O’zbekison respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi islom karimov

O’ZBEKISON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ISLOM KARIMOV
NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA
UNIVERSITETI OLMALIQ FILIALI

‘’Konchilik ishi ‘’ kafedrasi

Boyitma olish manbalari fanidan

MUSTAQIL ISH

Guruh: 3ds-20 KI fqb

Bajardi: Maxsudov Doniyor
Qabul qildi: Ibragimov I.S

Mavzu: Arsenopirit. Skorodit. Simob minerallari.

Surma minerallari haqida tushuncha.
Reja:

1. 
   Arsenopirit minerali. Xususiyatlari.
   
2. 
   Skorodit haqida.
   
3. 
   Simob minerallari.Tabiatda tarqalishi.Birikmalari.
   
4. 
   Surma minerallari haqida.Tabiatda tarqalishi.Birikmalari.
   

Arsenopirit (mishyak kolche-dani) – sulfidlar sinfiga mansub mineral. Kimyoviy formulasi FeAsS. Qoʻshimchalari: So, Ni, Ai. Qattiqligi 5,5 – 6. Arsenopirit 5,9 – 6.3. Rangi kumush tusli oqdan kul ranggacha. Metallsimon yaltiroq, moʻrt, donador va choʻziq agregatlardan iborat boʻlib, kristall shaklida ham uchraydi. Koʻpincha gidrotermal konlarning yuqori va oʻrta temperaturali zonalarida kvars, pirit kabi minerallar bilan uchraydi. Asosan mishyak, oz miqdorda kobalt va oltin olinadigan mineral. Oʻzbekistonning deyarli barcha polime-tall konlarida uchraydi.

Turkum : Sulfid mineral
Formula: FeAsS
Kristalli tizim: Monoklinik
Kristal sinf: Prizmatik (2 / m)
Rang: kumush tusli oqdan kul ranggacha
Qattiqligi: Mo'rt
Moos shkalasi: 5.5 - 6
Yaltirashi : Metall
Chizig’ining rangi: Qora
Optik xususiyatlari: Anizotropizm kuchli qizil-binafsha rang


Arsenopiritning mikroskopik surati

Turli xil o'tish guruh metallari arsenopirit tarkibidagi temir o'rnini bosishi mumkin. Arsenopirit guruhiga quyidagi noyob minerallar kiradi:

-Kinosaflorit: (Co, Fe, Ni) AsS
-Gudmundit: FeSbS
-Iridarsenit: (Ir, Ru) AsS
-Osarsit yoki ruarsite: (Os, Ru) AsS yoki (Ru, Os) AsS
SKORODIT (yun. skorodon — sarimsoq; zarb bilan urilganda sarimsoq xidi chiqadi. nomi shundan) — arsenatlar sinfiga mansub meneral, tarkibi Fe AsO4*2H2O. tarkibida 34,60 % Fe2O3. 49,79 % As2O3. 15,61 % H2O bor. Tarkibida 7,1% gacha Al2O3 boʻlgan xillari — alyumoskorodit, 16% gacha PO5 boʻlgan xillari fosfoskorodit deb nomlanadi. Rombik singoniyada kristallanadi. Rangi och yashildan qoʻngʻir tusgacha. Qattikligi 3,5—4,0. Zichligi 3,1—3,3 g/sm3. Kristallari dipiramida, tabletka, prizma shakllarida; odatda zich, tuproqsimon agregatlar; poʻstloq, sferolitlar mayda kristalli druzalar holida uchraydi. Odatda, koʻpincha oltinni oʻzida yigʻuvchi mineral — arsenopiritning oksidlanishi natijasida hosil boʻladi. Skorodit oltin konining darakchisi sifatida maʼlum. Oʻzbekistonning koʻp hududlarida uchrashiga karamay, faqat Burchmullada mufassal oʻrganilgan. Xorijda Germaniya (Saksoniya), AQSH, Braziliya, Baykalorti va Uralda Skorodit konlari mavjud. Tojikistonning Takeli, Mosrif konlarida uchraydi.

