Agrokimyoning ekologik muommolari

2-mavzu
Azotli o’g’itlarning ekologik ta’siri
REJA

1. 
   Azotli o’g’itlarning tabiatda aylanishi.
   
2. 
   Azotli o’g’itlarning yo’qolishi va tabiat muhitga ta’siri.
   
3. 
   Azotli o’g’itlarning tuproq unumdorligi va maxsulot sifatiga ta’siri.
   
4. 
   Azotli o’g’itlar va suv havzalarining ifloslanishi.
   

Tachnya tushunchalar: azotli o’g’it, tabiatda aylanishi, azotfiksasiya, ammonifikasiya, nitrifikasiya, dinetrifikasiya, yuvilish, uchish, nitrat, ammoniy, molekulyar azot, azot oksidlari, ammoniyli o’g’it, nitratli o’g’it, amidli o’g’it, ammoniyli-nitratli o’g’it, sekin ta’sir etuvchi o’g’it, MFU, KFU, sizot suvlari, atmosfera, ifloslanish, tuproq, unumdorliq gumus, hossa, agrofiziq agrokimyoviy, mikrobiologiq maxsulot, sifat, nitrat, og’dir metal, ftor, evtrofikasiya, yuvilish, eroziya, suv havzasi, ko’l, dengiz va sharbat usuli.
Azot tanqisligi oqsil, ferment, xlorofil moddalar sintezini susaytdiradi, uglerodlar sintezi esa xlorofilsiz amalga oshmaydi. Azot, yangi paydo bo’layotgan hujayralar uchun muhim bo’lib, o’simliklarning usib rivojlanishi va eng muhimi hosil tugish davrida juda zarur elementdir. Qishloq xo’jalik ekinlaridan yuqori hosil olish uchun 150-350, hatto 400 kg/gacha sof holatdagi azot talab etiladi. Lekin o’g’itlardan to’g’ri, isrofsiz foydalanish uchun tuproq; unumdorligi, ya’ni tuproqdagi azot zahirasi, o’simliklarning azotga bo’lgan talabchanligini hisobga olish va hosilning pishib yetilish davrida vegetativ organlardagi azotning generativ organlari tomon o’tishini (bunda azotning yetishtdirilgan hosil bilan tuproqdan chiqib ketishini) hisobga olish lozim. Yetishtdirilgan hosil inson extiyojlari uchun foydalaniladi. Demak o’simlik tomonidan tuplangan azotning bir qismi tuproqda qaytib tushmaydi Shuning uchun tuproq unumdorligining pasayib ketmasligi uchun tuproqni qushimcha mineral va organik o’g’itlar bilan o’g’itlash lozimddir. Bundan tashqari, mi­neral o’g’itlar tarkibidagi azotning foydali koeffi­siyenta 50—60%, organik o’g’it tarkibidagisi esa 30-40% bo’lsa, asosiy ekin dalalarida azot tanqisligi yaqqol seziladi. Bundan shunday xulosa qilish mumkinki, tuproq tarkibidagi azot miqdori va o’simliklar tomonidan olib chiqib ketilgan azot normasini aniq bilib, ekilgan ekin eqtiyojiga qarab tuproq o’g’itlansa, birinchidan, sifatli (nitratsiz) hosil yetishtdiriladi, ikkinchidan, atrof-muhit (azot va azot birikmalari bi­lan) ortiqcha ifloslanmaydi. Tuproq tarkibidagi ortiqcha azot asosan, nitratlar shaklida bo’lib, bu beqaror birikma tezlikda suv bilan yuvilib yoki gaz holatiga utib atmosferaga chiqib ketadi.
Nazarda tutish kerakki, mineral o’g’itlar miqdorini o’zluksiz oshdirish bilan hosilni oshdirib bo’lmaydi. Ortiqcha berilgan o’g’itlar atrof-muhitning ifloslanishi va ichimlik suv manbalarida nitrat miqdorining keskin oshib ketishiga sabab bo’ladi. Suv manbalarida nitrat miqdorining 40—45 mg/l ga yetishi kishilarda turli hil kasalliklarning kelib chiqishi va suvdaga jonivorlarning zaharlanishiga sabab bo’ladi. Nitrat­lar zaharli bo’lmasada, ular ichakka utgandan keyin ichak bakteriyalari ta’sirida nitritlarga aylanib, qondagi gemoglobin bilan birikib, uni metgemoglobinga aylantdiradi. Metgemoglobin esa qonning organizmni kislorod bilan ta’minlash faoliyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi va zararlaydi.
Ammiakli formadagi azotli o’g’itlar atrof-muhitni ifloslantdirib, suvdagi miqdori 0,02—5 mg/l bo’lganda, uta zaharli hisoblanadi. Atrof-muxitni ammiakli formadagi azotli birikmalar bilan ifloslantdiruvchi asosiy manbalar parrandachilik chorvachilik fermalari va shakar chiqitlariddir. Bu chiqindilarda tarqalayotgan nitrat miqdori tuproqda 380—400 mg/ga, ammiak miqdori esa 2000—2200 kg/ga ga qadar yetishi mumkin. Faqat yomg’ir suvlari bilan 13—15 kg/ga gacha azot tuproqka tushmokda. Azot muammosini hal etishning eng asosiy yullaridan biri, tuprokda biologik azotni ko’paytdirish bo’lib, yomg’ir chuvalchanglari, azot to’plovchi mikroorganizmlar va dukkakli o’simliklardan foydalanish maqsadga muvofikdir. Kuk G. va Vilyamsl R. ma’lumotlariga ko’ra, bir gektar yerni organik azot bilan tula ta’minlash uchun 2500 bosh tovuq yoki 250 bosh kurka yoki 25 bosh cho’chqa yoki 2—3 bosh sigirdan yil davomida chikqan chiqitlarni solish yetarlidir.
Deqqonchilikda tuproqni unumdorligini kutarishda azotni mohiyati juda ko’p. Azot kimyoshunos va tabiatshunos olimlar diqqatini doim jalb qilib kelmoqda. Ittifoqimizda tuproq kimyosi fanining asoschisi Dimitriy Nikolayevich Pryanishnikov o’zining shox asarini shu elementga bag’ishlagan (Pryashnikov D. I. — «Azot v jizni rasteniy n v zemledeli SSSR», Moskva, 1945). Jumhuriyatimizning taniqli agroximigi, marhum professor P.V. Protasovning ham yirik asari azot haqida (Protasov. P. V. — «Azot v xlopkovodstve Sredney Azii», Tashkent, 1961.) Shu kunlarda Toshkent qishloq xo’jalik instituti agro­ximiya kafedrasinint muddiri, professor Teshaboy Pdiroxupov ham azot ustida o’z tadqiqotlarini davom ettdirmoqda.
D.N.Pryanishnikov targ’iboti buyicha azot elementi va uning birikmalari o’simliklar hayotida hamda dehqonchilikda benixqoya muhim ahamiyatga egaddir. Bu ibora shu bugun va kelgusida qam o’z ma’nosini yo’qotmay, ekinlardan yuqori hosil olish, insonni oqsil moddasi bilan ta’minlash istiqbollarini va maqasadlalarini belgilamoqda. Azotni dehqonchilikdagi ahamiyati katta bo’lsada, biroq sunggi yillarda uni ko’p ishlatish natijaoida salbiy tomonlari ham ko’rinib qoldi.
O’simliklar, shu jumladan g’o’zani mineral o’g’itlar bilan oziqlantdirishda azot elementi asosiy o’rinni egallaydi. Shu bois dehqonchilikda ekinlardan yuqori hosil oliщda azot o’g’itlari dastlabki zarur omil hisoblanadi,
Maxsus o’tkazilgan ilmiy tadqiqotlar asosida ma’­lum bo’ldiki, azot, fosfor va kaliy o’g’itlari ta’sirida paxta hosilini ikki barobar ko’paytdirish mumkin.
Azot g’o’zaning barcha o’sish va rivojlanish davrlarida kerak o’simlik vegetasiya oxirigacha uni har xil miqdorda o’zlashtirib turadi.
