A’jiniyaz do’retiwshiliginde turaqli so’z dizbeklerinin’ qollaniliwi

Shaytanım seskenbeydi sendey qızdan.²

Yigitler, kúlip shad olıń,

Ushbu sózge qulaq salıń,

Mástiw-xurram bolıp kúliń,

Hesh kim munday bolan yoqtı.¹
Biywapanı súyip qalmańız dárdá,

Órter yuregińni ol biywapa yar,

Basıń qoshsań qádiriń bilmes namárdá,

Janıńa ot salur ol biywapa yar.²
Ziywar aytur sańa kelur shum ólum,

Sózle qazan urıp solmayın gúliń,

Sózlámákdin qalur shu qızıl tiliń,

Bir kún shıbın kibi jandın ayrılsa.³

Mısallarda keltirilgen turaqlı sóz dizbekleriniń mánileri:

Bel baylaw- qanday da bir jumısqa shıntlap kirisiw,

Shaytanı seskenbew- qorqpaw,

Qulaq salıw- tıńlaw,

Júregin órtew- qıynaw,

Gúli solıw- dúnyadan ótiw.

Frazeologiyalıq dizbekler.
Bul frazeologiyalıq sóz dizbekleri de leksikalıq jaqtan turaqlı sıpatqa iye. Olardıń quramındaǵı jeke sózler jıynalıp barıp , bir pútin máni ańlatadı, bóleklerge bóliwge bolmaydı, al frazeologiyalıq ótlesiwler hám frazeologiyalıq birliklerden ayırması bundaǵı ulıwma máni jeke komponentleriniń leksikalıq mánileri menen tikkeley baylanısta boladı. Klassik shayırımız Ájiniyaz óziniń qosıqlarında frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń basqa túrlerine salıstırǵanda frazeologiyalıq dizbeklerden sheberlik penen paydalanǵanlıǵın kóriwimizge boladı. Mısalı:

Qara tún túnerse qabaǵın úyip,

Awiriń janıp, azabına ish kúyip,

Qoriqqanıńnan sálem berip iyilip,

Árman bilen qayǵılanıp óterseń.¹
Annan sońra tústiń yurttıń kózine,

Táriyp boldıń shayırlardıń sózine,

Bul yalǵanshı panıy dúnya júzine,

Jekke sen bir óziń keldiń, Biybigúl.²

Danıshmand nuqtádan shiyrin zibanlı,
Molla Mamut degen begleri bardur.³
Ǵam-ǵussada olma pistá dáhánim,

Lafzi jandın súshik, shiyrin zibanım,

Kelurman bar olsatánde bu janım,

Boynıń burıp, Húrzadajan, ǵam yemá.⁴

Shaban minip, shańda qalma,

Eki berip, birin alma,

Biywapaǵa kóńil berme,

Qalursań árman ishinde.⁵

Shayır frazeologizmlerdi qollanǵanda basqa sózler sıyaqlı bul birliklerdi de arab-parsı tilleri tásirinde fonetikalıq ózgerislerge ushıratıp qollanǵan. Joqarıda keltirilgen bel baǵlasa, órter yuregińni, ǵam yema, kóńil berme sıyaqli turaqlı sóz dizbeklerinde qaraqalpaq ádebiy tilinen ózgeriske ushirap kelgenin kóremiz. Keltirilgen mısallardaǵı frazeologiyalıq dizbeklerdiń mánileri:

Qabaǵın úyiw- ashıwlanıw, ǵázepleniw,

Kózge túsiw- adamlardıń itibarına erisiw,

Shiyrin zibanlı- jaqsı sózli,

Ǵam jemew- uwayımlamaw, qayǵırmaw,

Kewil beriw- unatıw, jaqsı kóriw.

Frazeologiyalıq sózler.

Tilimizde sóz dizbekleriniń ajıralmaslıqtı talap etetuǵın, kúndelikli turmısta tayar túrinde ushırasatuǵın ózgeshe taǵı bir toparı bar. Máselen, naqıl-maqallar sózleriniń grammatikalıq jaqtan bekkem túrde baylanısıwı, leksikalıq jaqtan birligi, ajıralmaslıǵı boyınsha frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń joqarıdaǵı toparlarına júdá jaqın. Olardaǵı hár qanday leksikalıq-grammatikalıq orınsız ózgeris tilimizde qáliplesip, ómir súrip kiyatırǵan tiykarǵı normanı buzıwǵa alıp keledi. Bul arqalı naqıl-maqallar ańlatatuǵın anaw ya mınaw tıyanaqlı máni buzıladı. Mısalı: Ónerliniń qolı altin, miynet etseń emerseń h.t.b.

A.Dáwletov óziniń “Til bilimi tiykarlari” miynetinde turaqlı sóz dizbekleriniń bul túrine minaday sıpatlama beredi:

“.... Joqarıda keltirilgen frazeologizmlerdiń úsh túrinen tısqarı hár bir tilde sol tildiń milliy ózgesheliklerine baylanıslı frazeologiyalıq dizbekleri, sonday-aq, xalıq aralıq frazeologizmlerge aylanıp kerken “ushırma sózler”, aforizmler ushırasadı. Bulardıń qatarına hár bir tilde jumsalatuǵın naqıl-maqallar da qosıladı. Mine bulardıń barlıǵın bir toparǵa kirgizip, biraz ádebiyatlarda onı frazeologiyalıq gáp, ayırımlarında frazeologiyalıq sóz degen atama menen ataydı. Bizińshe, frazeologiyalıq gáp degen atama mazmunǵa kóbirek sáykes keledi. Sebebi, bul toparǵa kiretuǵın frazeologizmler sintaksislik dúzilisi jaǵınan sóz dizbeginen góre gápke kóbirek usaydı....”¹

Usı pikirlerden kelip shıǵıp Ájiniyaz poeziyasında qollanılǵan frazeologiyalıq gáplerge toqtalıp ótemiz: