedi Afrosiyob, uni k o ‘rayin. Piyron toza
kiyimlar kiygizib Kayxisravni Afrosiyob qoshiga keltirdi.
Afrosiyob uni k o ‘rgan zahoti yig‘lab yubordi va Siyovushni
2 19
o i d i r g a n i g a p u s h a y m o n edi. K ay x israv n i o ‘z y o nig a
o ‘ltir g ‘izdi va u n in g y u zid an o 'p d i. P iy ro n g a b u bola
c h o 'p o n la r orasida b o ‘lsm. ulg'ayganda, kimning zotidan
ekanini bilmasin, deb buvurdi. Bolani c h o ‘ponlar q o ‘liga
tarbiyalash uchun topshirdilar. O radan yetti yil o 'tgach, bir
kuni Afrosiyob Piyronm o ‘z huzuriga chaqirdi va unga:
B u g u n h ech u y q u m k e i m a y a p t i . H a m o n o ' s h a
g o ‘d a k n i n g a n d is h a s in i q i l m o q d a m a n . Q a n d a y qilib
p od sh o h zo d a c h o ‘p o nlar q o ‘iida b o iis h i m um kin, riima
ravo b o ‘lsa, o ‘sha ravo b o is in . borgin, uni keltirgin, - dedi.
Piyron ketdi. U ch o 'p o n la r yoniga keidi va bolani k o ‘rdi.
Kayxisrav chavgon o 'y n a r edi. Piyron otdan tushib, piyoda
uning yoniga keldi. Q uchoqlab b a g ‘riga bosdi. Q attiq o ‘pa
boshladi va y ig i a b yubordi. Kayxisrav undan o ‘zini olib
qochar edi. U Piyronga. ey otliq, senda uyat y o ‘qmi, nega
ch o ‘pon bolasini bag'ringga bosib quchoqlaysan, dedi.
Piyron tangdil bo i d i . U aytdi: «Sen c h o 'p o n bolasi
em assan, p o d sh o h zo d asan » . U bolani o tg a o i t i r g 'i z i b ,
y a s h ir in c h a A fro siy o b q o sh ig a keltird i. Y o i d a unga,
A frosiyob oldiga ketayotganligini aytdi, u n d a n b o b o n g
nim ani s o ‘rasa shunday ja v o b berish kerakki, u sendan
qo'rqadigan bo im asin, deb tushuntirdi. Afrosiyob qoshiga
yetib kelishdi. Afrosiyob bolaning komilligidan hayratda
q o ld i. A f r o s i y o b P iy r o n g a , b u n i o lib b o r ib o n a s ig a
topshirginki, und an hech ajralmasin, men uning boshini
so'raym an, deb o ‘ylab xavotir b o im asin , dedi. Piyron uni
oiib borib, onasiga topshirdi.
Bir q anch a vaqt o 'tg ach , Siyovushning oidirilganligi
xabari Kaykovusga borib yetdi. U nihoyatda g ‘azablandi,
y i g i a b nola qildi. Barcha qora kiydi. Bir necha yil o ‘tdi.
Lashkarboshilar ichida G u d arz degan o d am bor edi. Bir
kuni u tushida shunday holni k o ‘rdi: bir odam u n g a o ‘g iin g
Gevni Turo n g ay u bo r. U borib Kayxisravni olib kelsin, dedi.
G u d arz bu tushdan Kaykovusni x ab ard o r qildi. Kaykovus
220
Gevga buyruq berib, uni T u ro n g a j o ‘natdi. Gev yetti yil
T u ro n d a b o i d i va Kayxisravni izlab topdi. U Kayxisravni
va uning onasini q o ‘lga kiritib. Eron sari y o ‘l oldi.
Afrosiyob bo'lgan ishlardan xabar topib, uch yuz mard
va ja su r yigitlarini P iyronga berdi va ularni q o ch o q lar
o rtid a n j o ‘natdi. Gev u la r bilan ja n g qildi. B a ’zilarini
o'ldirdi, b a ’zilarini qochishga m ajbur etdi. U Piyronni tutib
oldi va o'ldirishga qasd etdi. Kayxisrav Piyronning unga
k o 'p vaxshiliklar qilganligini aytdi va o ‘ldirmaslikni so'radi.
Gev, men uning qonini to ‘kam an, deb qasam ichganman,
o ld i m ia s a m b o im a y d i, dedi. Kayxisrav unday b o ‘lsa sal
q u log‘ini kesgin, shunda qasaming ham buzilmaydi, Piyron
h am o m on qoladi, deb m aslah at berdi. Gev Piyronning
q u lo g ‘ini sal kesdi va uni otiga bogMab q o ‘ydi. Gev va
K ay xisrav E r o n g a K a y k o v u s h u z u rig a y etib kelishdi.
Kaykovusning buyrug‘iga k o ‘ra, R ustam k atta q o ‘shinga
bosh b o ‘lib T u r o n g a y u rish qildi. A fro siy o b n i yengib
qochirdi, k o ‘p ellarni g‘orat qildi, asir va o'ljalarni q o i g a
kiritdi. Kaykovus bir yuz ellik yil yashab, so ‘ng vafot etdi.
