Agronomiya va biotexnologiya fakulteti

Tuproq qattiq fazasini o’rtacha kimyoviy tarkibi (A.P.Vinogradov ma’lumoti bo’yicha)

Elementlar	%	Elementlar	%	Elementlar	%
Kislorod	49,0	Bariy	0,05	Galliy	10
Kremniy	33,0	Stronsiy	0,03	Qalay	10
Alyuminiy	7,1	Sirkoniy	0,03	Kobalt	8*10^-4
Temir	3,7	Ftor	0,02	Toriy	6*10^-4
Uglerod	2,0	Xrom	0,02	Mishyak	5*10^-4
Kalsiy	1,3	Xlor	0,01	Yod	5*10^-4
Kaliy	1,3	Vanadiy	0,01	Seziy	5*10^-4

Natriy	0,6	Rubidiy	6*10^-3	Molibden	3*10^-4
Magniy	0,6	Rux	5*10^-3	Uran	1*10^-4
Vodordo	0,50	Seriy	5*10^-3	Berilliy	10-4
Titan	0,46	Nikel	4*10^-3	Germaniy	10-4
Azot	0,10	Litiy	3*10^-3	Kadmiy	5*10^-5
Fosfor	0,08	Mis	2*10^-3	Selen	1*10^-6
oltingugurt	0,08	Bor	1*10^-3	Simob	10-6
Marganes	0,08	Qo’rg’oshin	1*10^-3	Radiy	8*10^-11

Tuproqning mineral qismi - har xil mineral zarrachalarining bo’lakchalaridan tashkil topgan bo’lib, ularning o’lchamlari 1 millimetpHing milliondan biridan 1 mm gacha vaundan ham kattaroq bo’lishi mumkin. Tuproq minerallari paydo bo’lishiga qarab, birlamchi va ikkilamchi minerallarga bo’linadilar.

Birlamchi minerallar - kvars, dala shpatlari, slyudalardan iborat bo’lib, ular asosan qum zarrachalari (0,05 dan 1 mm gacha) va chang (0,001 dan 0,05 mm gacha) holatida bo’ladi.

Birlamchi minerallarni kimyoviy parchalanishi (gidroliz, oksidlanish) natijasida va har xil organizmlar ta’sirida turli xil tuzlar va ikkilamchi minerallar - kaolinit, gidroslyudlar hosil bo’ladi. Ular tuproqda loyqa kolloid zarrachalar holida, qisman mayda chang zarralari ko’rinishida ham uchraydi.

Minerallar kimyoviy tarkibiga ko’ra, kremnyokislorodli birikmalarga (yoki silikatlarga) va alyumo-kremnyokislorodli (yoki alyumosilikatlarga) birikmalarga bo’linadilar.

Kremnyokislorodli birikmalardan tuproq eng ko’p tarqalgani bu kvars (SiO₂) bo’lib, u ko’pincha qum va chang zarrachalaridan tashkil topgan bo’ladi. Barcha tuproqlarda kvars miqdori 60 foiz, qumloq tuproqlarda esa 90 va undan ortiq foizni tashkil qiladi. Kvars juda mustahkam mineral hisoblanib, hyech qanday kimyoviy reaksiyalarga kirishmaydi.

Alyumoqremnyokislorodli birikmalar tuproqda birlamchi va ikkilamchi minerallardan iborat. Birlamchi alyumo-silikatlardan eng ko’p tarqalgani dala shpati bo’lib, ular kaliyli (artoklaz), natriy - kalsiyli (anortit va al’bit) bo’ladi.

Tuproqda, dala shpatiga nisbatan slyudalar kam miqdorda tarqalgan bo’lib, ulardan ko’p uchraydiganlari kaliyli slyuda-muskovit (KAl₂(AlSi₃O₁₀) (OH)₂ temir- magneziyali slyuda–biotit – (K(Mg, Fe)₃(AlSi₃O₁₀)₅(OH,F)₂

magneziyali slyuda–flogopit–K Mg (AlSi₃O₁₀)(OH,F)₂ hisoblanadi.

Dala shpatlari va slyudalar, asta- sekinlik bilan parchalanib, ulardan ajralib chiqqan kaliy, kalsiy, magniy, temir va boshqalar o’simlik uchun oziqa hisoblanadilar.

Ikkilamchi alyumosilikatlar minerallar, asosan, kremniy, alyuminiy, kislorod va vodoroddan, hamda kam miqdorda kalsiy, magniy, kaliy, temirdan tashkil topgan bo’ladi.