Azot bilan yaxshi ta’minlangan g’o’za tuplari bo’liq, tuda rivojlangan, to’q yashil bargli bo’ladi. Agar o’simlik azot bilan yaxshi ta’minlanmasa g’o’zaning rivojlanishi kasalbiy tomonga o’zgaradi, barglar och yashil, sarg’ish rangli bo’lib ularning erta tukilib ketish hollari ko’zatiladi. Shunday sharoitda g’o’zaning gullari hamda tugunchalari tukilib, paxta hosili keskin kamayganligi aniqlapgan. Ma’lumki, azotsiz oqsil bo’lmaydi. Oqsil bo’lmagan taqdirda esa hayot yo’qddir. XIX asrning boshlarida olimlar moddasining tarkibini aniqlab, unda 50—55 foiz uglerod, 21—25 foiz kislorod, 15—17 foiz azot va 6 — 7 foiz vodorod borligini isbotladilar. Oqsilning hayotdagi ahamiyatini birinchi marotaba Fridrix Engels belgilab berdi. U shunday deb, yozgan edi: «Xayot oqsilning mavjudligidir...» Sunggi yillarda o’tkazilgan tadqiqotlar natijasi oqsil hayotda asosiy ahamyatga ega ekanligi yana bir bor tasdiqladi. Azot organizmda modda almashuv jarayonida va oqsilni vujudga kelishida katta ahamiyatga ega bo’lgan ribonuklein (RNK) va dezoksdirpbonuklein (DNK) kislotalari tarkibiga kiradi. Oqsil molekulasining har xil bniikmalari hosil bo’lishiga nuklein kislotalari asos bo’lib xnzmat qilishi va aminokislotalar ularga bog’langan holda ekanligi hozirgi zamon fanining rivojlanishi natijasida ma’lum bo’ldi. Azot g’o’za tarkibiga boshqa o’simliklardagidek tuproq orqali o’tadi. O’simliklar (shu jumladan g’o’za ham) o’zlari uchun eng kerakli va oson singddirish mumkin bo’lgan nitrat hamda ammoniy to’zlaridan iborat azot birikmalaridan foydalanadilar. O’simlik tarkibiga utgan yoki nitrat hamda nitritlarning qayta tiklanishi natijasida o’simlikda hosil bo’lgan ammiak azot aminokislotalar va amidlar (aspirogin va glyutamii) paydo qilishga sarflanadi. Aspiragin va glyutamin moddasi o’simlik tarkibida tuplanib, unga zarar yetkazmasdigi mumkin, biroq ammiakning tuplanpshi o’simlik uchun xavfliddir. O’simlik tarkibi­da oqsil moddalarning hosil bo’lishi bilan bir katorda ularning aminokislotalar orqali ammiakka parchalanish jarayoni mavjud. Shuning uchun ammiak bir tarafdan oqsil bo’lishi uchun xizmat qilsa, ikkinchi tomondan o’simlik tarkibida oqsil parchalanish jarayonidagi sunggi maxsulot hisoblanadi.
Yana shuni ham aytish kerakki, azot fotosintez jara­yonida ishtirok etuvta xlorofill hamda boshqa har xil organik birikmalar (alkaloidlar, fosfatidlar va boshqalar) tarkibiga ham kiradi. Yuqorida keltdirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, o’simliklar uchun kerakli mineral elementlar orasida azot alohida o’rin to’tadi va juda katta aqamiyatga ega. Shu bois ham paxtadan yuqori hosil olishda azotli o’g’itlar eng kerakli oziq moddalar hisoblanadi. Paxtachilikda azotli o’g’itning samaradorligi taxlili yuzasidan o’tkazilgan dastlabki tajribalar asrimizning boshlaridayoq amalga oshdirilgan. R. R. Shreder, M.M. Buщuyev, I. Q Negodno» bu ishning pionerlari bo’lishgan.
Usha vaqtda o’tkazilgan dastlabki tajribalarda azot o’g’itlari sarfi gektariga 30 — 35 kg bo’lgan xolos va uiing hosilni oshdirishdagi samarasi 30 foizdan kam bo’lgan. Keyingi yillarda mineral o’g’itlar ishlab chiqarish ko’payganligi tufayli paxtachilikda azotli o’g’itlarni ishlatish ortib borib, gektariga 200—250 kilogrammni tashkil qilmoqda. G’o’zani azot bilan oziqlantirish qoidalari bo’zilsa, o’simliklarning rivojlanishi va paxta hosildorligi salbiy tomonga o’zgaradi. Bu masasala muhim bo’lganligi tufayli birinchi navbatda tuproq tarkibidagi azot miqdori va uning o’zgarishi haqida gap yuritishimiz lozim.
Ma’lumki, tuproq tarkibida doim qandaydir miqdorda azot bo’ladi. Azot uglerod singari biogen element hisoblanib butun biosferada g’oyat katta ahamiyatga egadir. Tuproq tarkibidagi azot 0,1 foizni tashkil etib u turli organik qoldiqlar va chirindilar, shuningdek azot yig’adigan mikrooganizmlar tarkibida mavjud buldi.
Tuproqda organik moddalar, ayniqsa chirindi qancha ko’p bo’lsa azot miqdori ham shuncha ko’payib boradi. Akademak Ye. N. Mishustinning (1985) fikricha tuproqlardagi azot eng kam miqdordagi element hisoblanib, o’simliklar uchun uning manbalari tuproqdagi azot saqlovchi birikmalarning umumiy miqdori, azotli mineral o’g’it­lar organik o’g’itlar va tuproq tarkibidagi simbiotik hamda erkin yashovchi mikroorganizmlar o’zlashtirib yig’adigan biologik azotdan iborat bo’lishi mumkin.
Afsuski, o’tkazilgan ilmiy tadqiqotlarda o’simlik qaysi manbadagi azotdan qancha foydalanishi shu vaqtgacha aniqlangan emas. Azotning tuproqdagi umumiy hisob-kitobida biologik azotning mohiyati aniqlanmagan.
Hozirgi vaqtda paxtachilikda har xil manbalardagi azotdan g’o’za qancha miqdorda foydalanishini ilmiy asosda urganib, analiz qilib maxsus tavsiyanomalar ishlab chiqish muljallanmoqda.
Paxta dalalari tuproqlarining tabiiy unumdorligi yuqori emasligi yaxshi ma’lum. Hozirgi mavjud tabiiy sharoit paxtadan mul hosil olishni ta’minlay olmaydi. O’zbekistonning sug’oriladigan tuproqlari tarkibida azotni miqdori juda kamddir.
3. Karimovaning (1981) tadqiqotlari natijasida ma’lum bo’lishicha unumdor bo’z tuproqlarning haydov qatlamidagi azot miqdori almashlab ekish dalalari ahvoliga qarab 0,078 — 0,109 foizgacha o’zgaradi. Eng ko’p azot miqdori bedapoya bo’zilib haydalgandan keyin birinchi yili, eng kam miqdori esa eskidan haydalib kelayotgan paxta dalasida ekanligi aniqlangan. Bedapoya buzilib haydalgandan sung ikkinchi yili tuproqdagi azot miqdori o’rtacha bo’ladi. Yaxshi madaniylashtdirilgan o’tloq tuproqlar bo’z tuproqlarga nisbatan haydov qatlamida ko’prok miqdorda — ya’ni 0,1 dan 0,12 foizgacha azot saqlaydi.
Utloq tuproqlarda ham bedapoya bo’zilib haydalgandan keyin azot ko’p bo’ladi.
