Agrokimyoning ekologik muommolari

Tuproqda fosfor miqdorining o’zgarishi. Tabiiy sharoitda fosforning turli xil mineral va organik birikmalari uchraydi. Lekin o’simliklar uchun asosan ortafosfat kislotasidan hosil bo’lgan tuzlar foydalidir. Tabiiy fosfatlarning 95 foizi bu kalsiy fosfatlardir. Tirik organizmlarda va ularning chirigan mahsulotlarida fosfor kislotasining murakkab efirlari muhim ahamiyatga ega (fosforlipidlar, inozitofosfatlar va boshqalar).
Tuproqdagi mineral birikma holidagi fosfor shu yerdagi apatit, fosforit va vivianit singari minerallar tarkibida uchraydi. Apatit tuproqdagi fosforli birikmalarning asosiy manbai hisoblanadi. Mana shu apatitlardan hosil bo’lgan ortafosfor kislotasi tuzlari o’simliklar uchun fosforning asosiy manbai hisoblanadi. Ortafosfor kislotasining kalsiy, magniy va boshqa tuzlaridan tashqari o’simliklar meta va pirofosfatlardan ham foydalanishi mumkin. Shuningdek o’simlik ba’zi organik fosfor birikmalarini ham o’zlashtirishi mumkin.
Dehqonchilikda tuproqdagi fosforni sun’iy ravish.da, mineral va organik o’g’itlar solib to’ldirib turish lozim. O’zbekkstonning sug’oriladigan tuproqlaridagi odatda o’tloq tuproqlarga beriladigan fosfor o’g’it-fosforning umumiy miqdori boshqa yerdagi tuproqlarga nisbatan yuqoridir. Fosfor bizning tuproqlarda 0,1 foizdan 0,3 foizgacha miqdorni tashkil qiladi.

Chigit ekilgandan so’ng unib chiqish jarayonida tarkibidagi fosforni urug barg hosil qilishga sarflaydi. Agar chigit ekish bilan bir qatorda fosfor tuproqda solinmagan bo’lsa, (tuproqda suvda eruvchi shakllari yetarli miqdorda bo’lmasa) unib chiqqan nihollarning o’sishi sustlashadi hamda o’simliklar rivojlanishdan to’xtaydi.

Tajribalar ko’rsatishicha, chigit unib chiqishi va urugbarg paydo bo’lishga qadar tuproqda fosfor yetishmasa, bu hol o’simlikka juda salbiy ta’sir ko’rsatadi, bunday g’o’zani keyinchalik qo’shimcha fosfor berib ham normal ahvolga keltdirib bo’lmaydi. Agar g’o’za ikki-to’rt chinbarg chiqargan davrda fosfor yetishmasa, hosil 15 —25 foizgacha yo’qoladi, ko’saklarning soni ozayib, vazni kamayadi.
O’tkazilgan tadqiqotlarda chigit ekilgandan so’ng u tarkibidagi fosforni sharoitga qarab 10 — 20 kun ichida sarflab tomomlashi aniqlangan. Chigit tarkibidagi fosfor sarflanib tamom bo’lishi bilan paydo bo’lgan ildizlar atrofida ozuq moddalar, shu jumladan fos­for bo’lmasa, uning yoqligi darrov seziladi. O’simliklarning barglari o’z rangini yo’qatadi. M.A.Belousov (1975) tomonidan o’tkazilgan tajribalarda g’o’za urug-barg chiqargan davrdan bir juft chinbarg chiqargan paytga qadar fosforsiz ustdirilgan. Shu holda g’o’zaning o’sishi va rivojlanpshi keskin sustlashgan hamda paxta hosili juda kamaygan.
Agar g’o’zaning o’ziq muhitida dastlabki davrdanoq fosfor miqdori kamaytdirilib, o’simlik gullaguncha u bo’lib-bo’lib berilsa, hosilga hech qanday salbiy ta’sir ko’rsatmaydi. Bu holda g’o’za o’sishdan orqada qolsada, lekip yoppasiga ko’sak tugish davriga borib juda ko’p vegetativ, ko’k o’suv poyalar (shoxlar, barglar) hosil qiladi va ko’p ko’sak tuplaydi. Biroq hosilning yetilishi cho’zilib ketadi hamda ko’saklarning (paxtaning) vazni kamayadi.