Agrokimyo va tuproqshunoslik

4. Kichik biologik doira bo‘ylab xarakat qilayotgan kimyoviy 
moddalarning tuproq hosil bo‘lishidagi ahamiyati.
Kichik biologik doira bo‘ylab 
modda almashishida ishtirok etuvchi, oziqa elementlari tarkibiga azot, fosfor, kaliy, 
biofil va o‘simlik kuli tarkibiga kiruvchi moddalarni olish mumkin. 
S.A.Kudrin fosforning Andijon viloyati agrotizimidagi yillik balansini 
o‘rgangan olimdir. G‘o‘za va beda yetishtirilayotgan yerga 150 kg/ga fosfor o‘g‘iti 
solindi. Shundan g‘o‘za rivojlanib hosil olingan davrgacha 97 kg/ga, beda esa 23 
kg/ga fosforni tuproqdan o‘zlashtirgan. Jami 120 kg/ga fosfor har ikkala o‘simlik 

---

88 
tomonidan iste’mol qilingan. Foydalanilmay qolgan fosfor o‘g‘iti 30 kg/ga dan 
iborat. Tuproq tarkibiga qaytarilgan fosfor balansida: g‘o‘zaning qoldig‘i (bargi, 
ildizlari) bilan 15 kg/ga, bedaning ildizlari orqali tuproqqa 5 kg/ga, go‘ng bilan 19 
kg/ga qaytarilgan. Tuproq tarkibidan esa fosforning 82 kg/ga paxta hosili bilan, 
chorvachilik mahsulotlari bilan 0,2 kg/ga, go‘ng tarkibida isroflanish 8 kg/ga, jami 
90,2 kg/ga sarf etilgan. Yillik jarayonda tuproq tarkibidagi 60 kg/ga fosfor qolib, 
karbonatli birikmalar bilan reaksiyaga kirishib, o‘simlik ola lmaydigan moddalar 
holatiga o‘tib ketgan.
Kichik biologik jarayon, geologik doiraning bir bo‘lagi bo‘lib, tuproq 
biogeokimyosida moddalar almashinuvida, qaytarilishida va siklida katta rol 
o‘ynaydi. O‘simlik o‘sishi va rivojlanishida tuproqdagi kul elementlarini iste’mol 
qilib, biokimyoviy o‘zgarishlardan so‘ng ma’lum qismi hayvonot dunyosi tomonidan 
foydalanilgandan so‘ng, chirish natijasida tuproqqa qaytariladi. Insoniyat ta’siri 
natijasida kichik biologik doira bo‘ylab moddalar almashinuvida o‘zgarishlar ro‘y 
beradi: 1) yangi qishloq xo‘jaligi dalalari, yaylovlari, o‘rmonchilik, tabiiy o‘simlik 
dunyosiga putur yetkazadi; 2) yerlarni boshqa manfaatlar uchun foydalanish; 3) yerga 
mineral o‘g‘itlarni solish; 4) tuproq rejimini o‘zgartirish. Bu jarayonlar 
mexanizmlariga azot birikmalarining o‘tloq va bug‘doy dalasidagi biologik doirani 
misol qilsa bo‘ladi. Biz yuqorida paxta dalasida fosforning aylanishini ko‘rib chiqdik. 
Misol tariqasida azot, fosfor, kaliy, mikroelementlar, SO
2
va boshqa moddalarning 
kichik biologik doirada aylanishini ko‘rib chiqish mumkin.