Paxta maydonlarida tuproqni azot bilan boyitib turishning bir kator yullari bor. Eng avvalo organik va mineral o’g’itlardan keng foydalanib, ularni tuproqda yetarli miqdorda solib turish kerak Dukkakli ekinlarni ekish, shu jumladan almashlab ekish rejalarini amalga oshdirib bedapoyalarni ko’paytdirish tavsiya qilinadi. Tuproqda azot miqdorini ko’paytdirish maqsadida mineral o’g’itlarni qushib ishlatila boshlandi. Azotli mineral o’g’itlar g’o’zaning o’sishi va rivojlanishiga tez va samarali ta’sir ko’rsatib paxta hosilini oshdiradi. Paxta dalalaridan o’zoq yillar davomida samarali foydalanish natijasida yer dehqon mahorati tufayli madaniylashib, uning tarkibidagi azot miqdori tobora ortib boradi.
Jumhuriyatimizning taniqli tuproqshunosi S. P. Suchkov hisoblaryga qaraganda tipik bo’z tuproqning bir metr qatlamida shu tuproq o’zlashtirilib 15 — 20 yil utgandan keyin tuplangan azot miqdori bir gektar yerda 5,18 tonna bo’lgan. Shu tuproq o’zlashtirilib, sug’orilib, dehqonchilik qilinib 100 yil utgandan keyin tuplangan azot miqdori gektariga 8,97 tonnaga yetgan. Bu ma’lumotlar, o’zoq yillar davomida sug’orilib, dehqonchilik qilib to’g’ri foydalanish natijasida tuproqlarimiz madaniylashib (unumdorligi ortib), uning tarkibida azot (gumus ham) ko’payishini ko’rsatmoqda. Keyingi yillarda sahro tuproqlari, taqir tuproqlarda o’tkazilgan ilmiy tadqiqotlarda ham bu yerlar o’zlashtirilgandan sung sug’orilib dehqonchilik qilish oqibatlarida o’zgarib, madaniylashib ular tarkibida gumus va azotning ko’payishi aniqlangan. Bu hodisa ekilgan o’simliklarning qoldig’i chirishi hamda suv orqali organik birikmalarning oqib kelishi natijasida sodir bo’ladi. Sahro tuproqlari tarkibidagi azot miqdori och tusli bo’z tuproqdagi azot miqdoriga teng bo’lib qolishi mumkin (gektariga 3 — 4 tonna). Paxta maydonlari tuproqlarida azot tuplanishi bilan bir qatorda ammoniy azotni tez oksidlanishi, nitrat azotini tiklanish jarayoni tufayli azotni gazsimon shakllari vujudga keladi va havoga uchib ketadi. Nitratli azot tuproqdan yuvilib daladan chetga chiqadi. Mana shu va boshqa sabablarga ko’ra tuproqdagi azotning bir qismi yo’qolib, azot o’g’itlari samarasi pasayadi. hozirgi kunda tuproqdan azot yo’qolish jarayonining oldini olish, o’g’it samarasini oshdirish yullari qidirilmoqda. O’simliklar, shu jumladan g’o’za oziqlanishida azotning mineral birikmalaridan hamda suvda qisman eriydigan organik birikmalardagi azotdan foydalanadi. Ma’lum bo’lishicha, tuproqda solingan azotli mine­ral o’g’itlarning faqat yarminigina o’simliklar o’zlashtiradi, xolos. Qolgan qismi esa turoqda har xil o’zgarishlarga duch keladi, shu yerda organik va mineral moddalar bilan qo’shiladi, bir qismi gazsimon shaklda havoga uchib ketadi.
M. A. Belousov va M. A. Sorokin (1983) «Soyuzxlopok» IIBning Ovdovovdagi ko’p yillik tajribasida paxta dalasida azot balansini hisoblab chiqdilar.
Tajriba variantlari quyidagilardan iborat: 1) g’o’za ko’p yillar davomida, o’zluksiz o’g’it solinmasdan ekib kelingan, (yakkazdiroatchilik asosida); 2) g’o’za ko’p yillar davomida o’zluksiz ekib kelingan, lekin har yili azot, fosfor va kaliy o’g’itlari solinib turgan: 3) xuddi ikkinchi variantga uxshash, lekin har yili mineral o’g’itlar emas, gung solingan; 4) g’o’za beda bilan almash­lab ekilgan (almashlab ekish sxemalari birinchi va ik­kinchi rotasiyada 2:4, uchinchi rotasiyada 2:5, keyinchalik 2:7, 2:6 bo’lib o’zgargan).
Tipik bo’z tuproqda har yili gektariga 150 kg azot, 100 kg fosfor va 50 — 75 kg kaliy solinganda salkam 37 sentnergacha paxta hosili olingan. O’g’it solish bilan bir qatorda paxta beda bilan almashtdirib ekilganda hosil miqdori 43 sentnergacha ko’paygan. Tajribalar natijasi hamda hosildorlikni hisobga olib daladan azotning chiqib ketishini nazarda tutgan holda balans hisoblab chiqildi.
Azotning kirim-chiqimini hisoblaganda elementning kirim qismida tuproqda har xil yillarda tushgan azot­ning hamma modda-bandlari nazarda tutilgan. (Mineral va organik o’g’itlar, tukilgan barglar, ildizlar va boshqalar.) Azotni sarflangan qismida paxta hosili va g’o’za o’simligi bilan chiqib ketgan va yo’qolgan azot hisobga olingan. Buni ma’lumotlardan kurish mumkinki, 40 yillik davr ichida azotning balansi ijobiy bo’ldi, kirimga nisbatan 23,0 kg dan 85,6 kg gacha ortdi. Tajribashshg azot solinmagan variantida, tuproqdagi mikroorganizmlar hamda g’o’zaning qoldiqlari hisobiga balans 33,1 kg ni tashkil qildi. Azotning gazsimoi shaklga utib uchib ketish miqdori 19 — 31 kg deb topildi.
Biz o’tkazgan tadqidotlarimizda ham O’zbekistonda paxta maydonlaridan ishlatilgan mineral o’g’itlarni balansi o’rganilib, azotni kirim-chiqim balansi jumhuriyatimizda qoniqarli ekanligi ko’rsatilgan edi (1971 — 1980 yillar davomida). Ma’lumki, azot boshqa elementlarga nisbatan harakatchan va shu bois tuproqda har xil bioximik mikrobiologik o’zgarish jarayonlariga duch keladi. Sunggi yillarda paxtachilikda azot bilan o’tkazilgan tajribalarda uning nishonlangan izotopi (N 15) ishlatilmoqda. Mana shu tajribalar natijasida tuproqqa solingan azotli o’g’itning har xil sharoitda 36 — 51 foizi gaz shaklida uchib ketishi aniqlandi. (Pdiroxunov T.P. va boshqalar, 1983). Shu bois paxtachi­likda tuproqlarni meneral o’g’itlar bilan boyitishdan tashqari organik o’g’itlarni qullash, almashlab ekishni joriy qilish, beda va boshda dukkakli o’simliklarni ekib yerda azot tuplash tavsiya etiladi. Buni ham aytish lozimki, dehqonchilikda faqat mineral o’g’itlardan foydalanish natijasida tuproqdagi "azot ko’paymaydi, balki sarf bo’lib kamaya boraveradi. Demak tuproqdagi azot miqdori va uning o’zgarishi organik modda ko’p sochilishiga ham bog’liqdir. Organik modda (gumus) tuproqda qancha ko’p bo’lsa va u har yili qushilib tursa azot ham yetarli miqdorda bo’ladi.
Paxtachilikda azot o’g’itidai oqilona foydalanish uchun g’o’zaning bu elementga talabchanligini bilish kerak Buning uchun avvalo o’simlik tarkibidagi azotni bilib quyish maqsadga muvofiqdir. Professor P. V. Prota­sov g’o’za tarkibidagi azot miqdorini tekshdirib, o’z xulosasida B.V. Rogalskiyning ilmiy ishlari ustida tuxtaladi.