Ikkilamchi minerallar ayrim xususiyatlari bilan (kristall panjaralarni tuzilishi, disperslik darajasi va boshqalar) quyidagi guruhlarni birlashtiradi: montmorillonitli, kaolinitli va gidroslyudalilarni.

Montmorillonitli guruhga-montmorillonit, (Al₂Si₄O₁₀(OH)₂ * nH₂O)

Beydeliit Al₂Si₃O₉(OH)₃ * nH₂O va boshqa ayrim minerallar kiradi.

Montmorillonitli loylar yuqori disperslik shishish va yopishqoqlik xususiyatiga ega bo’ladi.

Kaolintli guruhlarga – kaolinit (Al₂Si₂O₅(OH)₄) va galluazit (Al₂Si₂O₅ (OH)₄ * 2H₂O) kiradi. Kaolinitli loylar, montmorillontli loylarga nisbatan dispersliq namni oz miqdorda shimishi va kam yopishqoqligi bilan farqlanadi.

Gidroslyudalar dala shpati va slyudalardan hosil bo’ladi. Ulardan eng ko’p tarqalganlari: gidromuskovit (illit) – KAl{(SiAl)₄O₁₀}(OH)₂ * n H₂O; Gidrobiotit - K (MgFe)₃{(AlSi)₄O₁₀} * (OH)₂ * n H₂O va vermikulit – (Mg Fe²⁺,F³⁺)₂ {(Al,Si)₄O₁₀} (OH)₂ * 4H₂O

Ikkilamchi alyumosilikatli minerallar kristall panjaralarini tuzilishi, disperslik darajasi va boshqa hususiyatlari bilan farqlanadir, lekin, ularda bir-biriga o’xshashlik belgilari ham mavjud. Ular tuproqda kristallar shaklida uchrab, o’lchami bir necha mikrometrdan 10-100 mikrometrgacha tebranadi. Ushbu minerallar, yuqori disperslik xususiyatiga ega bo’lganligi uchun katta yuzaga va singdirish qobiliyatiga ega.

Tuproq mineral qismi tarkibiga amorf moddalar ham kiradi. Ulardan eng ko’pi alyuminiy gidrooqsili Al₂O₃ * nH₂O va temir Fe₂O₃ * nH₂O hamda kremniy gidroqsili – SiO₂ * nH₂O hisoblanadi.

Ular tuproqda amorf-kolloid cho’kma (gel’) hosil qiladi. Ushbu moddalar o’z tarkibidan asta-sekinlik bilan suvni yo’qotib kristallar hosil qiladi, kremniy gidroqsili esa tuproqda ikkilamchi kvarsga aylanadi va shu bilan bir qatorda, alyuminiy, temir gidroqsilidan, gibbsit – Al₂O₃ * 3H₂O

Bemit – Al₂O₃H₂O, getit - Fe₂O₃ * H₂O, limonit – 2Fe₂O₃ * 3H₂O va boshqa moddalar hosil bo’ladi.

Tuproqda shuningdek, har xil karbonatlar, sulfat, nitrat, xlorid, fosfatning kalsiyli, magniyli, kaliyli va natriy tuzlari ham mavjud bo’lib, ular suvda yaxshi eriydi. Suvda yaxshi erimaydigan kalsiy va magniy karbonati, magniy va kalsiy sulfat tuproqni qattiq qismida ko’plab uchraydi.

Hamma tuproqlarda suvda kam eriydigan fosfor kislotasini tuzlari (kaliyli temir va alyuminiyli, magniyli fosfatlar) mavjuddir. Ammo ular o’simlik tomonidan yaxshi o’zlashtirilmaydi.

Tuproqning har xil mineral fraksiyalari bir biridan zarrachalarining o’lchamlari bilan emas, balki mineralogik va kimyoviy tarkibini bir xil bo’lmasligi hamda undagi oziq elementlar miqdori bilan ham farq qiladi. Tuproqning qum va katta changlardan iborat bo’lgan zarrachalarining ko’p qismini dala shpati va kvarslar tashkil etadi. Natijada, ularning tarkibida kremniy miqdori ko’p bo’lib, alyuminiy, temir, kalsiy, magniy, kaliy, fosfor va boshqa elementlar kam miqdorda bo’ladi (53-jadval).

53. 
    jadval