132
deb qaralgan. Demak, jinoyat huquqini buzganlik uchun jazo berish
ibodatdek qabul qilingan
1
.
«Shaxs haqi» tushunchasiga kelsak, har qanday jabrlangan
shaxs
o‘ziga tegishli haqni to‘liq qaytarib olish huquqiga ega bo‘lgan.
Jinoyatchiga jabrlanuvchiga ko‘rsatgan zarariga qarab jazo belgilangan,
shuningdek jabrlanuvchining talablarini to‘liq qondirish ta’minlangan.
Jamiyat va shaxs huquqlarini buzadigan zararli amallar Qur’on ahkom-
larida keltirilgan, hadislarda esa sharhlanib to‘ldirilgan. Fiqh olimlari
ularni tartibga keltirib, o‘ziga xos huquqiy qoidalar majmuini tuzganlar.
Musulmon jinoyat huquqida jinoyat va uqubat masalalari asosiy
o‘rinlarni egallagan. Bu masalalar bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘lib,
hatto jinoyatlarga beriladigan jazolarning nomlari bilan bog‘lab
yuritilgan. Masalan: had uqubatlari – had jinoyatlari yoki qasos uqubatlari
–
qasos jinoyatlari, ta’zir uqubatlari – ta’zir jinoyatlari.
Had uqubatiga mansub jinoyatlar jamiyatga xilof bo‘lib, og‘ir
jazoga
mustahiq ko‘rilgan. Bunday jinoyatlar isbotlangan taqdirda, afv etilmay,
ularga jazolar ko‘paytirilmay yoki kamaytirilmay belgilangan.
Qasos
uqubatiga loyiq qasos jinoyatlari esa shaxs huquqiga tegishli bo‘lib, qasos
jazosi bilan jazolangan. Bunda jinoyatchi qilgan jinoyatiga mos ravishda
jazolangan. Agarda jinoyatchi biror shaxsni o‘ldirgan bo‘lsa, o‘ldirilgan.
Qo‘lini kesgan bo‘lsa, qo‘li kesilgan. Bunday jinoyat sodir etilgandan
so‘ng, jabrlanuvchining qarindoshlari xohlasalar, jinoyatchini afv etish
huquqiga ham ega bo‘lganlar.
Ta’zir uqubatiga mansub jinoyatlar esa bir
vaqtning o‘zida jamiyat va shaxs maslahatiga xilof bo‘lgan. Bunday
jinoyat uchun og‘ir jazo belgilanmay, ayrim hollarda
odobga chaqirish
bilan cheklanilgan. Bu jinoyatlar uchun jazolarni qozilar belgilaganlar.
Kishi qilmishining jinoyat, deb hisoblanishi uchun avval ma’lum
hukm, so‘ng ma’lum jazo belgilanishi kerak bo‘lgan. Biror qilmishga jazo
belgilanishi uchun hukm talab qilingan, hukmsiz jazo rad etilgan.
Musulmon jinoyat huquqidagi shar’iy hukmlar asosan to‘rt manba, ya’ni
Qur’on, sunna, ijmo va qiyosdan olingan. Bulardan tashqari ikkinchi
darajali manbalar ham mavjud bo‘lib, bular istihson, istisloh, urf-odat
hisoblangan. Yuqorida ko‘rsatilgan to‘rt manbadan olingan hukmlar
vojib
hukmlar, deb yuritilgan.
Islom jamiyatida jinoyat huquqi ma’lum jamiyat maslahatlarining
(arab jamiyati uchun foydali ijtimoiy munosabat) muhofazasini ta’minlab
1
Ԕɚɪɚɧɝ:
ȺɛɞɭɥΙɨɞɢɪ ȸɞɚ. ɂɫɥɨɦ ԟɭԕɭԕɢɞɚ ɠɢɧɨɹɬ ԕɨɧɭɧɥɚɪɢɧɢ ɞɭɧɺɜɢɣ
ԕɨɧɭɧɥɚɪ ɛɢɥɚɧ ԕɢɺɫɢɣ ʆɪɝɚɧɢɲ. ɀ. 1. – Ȼɚɣɪɭɬ, 1985.