Tadqiqot uchun o’simlik namunalari 7-iyun, 4-iyul, 29-sentyabr va 28-oktyabrda olingan. O’simlik borigan, sari uning tarkibida mavjud bo’lgan umumiy azot va oqsilli hamda Oqsilsiz azot birikmalar kamayib boradi. G’o’zaning har xil qismlaridagi (organlarida) azot, miqdori juda ko’p omillarga bog’lidddir. Usimlik navi, agrotexnika tadbirlari, ob-havo va tuproq sharoitlari g’o’zaning kimyoviy tarkibiga ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham juda ko’p ilmiy manbalarda g’o’za tarkibidagi azot middori har xil ko’rsatilgan hamda bir-biridan sezilarli fard diladi. Odatda tuproqda azot middori dancha ko’p bo’lsa, o’simlik tarkibida ham o’g’itlanmagan daladagi g’o’zaga nisbatan azotning ko’p bo’lganligi anid-langan. O’simlikda azotni eng ko’p middori g’o’zalar sho­nalash davrida meneral o’g’itlar solingan tadddirda bo’ladi. G’o’zaning ayrim organlarini hisobga olganda azot middori barglarda eng ko’p, poyalarda esa kam " bo’ladi.
Agar tuproq eritmasida azot yetarli bo’lmasa, o’sim-likda ham kam bo’ladi va avval azot kamligi boshpoyada hamda shoxlarda ko’rinadi. Bu holda g’o’za vegetasiyasi oxdirigacha azot tandisligi sezilpb turadi, poyadagi va chanoddagi azot chigitga o’tadi. Chigit tarkibidagi azot kasalkam uch foizga yetishi mumkin.
Ko’pchilik ma’lumotlarga Karaganda paxta dosidi tarkibidagi o’rtacha azot middori 1,92 foiz bo’lib, mini­mum —q 1,54 dan, maksimum — 2.88 foizgacha o’zgaradi. Azot middori paxtada shundan kam bo’lsa. tashki muxdt, tuproq azotga kambagal deb hisoblash mumkin. Aksincha, agar paxta dosidi,tarkibidagi azot miqdori yudoridagi ko’rsatkichlardan ortid bo’lsa, tuproq azotga boy xdsob-lanadi. /; Ma’lumki, g’o’za o’zining rivojlanishida o’zod vadt -davomida duproddan ozidlanib turadi. O’simlik rivojlangan sari tuproqdan ko’prod azot o’zlashtiradi. Chigit unib chiddandan sung birinchi davrda o’simlik seki» usadi. Makasalan, g’o’za shonalash davrida umumiy hosilga nisbatni faqat 0,8 foiz gullash oldidan esa 8,4 foiz durud modda tuplaydi. Surud moddaning eng ko’p tuplanishi birinchi kusaqlar ochilishi davriga to’g’ri keladi. Keyinchalik darib sargaygan barglarning 'tabiiy tuqilishi hisobiga g’o’zaning umumiy durud mod-dasi kamaya boradi. Ko’pchilik ilmiy Tadqiqotlar na­tijasida aytish mumkinki, bir tup g’o’zaning eng ko’p ChURXCh ^m°DDa -tuplashi yoppayeiga gullash va meva - hosil dilish davriga to’g’ri keladi va bpr kecha-kundo’zda 3,03 — 4,56 g bo’ladi. G’o’za o’sishi va rivojlashshsh natijasida uning tarkibidagi azot middori hamma vadt bir xil bo’l-maydi. O’simlik shonalash davrigacha o’zlashtirgan azot usuv (vegetativ) organlarida yigiladi. Keyinchalik uning tarkibidagi umumiy azot middorn ko’paysa ham, usuv organlarida tuplanmay, balki kamaya boradi. Paxta hosili bilan qancha azot tuproqdan olib chiqib ke-tilishi faqat hosil miqdoriga bog’liq bo’lmay, balki hosil sifatiga, g’o’za tupining har xil organlaridagi azot miqdoriga x₄am bog’livddir. Ko’z noqulay, sovuqroq va yogingarchilik bo’lgan yillari zs;amda chigit kech ekil-ganligi sababli yetilmagan kusaqlar ko’p bo’lib, hosil sifati past bo’ladi.
Xozdirgi vaqtda paxta hosili gektariga 25—40 sent­ner atrofida bo’lgani holda hosil bilan o’simlikning 6opщa organlari o’rtasidagi nisbati o’rtacha 1:1,5 ga teng, ya’ni bir tonna paxtaga bir yarim tonna poya qism — poya, shoh barg, chanoq va bonщalar to’g’ri keladi. Hosil ortishi bilan bu nisbat paxta foydasiga o’zgaradi. Oziq elementlari va azotning o’simlik bilan birga tuproqdan chiqib ketish miadori hosil miqdoriga hamda bonщa or-ganlarning unga nisbatiga bog’liaddir. Chunki, ko’p miq-dorda solingan o’g’itlar hosil bilan bir satorda o’simlik­ning usuv organlarini (barglar, shoxlar) zqam ko’payti-radi. Azot o’g’itining samarasini oshdirish va ekologik vaziyatni ijobiy saqlab, ularni masbo’l muddatlarida, g’o’zanyng biologik talablarini hisobga olib (agrotexnika qoidalariga rioya qilib) ishlatish lozim.
Chigit ekilib, nihollar qnib chivdandan sung o’simlik juda sekin usadi. Shonalash davridan boshlab o’simlikning o’sishi tezlashadi va gullash oldidan avjga chiqadi. Kusaqlar yetila boshlashi bilan g’o’zalarning o’sishi yanada sekinlashadi. Bu davrda barglar qarib ularning tabiiy tuqilishi boshlanadi. Mala shu payt-da o’simliklarning tuproqdan azot o’zlashtirishi xqam tuxtaydi. G’o’zaning o’sishi va rivojlanishi davrida ChURUQ modda tuplash jarayoni birinchi kusaqlar ochil-guncha davom etadi. Undan sung o’simlikning umumiy qu-ru!\ moddasi barglar tuqilishi qisobiga kamayadi. E’lon kdlpngan taddisot nagijalarini hisobga olib, g’o’za-ning azotga bo’lgan talabini bir necha davrga bo’lish mum-kin.
Birinchi davr chigit unib chivdandan sung birinchi chinbarg paydo bo’lgunga qadar hisoblanadi. Bu davrda o’simlikning fosforga talabchanligi ortadi va birinchi chinbarg zhosil bo’lgandan sung azotga talabchanligi bosh­lanadi. Ammo keyingi yillarda o’tkazilgan maxsus tajribalar natijasida g’o’zaning tuproqq azotidan foy-dalanishi chinbarg chiqmasdan oldin zqam mavjud ekan-ligi aniqlandi.
G’o’zaning azotga talabchanligiYeI yakkinchi chinbarg chiqqandan sung birinchi shona paydo bo’lguncha zqisob-lanadi. Bu davrda o’simlik boshpoyasi jadal usadi, yangi barglar paydo bo’ladi, g’o’za organlari shakllanadi. G’o’za­ning azotga zhamda boshqa zlementlarga tala'bi ortadi. Kuruq modda tuplanishi ko’payadi. Lekin o’simlik bu vaqtga o’zi bilan fakat 3 — 5 foiz azotni o’zlashtiradi, xolos. Bu jarayon o’simlik o’sishi va rivojlanishi bi­lan osha boradi. Ko’z kelishi bilan g’o’za kusaqlari ochil-masdan oldin o’simlik rivojlanishida yangi davr boshla­nadi. Ular o’sishdan tuxtab, mayda gul va yosh kusaqlar tukila boshlaydi. Bu davrda o’simlik azot o’zlashtirmay-di. Ba’zi olimlarning fikricha, bu o’simlik ildizlari-ning o’sishdan tuxtaganligiga boe?liqddir. Ikkinchi davr­da g’o’zaning azotga talabi ortibgyana solmay, balki o’simlik tarkibida azotli organik moddalarning hosil bo’lishi .dam ko’payadi.
