A’jiniyaz do’retiwshiliginde turaqli so’z dizbeklerinin’ qollaniliwi

Mal iyesin tabar, sóz tapsa júye,

Shóbinde shafáát, qusında kiye,

Teńiz eteginde bolar qanshiye,

Bulardıń bárshesi elimde bardı²

Birewde bar pitken aqıl,

Juqpay keter súrtken aqıl,

Oydaǵını bilip bolmas,

Burınǵıdan qalǵan naqıl.³
Adamdı jaratqan qádir qudayım,
Bendeńe táwekel ráhim kerekti,

Panahında qup saqlańız ilahım,

Bir basqa bir ólim bolsa kerekti.⁴
Aq Meńesh, búgin tańas, endi jatpa,

Jata qoysań baytalıń bolar qatpa,

Baytal shawıp báygi almas degen sóz bar,

At pen shawıp baytalıń tırtańlatpa.⁵

Shayır tárepinen qollanılǵan frazeologiyalıq sózler yaǵnıy naqıl-maqallar stillik maqsette hám qosıqtıń dúzilisi hám uyqasına bola ayırım ózgeruslerge ushırap kelgen.


Juwmaq

Sózlik quramda tek jeke sózler ǵana emes, jeke sózlerdey pútin bir máni ańlatıwshı bir neshe sózler dizbeginen quralǵan turaqlı sóz dizbekleri de belgili orındı iyeleydi. Onıń ústine bul leksikalıq qatlam ózgeshe sıpatqa, ayrıqshalıqlarǵa iye sózlik quramnıń bir toparın quraydı. Olar mánilik jaqtan , mánilik ótkirligi jaǵınan tildiń qaymaǵı, maǵızı sıpatında bahalanadı.

Haqıyqatında da, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń belgili túrlerinen esaplanatuǵın naqıllar, maqallar, idiomalar, sonday-
aq, onıń basqa da túrleri biziń kúndelikli til arqalı qatnas jaǵdayımızda pikirimizdi tolıq, ózine tán barlıq mánilik boyawları menen jetkeriwde ayrıqsha xızmet atqaradı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleri usi kózqarastan tildiń qaymaǵı sıpatında kórinedi. Onda xalıqtıń ásirler boyı payda etken, jıynaǵan ushqır qıyallarınıń, danalıǵınıń, sóz dóretiwshiliginiń ájayıp úlgileri jatır.

Biz bul referet jumısımızda usınday ájayıp sóz úlgileri bolǵan turaqlı sóz dizbekleriniń klassik shayırımız Ájiniyaz dóretiwshiliginde qollanılıw ózgeshelikleri haqqında sóz ettik.

Klassikalıq ádebiyatımızdı janrlıq jaqtan bayıtqan, óziniń ólmes hám bahalı ádebiy miyrası menen ádebiyatımızda óshpes iz qaldırǵan Ájiniyaz Qosıbay ulı dóretpelerin lingvistikalıq jaqtan úyreniw til bilimi aldında turǵan ayrıqsha bir máselelerdiń biri esaplanadı. Jumısımızdı jazıw barısında turaqlı sóz dizbeklerin shayır tárepinen ónimli hám obrazlı túrde sheber paydalanǵanlıǵın kóriwimizge boladı. Shayır tilde qatıp qalǵan, ózgeriske ushıramastan sol halında qollanılıp kiyatırǵan frazeologizmlerdi stillik maqsetke bola fonetikalıq jaqtan, ayırım halatlarda strukturalıq jaqtan da ózgertip qollanǵan. Biraq, solay bolsa da bul til birliginiń leksika-semantikalıq mánisi buzılmastan, tásirsheńligin saqlap qalǵan.Bul da
shayırdıń dóretiwshilik uqıbı hám sóz tańlaw sheberliginiń joqarı ekenliginde.

Jumısımız barısında Ájiniyaz doıretiwshiliginde qollanılǵan turaqlı sóz dizbeklerin dáslep (I bapta) sóz shaqaplarına ajıratıp úyrengen bolsaq, II bapta shayır tárepinen qollanılǵan turaqlı sóz dizbekleriniń semantikalıq birigiwshiligi boyınsha túrlerine toqtalıp óttik.

Juwmaqlap aytqanda, XIX ásir qaraqalpaq klassik ádebiyatı tiykarshılarınan biri bolǵan kórnekli shayır Ájiniyaz dóretiwshiliginde turaqlı sóz dizbekleri (frazeologizmler) stillik maqsette ónimli qollanılǵan. Bul másele til biliminde ele de tereń izertleniwdi talap etetuǵın máselelerdiń biri dep esaplaymız.