133
turadi. Jamiyat maslahatlari beshta tarkibdan iborat. Bular: din, nafs, mol,
aql, nasl.
Din – insonga insoniy xususiyatlarni belgilab beruvchi nizom bo‘lib
xizmat qiladi. Uning himoyasi uchun
ibodatning hamma turlari
qonunlashtirilgan. Unga rioya qilish jinoyat huquqi tomonidan nazorat
qilinadi. Islom dinida ibodatga inson ruhini poklovchi, salomatligini
saqlovchi va uni tarbiyalovchi omil sifatida qaraladi. Musulmon huquqi
esa ibodat hukmlarining bajarilishini ta’minlaydi va u dinning himoyasida
turadi.
Nafs – inson hayoti hisoblanib, inson uchun berilgan eng katta ne’mat
sanaladi. Inson hayotiga uning shaxsiyati ham taalluqli bo‘lib, tuhmat va
haqorat kabi illatlardan inson hayotini
himoya qilish ham huquqning
vazifasiga kiradi. Shuningdek, jinoyat huquqi erkin fikrlilikni va erkin
diniy qarashlarni ham himoya qiladi. Unga «qatl» va «jarohat»
tushunchalari zid bo‘lib, jinoyat huquqi inson hayotini ulardan himoya
qilib turadi.
Aql himoyasi – aqlni har xil zararli illatlardan to‘sish, jamiyatning
osoyishtaligi va rivojlanishini ta’minlash kabi vazifalar bilan bog‘liq.
Islom jamiyatining har qaysi a’zosi aqlan salomat bo‘lishi, jamiyatga
yaxshilik va naf keltirib turishi lozim. Chunki aql faqat uning egasiga
emas, balki jamiyatga ham tegishli hisoblanadi. Shuning uchun ham
jamiyat insonning sog‘lomligi uchun mas’uldir.
Nasl muhofazasi – insoniyatning davom etishini ta’minlashdir. Katta
avlod, ya’ni ota-ona yosh avlodga g‘amxo‘rlik ko‘rsatib,
tarbiya berishi,
uni himoya qilishi nasl muhofazasining asosi hisoblanadi. Huquq esa
oilaning yuzaga kelishini, uning buzilmasligini himoya qilib turadi,
oilaning buzilishiga olib keladigan illatlar, zino, tuhmatchilik, fohishalik
kabilarga qarshi kurashadi. Buni ularga belgilanadigan og‘ir jazolar ham
tasdiqlaydi.
Mol muhofazasi – mol-mulkni o‘g‘riliklar, talon-toroj va turli
tajovuzlardan himoya qilishdir. Jinoyat huquqi kishilar o‘rtasidagi mol
oldi-berdilarining adolat bilan olib borilishini ta’minlaydi. Uni muhofaza
qilib, tartib bilan tasarruf etadigan kishilar qo‘liga o‘tishini
rag‘batlantiradi.
Jinoyatlar taqiqlangan amallar hisoblanib, belgilangan jazoga
mustahiq hisoblanadi. Ular bir qancha turga bo‘linadi. Jinoyatlar qaysi
jihatdan ko‘rilishicha qarab, quyidagi turlarga bo‘linadi: agar jinoyatlarga
beriladigan jazo nuqtai nazaridan qaralsa,
hudud, qasos yoki
diya va
ta’zir jinoyatlariga; jinoyatchining maqsadi nuqtai nazaridan qaralsa,
134
qasddan va
qasdsiz sodir etilgan jinoyatlarga; jinoyat vaqti nuqtai
nazaridan qaralsa:
aniq va
noaniq hisoblangan jinoyatlarga; agar
jinoyatlarning oqibatlari nisbatiga qaralsa,
ijobiy va
salbiy,
qayta
takrorlanuvchi,
vaqtinchalik va
davom etuvchi jinoyatlarga, jinoyat
tarkibi bo‘yicha, uni:
toifaga qarshi,
ma’lum shaxsga qarshi,
oddiy va
siyosiy jinoyatlarga ajratish mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: 