G’o’zaning azotga talabchanligining uchinchi davri sho-nalashdan birinchi gul hosil bo’lguncha zqisoblanadi. Bu davrda g’o’za ko’proq azot o’zlashtiradi. Azotning o’zlash-tdirilishi ba’zi xollarda quruq modda tuplanishpdan .ham tezroq boradi. G’o’za zqayotida azotning zqal snluv-chi mo_xiyati mana shu davrdan boshlanadi. Hamma olim va mutaxassislar shonalash davrida g’o’zani qz!)t~1)shgan~ oziqlantdirish zarurligini ZqtyrdiMr":—Agar g’o’zani shonalash davrida oziqlantdirilmasa, gullash davrida berilgan o’g’it o’simlik rivojlanishini kechiktdiradi, shu sababli terim vaktida birinchi sort paxta miqdori kes-kin kamayadi. O’tkazilgan ko’pgina tajribalarda g’o’za­ning gullash davriga__nisbatan shonalash dZvrtщa—aqot bilan ozidlantdirish afzalligi a"n!ЩlangaSh Azot kancha kech berilsa, o’simlik shuncha kech yetiladi va zhosil sifat-siz bo’ladi. Azot kech berilishi natijasida fakat paxta sifati bo’zilmasdan, balki yalpi >;osil zqam kamayishi mumkin. G’o’zani azot bilan iyun oylarida oziqlantdiril-ganda kusaqlarning ochilishi tezlashadi va birinchi terimlardagi zhosil miqdori ortadi.
Xulosa kdlib aytish mumkinki, g’o’zaning shonalash davrigacha berilgan azot uning gullash va hosil tugish jarayonini tezlashtdiradi. Shonalash davrida berilgan ^azot gul va hosil tugunchalarini ko’paytdiradi.
G’o’zaning azotga talabchanligidagi turtinchi davr gullash va meva hosil qilish paytiga to’g’ri keladi. O’simlikning bu davri ancha vaktga cho’ziladi. Shuning uchun g’o’zaning azotga talabi xdr xil bo’ladi. Birinchi gul HOSSh1 bo’lgandan dastlabki kusak paydo bo’lgunga sadar davom etgan 30 — 35 kunlik vaqt ichida o’simlikda bir qancha .o’zgarishlar sodir bo’ladi. Ilgari aytganimiz-deq bu davrning oxdirida o’simlikning vegetativ organ-lari o’sishdan tuxtaydi va tuproqdan azot o’zlashtirish keskin kamayadi. Shu vaqtga kelib dastlabki kusaqlardz Tula tola hosil bo’ladi. Turtinchi davrning boshlarida o’simlik har kecha-kundo’zda ko’p quruq modda tuplaydi va tuproqdan ko’p azot o’zlashtiradi. Turtinchi davrda azot o’g’itlarining samarasi juda balandddir. Shonalysh va gullash boshlanishi davrida solingan ugatlar xDsrbi-ga bu davrda tuproqda yetarli azot bo’lishi shart. Aks zqolda turtinchi davrning oxdirida g’o’zani o’g’itlab ozivdan-tdirilsa-da, bu ijobiy natija bermaydi. Gullashning boshlanishida berilgan azot hosil tugunchalarini saq-lab qolishga, kusaqlarning ydirik bo’lishini ta’minlash-da sarflanadi. Agar gullash davrida o’simlik uchun azot yetarli bo’lmasa kusaqlar soni kamayib, hajmi kich-rayadi, tukilgan tugunchalar miqdori oshadi. Oklbatda umumiy paxta dosidi ko’paymaydi.
G’o’zaning azotga ezqtiyojining beshinchi davri o’simlik yetilishidan birinchi kusaqlar ochilguncha zqisoblanadi. Bu davrda o’simlik ildizi va vegetativ organlari usshpi tuxtaydi, tuproqdan azot o’zlashtirilishi ham keskin kamayadi. Bu vaqtda g’o’zani azot o’g’itlari bilan oziq-lantdirish hyech qanday foyda bermaydi. G’o’za aslida ko’p yillik o’simlik bo’lganligi sababli bizning sharoiti-mizda birinchi ko’zgi sovuq tushgunga 1qadar gullash va hosil tugshpda davom etishi mumkin. Agar azot o’g’iti kech (avgust oylarida) berilsa, o’simlik betuxtov usib, kukpoya, usuv shoxlari va barglar ko’p tuplanib, zhosil yetilishi >;amda kusaqlar ochilishi kechikadi. Odatda birinchi kusaqlar ochilishi bilan g’o’zaning azotni o’z-lashtdirishi yana kuchayadi va ba’zi zqollarda miqdor ji-_hatidan o’simliq gullash davridagiga yag;inlashadi. Bu azot asosan chigitga yigiladi. Shuningdeq o’simlikning boshqa organlarida tuplanishi mumkin. Albatta, agar tup-roqda azot ko’p bo’lmasa, u o’simlik tomonidan o’zlashti-rilmaydi va g’o’za uchun zaruriyati yo’qddir. Bu davrda tup-roqda azotnipg bor yo’qligi paxta hosiliga ta’sir sil-maydi, lekin kusaqlarning yetilib, shshshshini cho’zib yuborishi va kechki, sifatsiz hosil miqdorini ko’payti-rishi mumkin. Azot o’g’itining samarasi tuproqda fosfor
elementi mavjudligiga ham bog’liyeddir. Azot bilan bir katorda fosfor o’g’iti berilganda g’o’za yaxshi rivojlana-tch va yukori hosil beradi. O’g’itlar samaradorligiga ta’sir ko’rsatuvchi omillardan yana biri tuproq madaniyligi-ni saslash hamda g’o’za agrotexnikasini o’z vaqtida va sifatli o’tkazilishiddir.
Paxtachilikda azot o’g’itining samaradorligi hamda ekologik bezararligi juda ko’p omil va sabablarga bog-lis bo’lib, bunga o’g’itning yillik me’yori hamda ishlatish muddati kiradi. O’g’itning samaradorlrxgi, deb nimani tushunish kerak? Paxtadan olinadigan hosil miqdori boshqa omillar qatori o’g’it me’yoriga ham bog’liqddir. O’g’it tuproqka solinganda uning ta’sirida olingan qo’shimcha hosshshi sarflangan o’g’it metzyoriga taqsimlanganda kelib chivdan ko’rsatgich samaradorlik hisoblanadi.
Professor P.V.Protasovning yozishicha, jumquriyati-mizning tuproq-iqlim sharoitida o’g’it ishlatmasdan har gektar yerdan o’rtacha 10 — 15 sentnerdan paxta yetishti-rish mumkin. Azotning paxta hosiliga ta’sir ko’rsatishi-da uning har gektar yerga beriladigan miqdori (me’yori) katta azqamiyatga ega. Dozdirgi vaqtda azot o’g’itlarining me’yorini belgilashda nazarda tutiladigan omillarga mazqalliy tuproq-щlim va agrotexnika sharoiti hamda paxta yetishtdiriladigan xo’jalik sharoitlari kiradi. Shu omillarni bir-biriga bog’lagan holda olinadpgan hosil miqdori rejalashtdiriladi va shu muljalni ko’z-lab o’g’it me’yori belgilanadi. Dar gektar yerga sarfla-nishi kerak bo’lgan azot miqdorini belgilash uchun juda ko’p ko’rsatgichlardan foydalanish mumkin. Eng oson va qulay usul o’simlikning azotga talabini nazarda tutib muljaldagi hosilni olish uchun sarflanadigan azot miqdorini bilgan ?;olda o’g’it me’yorini belgilashddir. Juda ko’p adabiyotlardan va tajriba natijalaridan ma’lumki, zhosil bilan tuproqdan chidib ketadigan azot miqdori o’rtacha zqar bir tonna paxtaga 50 — 70 kg ga to’g’ri ke-ladi. O’g’it tuqilishi, yo’qolishi, isroflanishi nati-jasida kamayishini ko’zda tutib, har bir tonna paxta yetishtdirish uchun 60 kg azot sarflash rejalashtdirilsa, to’g’ri bo’ladi. Shunda paxtadan gektariga 30 sentner hosil olish uchun 180 kg azot kerak bo’ladi. 30 sentner paxtaning 10 sentneri tuproqning tabiiy unumdorligi ta’sirida olinadi, deb faraz qilsaq qushimcha 20 sent­ner paxta uchun 120 kg azot kerak Lekin tuproqka so­lingan barcha azot o’g’itining 100 foizi o’zlashtirilmaydi. G’o’za tuproqda solingan o’g’it tarkibidagi azotning sunggi ma’lumotlarga ko’ra faqat 50 foizini o’zlashti-radi, xolos.
