355
белгилаш билан боғлиқ масалаларда йирик давлатлар ўртасидаги
зиддиятлар ҳам бу
системанинг самарали ишлашига, унинг
талабларини бажаришга салбий таъсир кўрсатди. Германиянинг ўзи
бўлса,
бу
ихтилофлардан
моҳирона
фойдаланиб,
ғолиб
давлатларнинг баъзилари билан муносабатларини махфий равишда
яхшилаб олди ва уларнинг ѐрдамида Версаль шартномаси
шартларини бажаришдан бўйин товлай бошлади. Бу эса, ўз
навбатида, бу мамлакатнинг 1922 йилдан бошлаб қаддини
ростлаши, ўз ҳарбий ва иқтисодий қудратини тиклаши учун зарур
шароитларни яратди.
Мазкур даврнинг ўзида ўз савдо ва иқтисодий манфаатларини
таъминлашган ҳаракат қилган АҚШ, Буюк Британия,
Франция ва
Европанинг бошқа давлатлари, айрим корчалонлар аста-секин
Германия билан савдо, молия ва иқтисодий алоқаларни йўлга қўя
бошладилар. Бу эса немисларга иқтисодиѐтни тиклаш, ўз ҳарбий
қудратини сақлаб қолиш ва янада мустаҳкамлаш учун шароит
яратиб берди. Қулай шароитдан фойдаланган немислар уруш
вақтида яксон этилган ҳарбий-денгиз ва ҳарбий-ҳаво кучларини
янгидан барпо этдилар, иқтисодиѐтини ҳарбий-саноат йўналишида
янгилашга киришдилар. Бундан ташқари, Германия Австрия,
Венгрия, Туркия, Италия ва Япония билан муносабатларини
иттифоқчилик
йўналишида
ривожлантира
бошлади.
Бу
мамлакатлар Антанта аъзоси бўлган мамлакатларнинг ўзларига
адолатсиз муносабатларидан норози эдилар.
Мафкуравий ва синфий қарама-қаршилик жаҳонда Версаль
тинчлик системаси яратган энг катта зиддият эди. Социализм
қуришга киришган СССР ва унинг тарафдорларини ташқи дунѐдан
ажратиб қўйиш, инқилобни бешикдалигидаѐқ бўғиб ташлаш –
Версаль-Вашингтон музокаралари ва муҳокамаларининг асосий
масалаларидан бири бўлган эди. Шунинг учун ҳам 44
давлатни
бирлаштирган Миллатлар Лигаси бошқа халқаро масалалар билан
бирга, мазкур масалани доимо ўз диққат марказида тутиб турди.
Шундай қилиб, айни Версаль сулҳи “капитализм – социализм”
зиддиятига асос солди. Бу зиддият СССР халқаро миқѐсда тан
олиниб, яқинлашиб келаѐтган фашизм таҳликаси остида 1934 йилда
Миллатлар Лигасига қабул қилингунга қадар давом этди. Бу, ўз
навбатида, икки антагонистик системани бир-бирига қарши
очиқдан-очиқ ѐки яширин кураш олиб боришга йўллади.
Курашнинг бир томонида СССР бошчилигида социализмнинг
356
юриши ва унинг инқилобий даъватларининг кучайиши, иккинчи
томонида бўлса, социализм ва пролетар инқилоби ѐйилишининг
олдини олиш учун ягона аксилсоциалистик,
геостратегик фронт
турарди.
Умумий характерда экани, конкрет шароитда ва конкрет
давлатларга нисбатан татбиқ этиш механизмларининг йўқлиги
Версаль-Вашингтон системасининг яна бир зиддияти эди.
Коллектив хавфсизлик тамойилларига риоя этилишини назорат
қилиши керак бўлган Миллатлар Лигасининг қониқарсиз фаолият
кўрсатиши бу системанинг ишини фалаж ҳолга тушириб
қўяѐтганди.
Лига таркибига кирган давлатлар
коллектив ва индивидуал
хавфсизликни таъминлаш масаласини биргаликдаги куч-ғайратлар
эмас, ҳар бири алоҳида, кўпинча бир неча давлатлар билан бирга
индивидул тартибда ҳал қилишни афзал кўрар эдилар. Масалан,
Версаль сулҳидан кейин беш йил ҳам ўтмай туриб (1922 йилда)
РСФСР ва Германия музокара бошладилар ва ўзаро келишиб олиб,
давлатлараро
муносабатларни
тикладилар
ҳамда
Версаль
шартларига зид келадиган битимни имзоладилар.
Ёки бошқа бир мисол. Ҳали Версаль шартномасининг сиѐҳи
қуримай туриб, бир йилдан кейиноқ Туркия, Болгария, Венгрия,
Руминия, Хитой ва бошқа давлатлар Россия билан ўз
муносабатларини қайта кўриб чиқдилар. Бунинг орқасидан 1921-
1922 йилларда АҚШ, Англия, Франция ва Япония Тинч океани
оролларини бўлиб олиш ва ҳуқуқларни ўзаро ҳимоя қилиш
тўғрисида шартнома имзоладилар. Ундан бироз кейин тўққизта
йирик давлат Хитойни тан олиш тўғрисидаги битимни, бешта
давлат Тинч океанида ҳарбий кучлар мувозанати ҳақидаги битимни
имзолади ва ҳ.к. Шундай қилиб, кўряпмизки, урушда ютган,
шунингдек ютқизган, шунингдек урушда қатнашмаган,
лекин
Версалда миллий манфаатлари камситилган давлатлар ҳам бу
система тамойилларидан ўз фойдаси йўлида фойдаланишга
уриндилар.
1922-1929 йиллардаги геосиѐсий муносабатлар ва давлатлараро
алоқаларга кенг тўхталиб ўтирмасак-да, ҳарҳолда
Do'stlaringiz bilan baham: 
