Agrokimyo va tuproqshunoslik

Mexanik elementlar klassifikatsiyasi
 
Zarrachalar o‘lchami, mm 
Mexanik elementlar 
(fraksiyalar) nomi 
Gruppalari
>3 
3-1 
1-0,5 
0,5-0,25 
0,25-0,05 
0,05-0,01 
0,01-0,005 
0,005-0,001 
0,001-0,0005 
0,0005-0,0001 
<0,0001 
Tosh
Shag’al 
Qum: yirik 
o‘rta 
mayda 
To‘zon(chang): yirik 
o‘rta 
mayda 
Loyqa: daђal 
nozik 
kolloidlar 
Tosh qismi 
«Fizik qum» 
«Fizik loy» 
O‘rta Osiyo sharoitida turli darajadagi toshloq tuproqlar toђli o‘lkalarda keng 
tarqalgan.
Shag’al
(3-1 mm) birlamchi minerallarning turli bo‘lakchalaridan tashkil 
topgan. Shag’alning tuproqda ko‘p bo‘lishi yerni ishlashda unchalik xalaqit bermasa-
da, lekin unga qator salbiy xossalar - suvni juda tez o‘tkazib yuborish, suv 
ko‘taruvchanlik xususiyatining yomonligi, nam siђimining juda past bo‘lishi 
xarakterli. 
Qum fraksiyasi (1-0,05 mm) asosan kvars va dala shpatlari kabi birlamchi 
minerallarning bo‘lakchalaridan iborat. Bu farksiyalarning suv o‘tkazuvchanligi 
yuqori bo‘lib bo‘kish va plastiklik xossasiga ega emas, ammo Shag’alga nisbatan 
unda kapillyarlik va nam siђimi ancha yaxshi. Shuning uchun tabiiy qumlar (ayniqsa 
mayda donalisi) ekinlar uchun yaroqli hisoblanadi. Ammo ekinlar uchun qumlarning 
nam 
siђimi 
10 
foizdan 
kam 
bo‘lmasligi 
lozim.
Yirik va o‘rtacha to‘zon 
(chang) (0,05-0,005 mm). Yirik chang fraksiyalari 
0,05-0,01 mm/ minerologik tarkibi jihatdan qumdan kam farqlanadi. Shuning uchun 
unda qumning ayrim xossalari: plastik emasligi, kam ko‘pchishi, nam siђimining 
yuqori emasligi kabilar xarakterli. 
O‘rta chang 
(0,01-0,005 mm) da slyuda mineralining ko‘p bo‘lishi bu 
fraksiyaga yuqori plastiklik va birikish xossasini beradi. O‘rtacha chang ancha mayda 
bo‘lganligidan namni yaxshi ushlab turadi. Lekin uning suv o‘tkazuvchanligi past. 
Koagulyatsiyalanish qobiliyatiga ega emasligi sababli, tuproq strukturasining 
shakllanishi va tuproqdagi fizik-kimyoviy jarayonlarida ishtirok etmaydi. Shuning 

---

106 
uchun ham yirik va o‘rtacha chang fraksiyalari ko‘p bo‘lgan tuproqlar tez uvalanib, 
changlanib ketadi va zichlanadi, suvni kam o‘tkazadi.