Demak 20 sentner qushimcha hosilni olish uchun 240 kg azot o’g’iti talab silinadi.
Ma’lumki, azot elementi tuproqda juda harakatchan va miqdori tuxtovsiz o’zgarib turadi. Shu bois, azotny tuproqdagi miqdoriga qarab, me’yor belgilash imkoniyati deyarli yo’q. X. T. Risqiyeva (1989) shu masala ustida ko’p yillar davomida ilmiy ish olib bordi va tuproqdagi mineral azotning yarim metr qatlamdagi miq­doriga qarab azot me’yorini belgilash mumkinligini o’rtaga tashladi. Kelgusida bunday usul keng miqyosda tekshdirilib tasdiqlandan sung amalda qullanishi mumkpn. Azot me’yorini belgilashda boshqa usullardan ham foydalansa bo’ladi. Lekin ular ancha murakkabddir. Azot o’g’iti samarasini oshdirish uchun uni eng kerakli muddatlarda tuproqqa solish juda muhimddir. O’g’itning ishlatish muddati ekologik nuqtai nazardan katta ahamiyatga ega. Azotli o’g’itni tuproqqa solish muddatlarini ilmiy asosda o’rganish sohasida ham paxtachilikda juda ko’p ishlar qilingan.
Azot o’g’itning yillik me’yorini g’o’zaga birdaniga berish kerakmi yoki bo’lib-bo’lib berish kerakmi? Bu makasala ham tadqiqotchilar tomonidan ko’p yillar davo­mida urganildi. Tajriba natijalariga ko’ra azotli o’g’itlarni, xhosilni oshdirish maqsadida, g’o’zaga bo’lib-bo’lib berish, bir kremnii ekishga'cha krl'ganini o’simlik vegetasiyasi vaqtida berish tavsiya qilingan. Azot o’g’it-larining yillik me’yori juda ko’p bo’lgan x;olda u g’o’za vegetasiyasi vaqtida ko’proq beriladi. Vegetasiya davri­da o’g’itlashni unib chiqqan ko’chat larda chinbarg paydo bo’lganda, shonalash hamda gullash davrida o’tkazish ijo-biy natija beradi. Ba’zi olimlar azot o’g’itlarining qammasini vegetasiya davrida berish yoki ekishgacha berishi kerak degan, fikrlarni qam aytganlar. Bu makasala o’g’it me’yoriga, uning shakliga, muljallangan hosil miqdori-ga bog’lщ. Lekin ijobiy ekologik vaziyatni saqlab tu-rish uchun imkoniyat va asos bo’lsa. azot o’g’itlariii bir marotaba berilsa yaxshi bo’lardi. Xozdirgi vaqtda ilmiy tashkilotlarda azot o’g’itlarining yangi, suvda * sekin eruvchi hamda o’simlikka sekin-asta ta’sir kiluvchi shakllari urganilmokda. Exqtimol kelgusida yangicha azot o’g’iti ishlab chiqilganda ularni kqulyaash muddatlarya mutlaqo boshqa cha bo’lar. Bizning fikrimizcha hamma o’g’itlarning kerakli miqdorini bir marotaba, tupro1\qa asosiy shplov berishdan oldin yoki bahorda, yerni ekishga tayyorlanayotganda berilsa, ekologik gdaroit kasalbiy to-monga o’zgarmay saqlanib turardi. Hozirgi vaqtda azot o’g’itlarini ko’zda, shudgorlash oldidan tuproqda' solib bo’lmaydi. Agar azot o’g’iti, ayniqsa, selitra ko’zgi shud-gor paytida yerga solinganda nitratlar yuvilib ketadi yoki tuproq betiga chikdb oladi va atrof muhitni iflos-laydi. Shuning uchun azot o’g’itlarining faqat ozroq kis-mini (25 — 40 kg) bahorda yerni ekishga tayyorlash payti­da yoki ekish bilan bir vaqtda (gektariga 10 — 15 kg) berish tavsiya qilingan. Ekishgacha berilgan o’g’itlar al-batta tuproq ostiga (10 — 12 sm chuqurlikka) tushishi kerak Buning uchun chizel yoki kultivatorlar yordamida yerga ishlov berib uni tuproq ostiga tushishini ta’min-lash lozim. Bahorda ekishgacha bo’lgan davrda qullanil-gan azot o’g’itlarining samarasi hosil sifatida, paxta-ning birinchi sortlari ko’payishida ko’rinadi. Chunonchi, erta berilgan azot o’g’iti g’o’zani tez ustdiradi, shona, gul va kusaqlarning paydo bo’lishi tezlashadi. Hosilning yetilish muddati kisqaradi, natijada paxta erta pishadi. Ko’pchilik olimlar o’z tadqiqotlarida g’o’za yosh payti­da azotga muhtojligini har tomonlama isbotladilar. Chygit unib ChIQIShI bilan yosh ildizlar atrofida fosfor bilan bir qatorda azot ham bo’lganda o’simlik o’sishi va rivojlanishi uchun qulay ekologik sharoit yaratilishi aniqlangan. Odatda chigit ekish vaqtida har gektar yerga 15—20 kg fosfor bilan 10—15 kg azot seyalkaga moslang-gan apparatlar orqali beriladi. Agar chigit ekish bilan bir vaqtda o’g’itlash imkoniyati bo’ldgasa (seyalka mos-lashmagan bo’lsa), ekishdan bir necha kun oldin gektariga 25 — 40 kg azotli o’g’it va shuncha fosfor sepilib dala boronalanadi. Uyetgtlar shu usulda berilganda yangi unib chiqqan g’o’za nihollari mineral moddalar bilan ta’-minlanadi va rivojlanishi jadallashadi. G’o’zaning o’sishi va rivojlanishi davrida azot o’g’iti bilan oziq-lantdirish qonuniy tadbir bo’lib qoldi. Lekin o’g’itlash­ni qachon boshlab, i;achon tamomlash kerak? Bu makasalani hal qilish uchun o’tkazilgan dastlabki tajribalar ijo­biy natija berdi, g’o’za ertaroq o’g’itlansa, rivojlanishi tezlashishi aniqlandi. Ammo ba’zi tajribalarda azot yosh o’simliklarga kasalbiy ta’sir ko’rsatdi. Lekin bunday qodisa tuproqda fosfor yetishmasligi natijasida sodir bo’ladi. Bu sohada o’tkazilgan bopщa tajribalar havd yoщ g’o’zaga azotning kasalbiy ta’siri tuprooda fosfor yo’q bo’lgandagina yuz berishini ko’rsatdi. M.A.Belousov (1975) Ovdovoq tajriba stansiyasida o’tkazgan tajriba-larida g’o’zaning dastlabki rivojlanish xususiyatlarini urgandi va birinchi chinbarv paydo bo’lishi bilan azot­ning ijobiy ta’siri boshlanishini aniqladi. Turt-besh chinbarg HOSIL bo’lguncha ozpq eritmasida azot ko’p buyayea rivojlanish tezlashadi. Agar g’o’zada ikni chinbarg ho-spl bo’lguncha yoki shonalash davrigacha azot oz miqdorda berilsa, g’o’zaning gullashi 5 — 10 kun kechikadi. Bu davrda fosfor va mikroelementlarning yetarli bo’lishi katta ahamiyatga ega. Yosh o’simlik yetarli miqdorda azot bilan ta’minlanmasa, hosil yetilishi kechikadi va paxta-ning sifati bo’ziladi. G’o’zaning o’sishi va rivojlanishi ustida Kuzatish olib borilganda shu narsa ma’lum bo’l-diki, agar chigit unib chikdandar sunggi birinchi un kunlikda tuproqda azot yetishmasa, u darrov bilinadi va hosilga kasalbiy ta’sir ko’rsatadi.