Simob (lot. Hydrargurum), Hg — Mendeleyev davriy sistemasining II guruhiga mansub 6 davrda kimyoviy unsur; tartib raqami 80, atom massasi 200,59. Tabiiy Simob massa sonlari 196, 198—202 va 204 ga teng boʻlgan 7 ta barqaror izotopdan iborat. Simob juda qadimdan maʼlum. Tabiatda baʼzan tugʻma holda uchraydi, asosan, birikmalar holida boʻladi. Simobning asosiy minerali — kinovar HgS. Undan tashqari, Simobning 30 ga yaqin minerallari mavjud. Ispaniya, Kavkaz, Ukraina, Oʻrta Osiyo, Italiya va AQShda Simob konlari bor. Simob — odatdagi yaltiroq, kumush rang suyuq metall, zichligi 13,52 g/sm³, suyuqlanish temperaturasi —38,97°, qaynash temperaturasi 357,25°. Simob oʻzida boshqa metallar (mas, natriy, kaliy, kumush, oltinni eritib, oʻsha metallarning amalgamasini hosil qiladi. Oʻz birikmalarida 1 yoki 2 valentli. Kimyoviy jihatdan turgʻun modda. Asl metallar singari quruq havoda oksidlanmaydi; Simob kislorod bilan faqat yuqori trada reaksiyaga kirishadi. Galogenlar va oltingugurt bilan oson birikadi. Xlorid kislotada va suyultirilgan sulfat kislotada erimaydi, lekin zar suvida, nitrat kislotada, qaynoq konsentrlangan sulfat kislotada eriydi. Simobning ionlanish potensiali katta bulganligidan birikmalari beqaror, qizdirilganda parchalanadi. Simob juda koʻp asboblar (mas, barometr, termometr, yukrri vakuum nasoslari)da, oltin va kumushni rudalardan ajratib olishda, elektrotexnikada, radiotexnikada, portlovchi moddalar, kunduzgi, katod va kvars lampalari, kalomel elektrodlari tayyorlashda, harbiy maqsadlarda ishlatiladi.
Odam organizmiga bir kechakunduzda oʻrta hisobda ovqat orqali 0,02—0,05 mg Simob oʻtadi. Kishi qonida oʻrta hisobda 0,023 mg/ml, siydikda 0,1—0,2 mkg/ml miqdorida Simob bor. Simob organizmda Si, Sn, Cd, Se mikroelementlarining singishi va almashinuvida yordam beradi. Simob va uning birikmalari zaharli, shuninguchun ishlatishda ehtiyot choralariga rioya qilish zarur. Metall Simobning bugʻlari ayniqsa xavfli. Simob nafas orqali qonga oʻtadi. Qonga oʻtgan Simob undagi oqsillar bilan qoʻshiladi. Simob ning bir qismi jigar, buyrak, taloq va miya toʻqimalarida toʻplanadi. Sdan zaharlarganda vena orqali giposulfitning 20%li eritmasi yuboriladi, markaziy nerv sistemasi faoliyatini normallashtiradigan farmakologik hamda fizioterapevtik vositalar buyuriladi va h.k. Simob preparatlari antiseptik va siydik haydovchi xususiyatlari tufayli tibbiyotda qoʻllanadi.

Simob birikmalari. Simobning koʻp birikmalari maʼlum. Simob dimetil (CH3)2Hg — rangsiz ogʻir suyuqlik, shirin mazaga ega, bugʻi juda zaharli. Oksidlaridan Hg2O —qora tusli kukun va HgO — qizil yoki sariq tusli kristall, peroksidi HgO2 beqaror modda, Simob metilxlorid CH3HgCl — rangsiz kristall modda, organik sintezlarda qoʻllanadi. Simob nitrat HgNO3H2O — rangsiz kristall, suvda, nitrat kislotada eriydi, spirt va efirda erimaydi. Simob (II)bariy yodid Ba(HgI4)5H2O yoki HgI2BaI25H2O sargish kristall, beqaror, gigroskopik, suvda va spirtda eriydi. Mikroanalizda alkaloidlarni anikdashda ishlatiladi. Simob (II) bromid (simob dibromid) HgBr2 — kristall modda, oq kukun, zaharli, suvda, spirt va efirda eriydi. Simob (II) xlorid sulema deyiladi.