Kaykovus vafotidan so‘ng taxtga Kayxisrav bin Siyovush
o'tirdi. U tojni kiyganzahoti odamlarini yig‘di va Afrosiyobning
ustiga yurish qilajagi va otasining qasdini olajagini bildirdi.
Lashkarlari orasidan yuz ming kishini ajratib oldi va ularni Tusi
Navdarga topshirdi. Ular Turonga yo‘I oldilar.
Afrosiyob bu ishlardan xabar topgach, u ham lashkar
tortdi. Piyronni q o ‘shinga boshliq etib tayinladi. Q o ‘shinlar
bir-biri bilan uchrashgach, qattiq urush boshlandi. Urushda
Turon askari yengib chiqdi. Firibarz boshchiligidagi Eron
q o ‘shini yengilib, bayroqni orqaga o'girib qochishga yuz
tutdi. S o ‘ng Kayxisrav yana butun Eron lashkarlarini yig‘ib,
Afrosiyobdan o ‘ch olishdan boshqa chora y o ‘q, deb e ’lon
qildi, sipohlar uning atrofida jipslashdilar.
Afrosiyob ham barcha turk q o ‘shinini ja m qilgan edi.
Kayxisrav Eron va Tu ro n o'rtasidagi chegaraga keldi. U
221
q o ‘shinni to 'r t qismga b o ii b , Tu ron g a kirish va g ‘anim
lashk arlarin i o ‘ra b olishdan ib o ra t rcjasini e’lon qildi.
G u d a r z g a A x tari koviyon deb a ta lg a n k a t ta b a y ro q n i
topshirdi, unga q o ‘shib amakisi Firibarzni ham yubordi. Yana
bir q o ‘shinni Girgin milod nomli boshliq q o ‘l ostida boshqa
tomonga j o ‘natdi. Qolgan lashkarlami Rustamga berdi, yana
Gushtahi nomli lashkarboshini ham u bilan j o ‘natdi. 0 ‘zi o ‘z
manzilgohida qaror topdi. Agar biror lashkar yengilsa unga
madad yuborar, yengsa ularni yana ruhlantirar edi. Bu xabarlar
Afrosiyobga borib yetdi. Uning Garshiyuz nomli bir birodari
bor edi. Siyovushni o id irg an shu edi. Kayxisrav shuni berishni
talab qilar edi. Afrosiyob o ‘sha birodariga sonsiz-sanoqsiz
lashkar berib, jangga j o ‘natdi.
K ayxisrav T u r o n g a sipoh to rtib kelgan b o ‘lsa ham ,
u la rn in g eng k o ‘pi G u d a r z q o ‘l o s tid a g i q o 's h i n edi.
K oviyon t u g ‘i h a m o ‘s h a n d a , sen o ‘sha to m o n g a y o ‘l tu t,
deb Afrosiyob unga topshiriq berdi.
Kayxisrav T u ro n qo'shinining yaqinlashganini, uning
b osh lig‘i Piyron o ‘zining tarbiyachisi ekanini bilib, uni
o id ir is h n i istamadi. Kayxisrav vakillar yuborib, Piyronga
b unday x ab ar qildi:
-
Sening menda haqingbor. Sen meni otam va onam o ‘mida
tarbiya etding, menga k o ‘p yaxshiliklar qilding, sen qaytgin,
m ening q o ‘shinim bilan urush qilmagin, tokim g ‘alab a
qozonsam sening haqingni oqlayman. Piyron uning elchilari
va nomasini saqladi. Afrosiyob Piyronni o ‘z birodarlari va
farzandlaridan ham ortiq qadrlar edi. Uni o'zidan keyin boshliq
etishga m o ija l qilgan edi. Piyron o ‘z lashkarlari bilan olg‘a
yurdi va G udarz q o ‘shini bilan urush boshladi. Gudarz Piyron
q o ‘shiniga zarba berdi. Piyron shu urushda o'ldirildi. Uning
h am m a birodarlari, Afrosiyobning yaqinlari, shular qatori
Siyovushning qotili Garshiyuz ham asir qilindi.
G arshiyuzning qulog'ini kesib, ko'zini o ‘yib oldilar. U
Siyovushga nim a qilgan bo'lsa, unga ham shuni qildilar va
222
qall eldilar. Kelgusi kuni Kayxisrav taxtga o itir d i, amakisi
N am firam o 'n g q o ‘l tom onga o'ltirgandi, unga Kirmon va
M a k r o n h o k i m l i g i n i l o p s h i r d i . S o ‘n g r a K a y x is r a v
G u d arzg a rninnatdorchilik izhor etdi, k o ‘p sovg'alar berdi
va uni Isfahon h a m d a G u rg o n hokim ligiga tayin qildi.
Boshqa lashkarlardan ham xabar keldi. Ular T u ro n yerida
A frosiyobni o ‘ra b olgan cdilar. J a h o n A frosiyobga to r
b o i g a n edi. Afrosiyob ham o ‘z lashkarlarining m a g i u b
b o ig a n i, Piyronning o id irilg a n i, G arshiyuzning h am m a
a ’z o la r i, b a d a n i p o r a - p o r a q ilin g a n in i e s h itg a n edi.