Umuman xulosa qilib aytilganda, g’o’zani erta oziq-lantdirish makasalayei tuproqning haydov qatlamidagi nit­rat va ammoniy azoti miqdoriga bog’liqddir. Ma’lumki, odatda paxta hosili birdaniga pinshaydi. Shona, gul va kusaqlar har xil paytda yetiladi. Birinchi kusaqlar ochi-la boshlash paytyda o’simlikda har xil yoshdagi kusaqlar, gullar va shonalar bo’lishi mumkin. G’o’zaning mana shun-day biologik xususiyati o’simliklarii vegetasiya davrida oznklantdirishga alohida e’tibor talab qiladi. G’o’za unib chikdandan sung yoppasiga gullash davrigacha oziq elementlarning 40 foizdan 70 foizgacha bo’lgan sismini o’zlashtiradi.
Demak o’simlik-o’zlashtiradigan ozit-qa moddalarining 30 foizdan 60 foizgacha qismn g’o’za vegetasiyasining oxdirgi davrlariga to’g’ri keladi. Tajribalar natijasi g’o’zalarni kech muddatlarda ham o’g’itlash kerakligini bilddiradi,. birok avgust oyida, g’o’za yoppasiga kusak hosil qilish davrida o’g’itlash paxta hosiliga kasalbiy ta’sir etishini ko’rsatdi. Iyunda{ o’g’itlash esa paxta hosil-dsrligini doim oshdirdi. G’o’za igonda oziqlantdirilgandan keyin navbatdagi azot nyulda berilsa, hosildorlik yanada oshadi. Azot iyulda emas, avgustda berilganda esa hosildorlik uchun ko’paymaydi. Demak g’o’zani 3 — 4 chin­barg chiqarganda, undan sung shonalash davri (iyun) da o’g’itlash kerak Navbatdagi, uchinchi o’g’itlashni iyulda, ya’ni g’o’za yoppasiga gullagan davrda o’tkazish maqsadga muvofiyeddir. Xo’jaliklarda g’o’za shonalagan davrda o’g’it berilgandan sung, sandayddir sabablarga ko’ra gullash dyavrpda azot berylmasa, noilojlikdan u avgustda beri-lishya mumkin. Buning samarasi juda govori bo’lmasada, hosilga bir oz ijobiy ta’sir ko’rsatadi va iyulda beril-magan o’g’itning urnini qisman bosadi. Sunggi vaqtlarda o’tkazilgan tajribalar har qanday sharoitda g’o’zani fa-qat iyulgacha, ya’ni g’o’za gullaguncha azot bilan oziqlan-tdirish afzalligini ko’rsatdi. Albatta vegetasiya dav­rida necha marta oziqlantdirish azotning yillik me’yoriga ham bog’liq. XuLosa kdlib aytish mumkinki, g’o’zaga ve­getasiya davrida uch marotaba azot berish kerak (ekishdan oldin yoki ekish vaqtida bergandan tashqari). Bu o’g’itlash-lar muddati g’o’za chinbarg chiqarish, shonalash va gullash davrida o’tkazylshpi lozim. Dar bir o’g’it berish vaqtida Fof azot middori bir gektar yerga 50 — 60 kilogrammdan oshmasligi tavsiya qilingan.
Demak paxtachilykda ijobiy ekologik vaziyatni chzaslab turishda azot o’g’itlarining ishlatilishq me’yor-.lari va muddatlariga rioya silib qo’llash maqsadga mu-shofщ bo’ladi.
Azotli o’g’itlar dehqonchilikda ko’p ishlatiladigan vosita bo’lganligi uchun uning o’ziga yarasha muammolari •bor.
Utgan asrda deqqonchilik sohasida juda ko’p ilmiy 'va nazariy ishlarni amalga oshdirgan chet ellik mapщur olimlar Bussengo va Gelrigel dukkaqli o’simliklar atmosferadagi azotni o’zlashtirib uni tuproqda tuplab Ferishini isbot qildilar. Mana shu tadqiqotlar asosi-da o’simliklarni almashlab ekish jarayonida albatta dukkaqli ekinlardan foydalanish zarurligi anikqlandi. O’simliklarni dukkaqlilar bilan almashlab ekish joriy qilinganda ham tuproqda organik modda ko’prokq bo’lgan takddirda mineral o’g’itlar samarasi yuqori, ekinlar ho­sili ham baland darajaga yetadi. Dukkaqli o’simlik-larning turi ko’p bo’lib, ularning atmosferadagi azot o’zlashtirish sobiliyati ham turlichaddir. Sulay tuproq-iqlim sharoitda dukkaqli o’simliklar bir yil ichida gektariga tuproqda gektariga 100 kg dan 300 kg gacha va undan ko’proq azot tuplaydilar va 10 —20 tonna organik qoldik yigadilar. Bu sohada ko’p yillik dukkaqli ekin­lar muhim ahamiyatga egaddir, chunki ular tuplagan azot-yaing asosiy QISMI ildiz sistemasida bo’lsa, bir yilliklarnikida poya, shoh barglarda, ya’ni tuproqning ustki qismida bo’ladi. Shuning uchun devdonchilikda ko’p yillik dukkaqli ekinlar ko’proq ustdiriladi, paxtachilikda esa beda g’o’zaning asosiy, ijobiy utmishdoshi hisoblana-di. Azotning tuproqdagi miqdorini o’zgartdirib turishda erkin yashovchi bakteriyalar x₄am muhim ahamiyatga ega. Ma’lumki atmosferada 70 foizga yaqin erkin azot mav-jud bo’lsa-da, undan o’simliklar foydalana olmaydilar. Tuproqdagi ayrim mikroorganizmlar havodagi azotni: o’zlashtirib, o’z tanalarida oqsil hosil qiladilar. Bu azot kelgusida o’zgarib o’simliklar foydalanishi mumkin bo’lgan shaklga o’tadi. Bizning sharoitda mana shunday tuproqda erkin yashovchi bakteriyalardan azot bakteriyani aytib o’tish lozim. Ular har bir gektar yerda bir yilda 15 — 30 kg va undan ham ko’proq azot tuplashi mumkin. Tuproqda organik moddalar qanchalik ko’p bo’lsa, azot bakteriya shuncha ko’p azot tuplaydi. Erkin yashovchi bak­teriyalar tomonidan tuproqda tuplangan azot eng arzon va oson yul bilan tuproqni boyitish vositasi hiyeobla-nadi. Yukrrida keltdirilgan azot dukkaqli o’simliklar hamda bakteriyalar o’zlashtirishi natijasida, yerga solin-gan organik va mineral o’g’itlar hisobida vujudga kela-di. Tuproqdagi biologik azotni o’simlik bevosita o’z-lashtdira olmaydi. Biologik azot mineral shaklga o’tishi uchun tuproqda doimo ammonifikasiya va nitrifikasiya jarayoni mavjudddir.