Simob yodid Hgl2 yoki Hgl, capgʻishyashil kristall modda (kukun), nur taʼsirida uzgaradi, suvda va spirtda erimaydi. 2 shakli bor: tetragonal shaklli qizil rangga ega, 170°da sargʻayadi, sovutilsa yana qizaradi; romb shakllisi sariq rangli kristall, suvda erimaydi, kaliy yodidda eriydi, zaharli. Simob (II) kumush yodid HgAgI, sariq mayda kukun, suvda erimaydi. Simob sulfat HgSO4, Simob sulfit HgSO3, Simob sulfat Hg2SO4 Simob atsetet Hg(C2H4O2), Simob (II)xromat Hg2CrO4. Simob sianid Hg(CN)2, Simob sianat Hg(ONC)2 va boshqa birikmalar kimyo sanoatida, tibbiyotda, fotografiyada va boshqa sohalarda qoʻllanadi.
Darchin – bu simob olinadigan ruda . Uning kimyoviy formulasi tabiiy simob sulfid bo’lib, «HgS» bilan ifodalanadi. Uning tarkibida 86,2 foiz simob bor. Bu vulqon lavasining cho’kishi natijasida hosil bo’lgan to’q qizil rangli mineral. Darchin, ba’zi tillarda «kinovar» nomi bilan mashhur, masalan, norveg tilida. Yunon madaniyatida «jodugar qozon» deb nomlangan zaharli moddalar ro’yxatiga kiritilgan. Uning ingliz tili «cinnabar» dir. Uning kelib chiqishi arabcha bo’lib, «qizil chang» ma’nosida ishlatilgan. Uning «Metatsinnabar» deb nomlangan turi kulrang qora rangda. Bu mujassam kinabarga qaraganda yorqinroq, kulrang va shaffof.

U sog’liqni saqlash sohasida, ayniqsa teri kasalliklarini davolashda, akne, bo’yoqlar va zang ingibitorlarini davolashda ishlatiladigan dorilarda ishlatiladi. Simob birinchi marta qizil bo’yoq olish uchun ishlatilgan. Simob xom ashyosi bo’lgan doljin ba’zi mamlakatlarda uchraydi. Ispaniya, Sloveniya, Italiya, Xitoy, Rossiya, Meksika va Kaliforniyada kinabaronning katta zaxiralari mavjud. Ispaniya va Italiya dunyodagi simobga bo’lgan ehtiyojning katta qismini qondiradi. Ispaniyadagi El Entredicho kinabar konlari dunyodagi eng yirik simob zaxiralari hisoblanadi.

Kinovardan simob olish uchun ruda yuqori haroratli pechlarda isitiladi va havo oqimi beriladi. Havodagi kislorod kinovorda oltingugurt dioksidi gazini hosil qiladi, bu simob va oltingugurt aralashmasidir. Shu bilan birga, simob bug ‘shaklida chiqariladi. Chiqarilgan simob sovutish natijasida cho’kadi. Yer qobig’idagi bir tonna tosh tarkibida 0,5 mg simob bor.

