Al-buxoriyning “al-adab al-mufrad” asaridagi ijtimoiy-tarbiyaviy masalalar

Journal 
76
Islom dinida millatimizga monand insoniylikka hos bo‘
Jumladan, insoniylikning eng cho‘qqisi bo‘lgan hayo, uyatchanlik haqida so‘z yuritilganda, 
beihtiyor Rasululloh Sollallohu alayhi vasallamning:“Hayo
yodimizga tushadi. Bu o‘rinda “Al
keltirish maqsadga muvofiqdir. Usmon ibn Affon bilan hazrati Oisha Said Ibn al
Rasuli akram, hazrati Oishaning ustlariga tashlab yuradigan kiyimlariga o‘ralib, u zotning 
to‘shaklarida yonboshlab yotgan vaqtlarida Abu Bakr (roziyollohu anxu) kelib, kirishga ruhsat 
so‘radilar. Rasululloh Sollallohu alayhi vasallam shu
kishini qabul qildilar. Abu Bakr Siddiq (roziyollohu anhu) kirib maqsadlarini aytib bo‘l
ketdilar. Shundan keyin Hazrati Umar ham kelib ruhsat so‘raganlarida hazrati Abu Bakr Siddik 
kirganlarida kanday o‘tirgan bo‘lsalar shunday o‘tiraverdilar. U kishi ham hojatlarini bitirib
chiqib ketdilar. 
Hazrati Usmon aytdilar: “Hazrati Umardan 
yonboshlarini buzib o‘tirdilar
Shunda men ham kirib hojatlarimni bitirib chiqib ketdim. Men ketganimdan keyin hazrati Oisha 
Rasulullohga: “Yo Rasulalloh! Siz nima uchun otam Abu Bakr Siddik bilan Umar ibn al
Xattobga kilmagan harakat va muomalani xazrati Usmonga qildingiz?” 
Rasululloh (s.a.v.): “Usmon uyatchang odam, sening kiymingga o‘ralib yonboshlab yotgan 
holimda unga ruhsat berganimda maqsadlarini gapira olmay, uyalib qaytib chiqib ketardi, deb 
qo‘rkib shunday qildim”, - 
yahshilik va yomonlik, ezgulik va yovuzlik, rahmdillik va shavqatsizlik kabi tushun
bog‘liqdir. Ushbu insoniy sifatlar inson uchun azaliy bahs, munozara manbai bo‘lib keladi. Biror 
davr yoki taraqqiyot bosqichi yo‘qki, ushbu dialektik voqe’alarga o‘z munosabatini bildirmagan 
Islomda “yahshilik” tushunchasi juda keng tushuncha
asaridagi 224-hadisni to‘la misol qilib keltirish maqsadga muvofiqdir. “Abu
aytadilar: Rasululloh Sollallohu alayhi vasallam “Har bir musulmon kishi sadaqa qilishi kerak”,
dedilar. Sahobalar: “Sadaqa qi
alayhi vasallam: “Sadaqa qilishga qodir bo‘lmasa ishlaydi
faqir miskinlarga ham sadaqa bo‘ladi”, 
е
tmasachi?”- deyishdi. Rasululloh Sollallohu alayhi vasallam : ”U vaqtda muhtoj va mazlum 
kishiga qo‘li yoki tili bilan yordam qiladi”,
deganlarida, Rasululloh Sollallohu alayhi vasallam: “Yaxshilikka buyuradi”, 
“Amru ma’ruf qilishni ham bilmasachi”,
vasallam: ”Kishilarga yomonlik qilishdan o‘zini saqlaydi, bu ham kishi uchun sadaqa bo‘ladi”,
deb javob beradilar. [2, 77
qilmaslikka borib taqaladi. Hayolimizga hazrati Alisher Navoiyning “Gar yomonlik qilmasa, 
qilganga bordir unga yahshilik” degan misralari yodimizga tushadi. Kishini hech bo‘lmaganda 
yomonlik qilmaslikka undash unda ijobiy si
Albatta yahshilik, eng avvalo kishining ahloqida namoyon bo‘ladi. Yahshi ahloqni shakllantirish 
islom ta’limotida bosh ijtimoy
“Men yahshi hulqlarni kamo
hadis.] degan so‘zlari nafaqat hadislardagi ahloqiy
dinidagi insonparvarlik g‘oyalarining mag‘zini tashkil etadi. Islom talimotida ota
farzandlariga nisbatan o‘ta rahmdil, mehr
ushbu hadisni e’tiboringizga havola qilsak: Anas ibn Molik (roziyollohu anxu)dan rivoyat 
qilinadi, u kishi aytdilar: Hazrati Oishaga bir hotin (tilanchi) keldi. Oish
bergan edilar, u yonida olib kelgan ikki bolasiga undan bittadan berdi
olib qoldi. Bolalar hurmolarini