Tuproqdagi organik azot mikroorganizmlar ishtdiroki-da murakkab oqsil moddalaridan oddiy birikmalar, amino-kislotalar va amidlarni hosil qiladi. Kelgusida bu moddalarning minerallashish jarayoni natijasida ammiak (N113) vujudga keladi. Mana shu ammiak x;osil bo’lish jarayoni ammonifikasiya deb atala-di. ?hosil bo’lgan ammiakning bir qismini tuproq zarra-chalari shimadi, bir qismi mikroorganizmlar tomonidan kqayta o’zlashtiriladi, yaya bir qismi oksidlanib nitrit va nitratlarga aylanadi. Ammiakning kolgan kamrok; sismi erkin holatda atmosferaga uchib ketadi. Mana shu jarayonda hosil bo’lgan ammiakdan o’simlik foydala­nishi mumkin. Nitrifikasiya deb shu ammiakning oksid-lapib nitrit va nitratlar hosil bo’lish jarayoniga ay-tiladi. Bu jarayonda birinchi navbatda nitroz bakteriya-lari yordamida MN₃ oksidlanib N02 hosil bo’ladi. Ik-kinchi navbatda nitrobakteriyalar yordamida N02 ok-sidlanishi davom etib nitratlar (N03) hosil bo’ladiq
74
Nitrifikasiya jarayonining jadal o’tishi uchun tuproq qaroratp 30 — 35 daraja bo’lgani ma’qul. Bu zqarorat ko’rsatilgandan past yoki baland bo’lsa nitrifikasiya davom etishi mumkin, lekin hosil bo’lgan nitratlar miq-dori o’zgaradi. Ilis harorat jarayonni jadallashtdiradi. Nitrifikasiya jarayoni odatdagidek o’tishi uchun tuproq havosida yetarlicha kislorod (oksigen) mavjud bo’lishi kerak Bu kislorod (oksigen) oksidlanish jarayonida kerak bo’ladi. Shuning uchun tuproqda doimo havoni al-mashlab turishi lozim. Buning uchun tuproqda o’z vaqtida, ChUChUR ishlov berish lozim.
Nitrifikasiya jarayonining yaxshi o’tishi uchun tup­roq namligi ham muhim rol uynaydi. Tuproq namligi tuda nam sigimiga nisbatan 50 — 70 foiz bo’lganda yaxshi o’tadi. TuproqDa nitrit (N02) ko’payib ketsa, u o’simlik-yaing rivojlanishi uchun kasalbiy ta’sir ko’rsatadi. Odat-da ayniqsa bizning tuproqlarimizdz nitrit- yanada oksid­lanib nitrat (N0$) hosil bo’ladi. Tuproqdagi nitrat (KOz) juda ko’p o’zgarishlarga olib keladi. Nitratlar tuproqdagi magniy, kaliy va marganes bilan dushilishi mumkin. Nitratlar tuproqdagi fosfatlarga ta’sir ko’rsatib ularni o’simliklar oson o’zlashtiruvchi shakl-larga o’zgartdiradi.
O’rta Osiyo tuproqlarida ammonifikasiya, nitrifika­siya hamda denitrifikasiya jarayonlari jadal kechib, azot-ning ko’p qismi minerallashib yo’qolib ketishi mumkin. Shu sababli sunggi yillarda, azot o’g’itlari samarasini oshdirish hamda tuproqdagi azotning yo’qolishini kamay-tdirish maqsadida dehqonchilikda ingibitorlar (nitrifi­kasiya jarayonini suvstashtdiruvchi modda) urganilmokda. Ularni xo’jaliklarda qullanishga tavsiya etilmokda. Bu moddalar nitrifikasiya jarayoniga tusqinlik qilib tuproqdagi mineral azotni ammoniy shaklida saqlab turadi. Paxtachilikda hamda umuman Sug’oriladigan deh­qonchilikda nitrifikasiya ingibitorini shplatish yaxshi samara berishi aniqlangan. Ingibitorlar azot o’g’itlari bilan birga ozgina miqdorda (azot o’g’itlari mщdori-dan 1 foiz) tuproqda solinadi. Ular faqat nitrifi­kasiya jarayonida ishtdirok etuvchi mikro'organizmlarga ta’sir qilib, boshqalariga zarar kilmaydi va tuproqda tuplanmaydi. Bunday kimyoviy moddalar ko’p bo’lsa-da, paxtachilikda ko’proq Amerikadan keltdirilgan ni-Gro-pdirin ingibitori yaxshi urganilgan. P.M.Smdirnov (1980) ma’lumotlariga qaraganda Sovet Ittifoqining ?qar xil paxtachilik viloyatlarida o’tkazilgan tajribalarda ropdiriv ishlatish: natijasida gektaridan o’rtacha 3,2 sentner yoki 8,1 foiz ko’p qushimcha paxta dosidi olingan. «Soyuzxlopok» IIB da o’tkazilgan tajribalarda gekta-riga 250 kg azot ishlatilganda ingibitor ta’sirida pax­ta xvoili 2,8 — 3,2 sentnerga oshgan. Mana shu tajribada paxta tolasining chiqishi va sifati ijobiy tomonga o’z-gargan. T.P.Pdiroxunov (1983) tajribalarida bedapoya-bo’zilib nitropdirin ishlatilganda paxta hosili 3,8 — 4,4 sentnerga ko’paygan. Sunggi yillarda ingibitorlarni azot o’g’itlariga qushib ishlab chisarish makasalasi ham; hal kilinmokda. Shuni ham aytib o’tish lozimki, ingi­bitor ishlatilgan paxta maydonlarida ekologii vaziyat ijobiy tomonga o’zgarib tapщi muxqit ifloslanmaydi,, hamda g’o’za azotni ko’proq yetarlicha o’zlashtiradi.
Azot o’g’itlarini paxtachilikda ishlatishdagi muam-molardan biri uning zararli shakllarini vujudga kelishiga va tuplanshpiga yul suymaslikddir. Azotni boshqa o’g’itlar bilan nisbati bo’zilib ko’p ishlatilganda tashqi muhitda azot ko’payib suv, oziq-ovqat manbalari-ga tushib Kulishi mumkin. Ammoniy hamda nitrat azotj inson organizmiga kdirib qolsa tanasida kislorod (oksi-gen) rejimini bo’zadi. Agar da odam organizmiga nitrat va nitritlar ko’p, surunkasiga kdirib tursa, opщozonda uta zararli moddalar hosil qiladi. Bundan oshqozoy zaharlanadi. Maxsus adabiyotlardan ma’lum bo’lishicha ichiladigan suv tarkibida nitrat azot miqdori 40 — 50' mg/l bo’lsa zararliddir. Ayrim vaqtlarda ichimlik suv tarkibida nitrat azoti ko’payib ketadi. Poliz va sabzavot ekinlariga azot o’g’itlari ko’p ishlatilganda mahsulot tarkibida nitrat ko’payadi hamda odamlarga zarar keltiradi. Kuk ut tarkibida nitratlar ko’payib ketsa u hayvonlarga zarar keltiradi. Paxtachilikda sizot suvlari tekshdirilganda 200 mg/l gacha nitrat mav-judligi aniqlangan. Sizot suvlar yer yuzasiga yaqin (1 — 3 m) joylashgan yerlarda Sug’orish natijasida nit­ratlar yuvilib yer osti suviga o’tadi. Bunday yerlarda me’yoridan ortiqcha azotli o’g’it solish yomon oqibatlarga olib keladi. Ma’lumotlarga ko’ra sizot va Sug’orish suv­lari paxta maydonini har gektaridan 50 kg dan ortiq azotni o’zi bilan birga olib chiqib ketadi. Sizot suv­lari paxta maydonini har gektaridan 50 kg dan oriщ da juda pastki qatlamlardan nitratlar topilgan. Yer-ning chuqur 12 metrlik qatlamida nitrat azotining
gektariga 900 — 1200 kg atrofida ekanligi
-aniqlangan. Keltdirilgan ma’lumotlar azot o’g’itlari yer osti suviga utib, undan suv havzalariga quyilish hamda .shu yul bilan ekologik sharoitga kasalbiy ta’sir dilishi-dan dalolat beradi. Azot uigglarining ekologpk kasalbiy oqibatlari ulardan foydalanishda yul quyilgan xato-lar natijasiddir. Jumhuriyatimizning turli viloyat-yaarida ko’plab kolxoz va sovxozlarda yetrshggdirilgan qo-vun tarvo’zlar hamda bopщa sabzavoT mahsulotlari tar-jibida nitratli azot me’yoridan ortiq ekanligi - ashщ-.langan.
Mashhur tuproqshunos olim V.A.Kovda (1985) ibora-si bilan aytganda insoniyatning azot o’g’itlariga bo’lgan talabi yildan-yilga, ortib bormogqda, Lenin uni dehqon-
-chilikda ishlatish madaniyati keskin o’zgartdirilishi lozim. Bu makasalaning ilmiy tomonlarini ham chuqur urgadish lozim. q-~~" """"