Kinovar
Tarixiy nomi bilan surma yoki stibium nomlanadi. Miloddan avvalgi 3000 yillarga oid tarixga ega amfoter metall element. Motsartni o’ldirgan modda ekanligi da’vo qilinmoqda. Hatto mish-mishlarga ko’ra, Nyuton tortishish kuchidan ko’proq surma bilan qiziqqan. Ushbu da’volarni isbotlash qiyin bo’lsa-da, zaharli bo’lgan surma ko’plab mahsulotlarda gugurtdan tortib o’qgacha, o’yinchoqlardan batareyalarga qadar ishlatiladigan juda muhim element ekanligi ma’lum. Ilgari, ayollar ko’zlarini silash uchun surma ishlatganlar. Hozirgi kunda bu ba’zi dorilarda uning xususiyatlaridan foydalanadigan metalloiddir. Surmaning kimyoviy belgisi «Sb» dir. Bu elementlar jadvalining 5-A guruhida. Bu atom raqami 51, atom og’irligi 121,76, zichligi 6,7 bo’lgan qattiq yarim metalldir. Bu metall va metallmas xususiyatlarga ega bo’lgan metalloiddir. Qattiqligining qiymati 3-3,5 gacha. Uning erish nuqtasi 630 °C, qaynash harorati 1587 °C. U kumush-oq rangli, yaltiroq, mo’rt metall. Issiqlik va elektr o’tkazuvchanligi yaxshi emas. Uning kristalli tuzilishi oddiy uchburchakdir.
Rangli metallar orasida surma quruq havo ta’sir qilmaydi. Nam havoda yorqinligini yo’qotadi. Bunga xona haroratida havo ta’sir qilmaydi; ammo, qizdirilganda u yonadi va kuchli oq tutun chiqaradi. Korroziyaga chidamliligi yuqori. Bunga sovuq va suyultirilgan kislotalar ta’sir qilmaydi. Issiq konsentrlangan sulfat kislota ta’sir qiladi. U oltin suvda osongina eriydi. Suyultirilgan va konsentrlangan nitrat kislotalarda eriydi. Yupqa kukunli shakl issiq konsentrlangan xlor kislotasi bilan reaksiyaga kirishadi. Suvda eriydigan surma birikmalari mishyak kabi zaharli hisoblanadi. Qo’rg’oshin va qalayga surma qo’shilsa, u qattiqlashadi.
Odatda surma sulfidli birikma sifatida uchraydi. Eng muhim va tejamli surma mineral – antimonit yoki stibnit. Antimonit metall ishlab chiqarishda va xom ashyo sifatida ishlatiladigan eng tejamkor mineral hisoblanadi. U oson eriydi va tarkibidagi begona moddalardan osonlikcha ajralib chiqadi. Surma minerallari ko’pincha vismut va mishyak minerallari bilan birga uchraydi. Tabiatda 150 ga yaqin mineral tarkibida surma mavjud. Surma o’z ichiga olgan asosiy minerallar: senarmat, servitit, valentinit, kermesit, livingstonit, tetraedrit, jamesonit, burnoiddir.Minerallardan surma olish uchun gazlashtirish va qaytarish, to’g’ridan-to’g’ri elektroliz, elektrolit, tozalash va boshlang’ich kabi turli xil usullardan foydalanish mumkin. Yulduzli usulda eritilgan suyuq surma sovutilganda uning yuzasi yulduzga o’xshash shaklga ega bo’ladi. Shu sababli bu usul «yulduzlar reytingi» deb nomlanadi. Hisob-kitoblarga ko’ra, dunyodagi jami surma zaxirasi 5 million tonna atrofida. Asosiy zaxira 3-4 million tonnani tashkil etadi. Xitoy va Rossiyadagi surma zaxiralari butun dunyo zaxiralarining 60 foizini tashkil qiladi. Surma zahirasi eng ko’p bo’lgan mamlakatlar ; Xitoy, Rossiya, Boliviya, Yaponiya, Janubiy Afrika, Meksika va Avstraliya. Eng yirik surma ishlab chiqarish Xitoyning Xunan mintaqasida ishlab chiqarilgan. Dunyo bo’ylab surma ishlab chiqarishning taxminan 75 foizi ushbu mintaqada ishlab chiqariladi. Xitoy surma ishlab chiqarishda; Keyingi o’rinlarni Rossiya, Tojikiston, Boliviya va Avstraliya egallamoqda. Dunyoda yillik surma ishlab chiqarish taxminan 50 ming tonnani tashkil etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. «Mineralogiya s osnovami kristallografii». M. «Nedra», 1989.

2.Betextin A.G. «Mineralogiya kursi». T. «O`qituvchi», 1969.
3.Bulax A.G. «Obshaya mineralogiya». S.Peterburg, 1999.
4.Barabanov V.F. «Geneticheskaya mineralogiya». M. «Nedra», 1977.
5.Godovikov A.A. «Mineralogiya». M. «Nedra», 1975.
6.Djons M.P. «Prikladnaya mineralogiya». M. «Nedra», 1991.