Afrosiyobning hali k o ‘p askari bor edi.
A f r o s i y o b o ‘g ‘li S h a y d a g a k o ‘p q o ‘shin b e rib ,
Kayxisravga qarshi kurashga j o ‘natdi. Shaydajodu hunariga
usta edi. Kayxisrav uning jodusidan q o ‘rqib, q o ‘shinini olib
chiqib ketdi. M aydonda faqat Quruq ibn Harxon nomli kar
lash karb o sh i q o ‘l ostidagi bir qism askarni qoldirdi. U
lashkar q o ‘shini bilan chorshanba kuni butun kun b o ‘yi
ja n g qildi. N ihoyat, turk q o ‘shini chekindi va Kayxisrav
lashkarboshisi ularni t a ’qib ctib bordi. Ular yetib borishib,
Shaydani o td a n qu latd ilar va o id ir d ila r. T u rk q o ‘shini
yengilib qochdi. Kayxisrav lashkarlari k o 'p asir va o i j a l a r
olib qaytdi.
A frosiyob bu x abarni eshitib, lashkarboshilikni endi
kim ga topshirishni bilmay qoldi. N ih o y at k atta q o 'sh in
yig‘ib, o ‘zi bosh b o ig a n holda jangga otlandi.
Kayxisrav h am q o ‘shinini yig‘di. Uch lashkarboshisi
o l d i n g a c h iq d ila r.. H u k m r o n l a r va m a l i k z o d a l a r
K ayxisravning atro fig a ja m b o ‘ldilar, u rush boshlandi.
B u n d a y u r u s h n i hali j a h o n d a h ech kim k o 'r m a g a n .
Afrosiyob m a g i u b b o i i b chekindi. Kayxisrav uni t a ’qib
etib, sh aharm a-shahar quvib yurdi. A m m o Afrosiyob hech
bir jo y d a t o ‘xtamadi. Nihoyat, u T u ro n d an chiqib, Rum ga
o ‘tib ketdi. Afrosiyobning yonida lashkarlaridan hech kim
qolmadi.
223
U bir m arg 'z o rg a kelib qoldi. U yerda bir k o ‘l bor edi.
Afrosiyob o ‘sha k o ‘lda suv ichida yashirindi. Uni axtarib
topdilar v a tu tib Kayxisrav oldiga keltirdilar. Kayxisrav uni
bandi qilishni, q a y ta n b olib ketishni va uch kun tinchlikda
sa q la s h n i b u y u rd i. T o ‘rtin ch i kuni u A fro siy o b n i o ‘z
h u z u r i g a c h a q i r d i va u n g a d ed i: « S iy o v u s h n i n e g a
o ‘ ldirding, sababini menga ayt». Afrosiyobning hech hujjati
y o ‘q edi. K ay x israv uni o ‘lim ga b u y u rd i. G u d a r a z g a
b u y u r d i k i , b i r t o g ‘o r a o lib k e l s i n la r . A f r o s i y o b n i
yotqizdilar, o y o g 'i va q o ‘lini kesdilar, b o ‘g ‘zini q o ‘yga
o ‘x sh atib , o ‘sha t o g ‘o r a u stid a uzdilar. S iy o v u sh n in g
b o ‘g ‘zini ham u xuddi shunday uzgan edi.
S o ‘n g ra Kayxisrav q o ‘shinni q ay tard i va o ‘z yurtiga
keldi. U b arch a xalq va askarini yig'ib bunday dedi: «M en
ja h o n d a n nimaniki lozim bo'lsa, topdim. Endi ja h o n ishini
tark qilaman, m a m lak a td an chiqib ketaman. M am lak at va
h u k u m a tn i b o s h q a r is h n i kim ni x o h la san g iz o ‘s h a n g a
b erin g» . U la r h a m m a l a r i g 'a m g i n b o 'ld i la r . Q a n c h a
yolvordilar, foyda qilmadi. U y an a dedi: «M enga o ‘lim
k e l m o q d a , o ‘l g a n i m d a n s o ‘ng n im a n i q i l m o q c h i
bo'lsalaringiz, hozir shuni qilinglar».
Xaloyiq bildiki, hech narsa foyda bcrmaydi. Ular, bizga
n o m z o d in g n i ta y in qil, to k im h o k im iy a tn i o ‘s h a n g a
topshiraylik, dedilar. U yerda L uhrasp o 'ltirg an edi. U
podsh o h zo d alard an edi. Kayxisrav qo'lini o ‘sha tom onga
uzatdi va jim b o ‘ldi. 0 ‘sha kecha Kayxisrav g‘oyib b o ‘ldi.
Keyin uni hech kirn k o 'r m a d i . D ey d ilarki, K ayxisrav
tog'larga chiqib ketgan va o ‘sha yerda vafot etgan. («Tarixi
Tabariy», akademik A .Q ayum ov tarjimasi).
Do'stlaringiz bilan baham: |