Agrokimyo va tuproqshunoslik

Talabaning bilimini sinash uchun savollar 
1. Nam subtropik zonasida nurash va tuproq hosil buliish xususiyatlari 
kanday? 
2. Qizil va sarik tuproqlar hosil bulish moxiyati nimadan iborat? 
3. Qizil va sarik tuproqlarni klassifikatsiyalashda kanday belgilar asos kilib 
olingan? 
4. Nam subtropik zona tuproqlari kanday foydalaniladi? 
26-MAVZU. CHO‘L MINTAQASI TUPROQLARI. SHO‘RLANGAN 
TUPROQLAR. 
REJA 
1.CHо‘l zonasining chegarasi, maydoni, tabiiy sharoitlari, zonada 
tarqalgan asosiy tuproqlar 
2. Sur-qо‘ng‘ir tusli chо‘l tuproqlar, klassifikatsiyasi. 
3.Taqirlar va taqirli tuproqlar ,tarqalishi, klassifikatsii, tarkibixossalari
4.CHо‘l zonasi tuproqlardan qishloq xо‘jaligida foydalanish va 
unumdorligini oshirish tadbirlari.
1.CHо‘l zonasi chala chо‘llar zonasining Janubida joylashgan bо‘lib, 
Rossiya, О‘rta Osiyo va Janubiy Kozogistonning Turon pasttekisligi deb ataluvchi, 
nixoyatda katta tekislik maydonlarini egallaydi. Kо‘ra-Araks pasttekisligining 
dengizga chegaradosh qismi ham shu zonaga kiradi. Zonaning shimoliy chegarasi, 
g‘arbda Ustyurt platosini о‘z ichiga olib, Orol dengizi orkali Balxash kо‘ligacha 
boradi. Janub va sharq tomonidan chо‘l zonasining Kopettog‘, Pomir-Oloy va 
Tyanshan tog‘larining etaklariga tо‘tashadi. G‘arbda esa Kaspiy dengiz bilan 
chegaralanadi. 
О‘zbekiston respublikasi yer maydonining deyarli 70 foizi chо‘l zonasida 
joylashgan bо‘lib, Qizilqum, Ustyurt, Malikchо‘l, Sherobod, Karshi chо‘llari va 
boshqa territoriyalarni о‘z ichiga oladi. 
CHо‘l zonasining maydoni 130 mln/ga. 
CHо‘l zonasining zonal tuproqlari: sur-qо‘ng‘ir tusli tuproqlar, taqir va 
taqirli tuproqlardan iborat bо‘lib, qumli chо‘l tuproqlari, shamol keltirib yotkizgan 
qumlar (maydonining 40 foizi) va shurxoklar (13 foizga yaqin) ham keng 
tarqalgan. CHо‘l zonasi tuproq koplami nixoyatda murakkab va о‘zining 
kompleksli bо‘lishi bilan xarakterlanadi. 
Shuningdek, chо‘l zonasida shurtoblar, daryo sohillari va deltalarida о‘tloq, 
о‘tloq- botqoq va shurlangan gidromorf tuproqlar ham ancha maydonni tashkil 
etadi. 

---

191 
Iqlimi. CHо‘l zonasi iqlimining nixoyatda quruq bо‘lishi bilan 
xarakterlanadi. Zonaning turli noxiyalarida atmosfera yog‘inlarining о‘rtacha 
miqdori 75 dan 200 mm ni tashkil etadi. Bu zonada yog‘inlarga nisbatan namning 
bug‘lanishi 10-20 barobar kо‘p . 
О‘rtacha harorat 18 
0
S (15-20
0
). 5 
0
S yuqori harorat li davr 194-235 va 230-
275 kun davom etadi. 
Sovuq bulmaydigan davr shimolda 160-200 kun, janubda 195-248 kunga 
barobar. 
CHо‘l zonasining 10 
0
S dan yuqori harorat yigindisi 4000-5000 
0
S bо‘lib, 
kuyosh radiatsiyasining intensivligi ham yuqori ekanligi zona iqlimining quruq 
subtropiklarga yaqinligini kursatadi. Iqlimning yuqorida kursatilgan xususiyatlari 
о‘simliklar olamiga, tuproq paydo bulish jarayonlariga va tuproqlardan qishloq 
xо‘jaligida foydalanish xarakteriga ta’sir qiladi. 
Relyefi va tuproq paydo qiluvchi ona jinslari. CHо‘l zonasining relyefi juda 
murakkab va xilma-xil. Qoraqum va Muyunqum kabi qumli chо‘llarni о‘z ichiga 
oluvchi Turon pasttekisligi nixoyatda katta maydonni egallaydi. Shuningdek, 
Sirdaryo, Amudaryo, Tajang, Turgay, Murgob va Atrek daryolarining Qadimgi va 
xozirgi zamon deltalari hamda О‘zboyning Qadimgi vodiysi katta territoriyani 
tashkil etadi. Sari- Kamish botigi massivi ham ancha katta. 
CHо‘l zonasida turli mexanik tarkibli, xar xil shurlangan va karbonatli 
qadimgi va xozirgi -zamon allyuvial va kо‘l allyuvial jinslar, uchlamchi davrning 
gipsli, oxakli va 
Gil yotqiziqlari, dengiz qum va gilli jinslarning ellyuviy va dellyuviysi, turli 
oxaktoshlar, slanets, mergelli gillardan iborat chо‘kindi jinslari, magmatik 
jinslarining elyuviysi, delyuviysining ancha skeletli jinslari va x.z.lar uchraydi.
CHо‘l zonasida qadimgi allyuvial qumli yotqiziqlar va qumlar ham keng 
tarqalgan. 
О‘simliklari о‘zining kserofitligi, juda siyrak va kompleksli bо‘lishi bilan 
xarakterlanadi. Iqlimining juda quruqligi sababli о‘simliklar koplamida ildizlari 
ancha chukurda usadigan turli yarim bо‘talar va bо‘talar asosiy rol о‘ynaydi. 
Efimer о‘simliklari yozda kuyib , kо‘zda yana tiklana boshlaydi. 
Joyning relyefi, tuproqning namlanish va tо‘z rejimlarining xususiyatiga 
kо‘ra о‘simlik turlari ham о‘zgaradi. О‘simliklar koplamining xarakteriga kо‘ra: 
qumli chо‘l о‘simliklari, gilli chо‘llar о‘simligi va gipsli shurxokli о‘simliklar 
ajratiladi. 
Qumli chо‘llarda efemer va efemeroidlar asosiy rol о‘ynaydi. Shuningdek, 
kо‘p yillik о‘simliklar, jumladan chо‘l bо‘talaridan, kо‘proq boyalich buyurgun, 

---

192 
jо‘zgun yoki kandim, qum akatsiyasi, cherkezlar, ok saksovul (Holoxylon 
persium) singarilar asosiy rol о‘ynaydi. 
Ustyurt, Betpakdala platosi, Qoraqum va Qizilqumning gipslangan gilli 
chо‘llarida biroz efemer va efemeroidlar aralashgan shuvok-shurali о‘simliklar 
asosiy rol о‘ynaydi. Gilli chо‘llar yuzasida suv о‘tlari va lishayniklar tez-tez 
uchraydi. shurxokli yerlarda bir yillik va kо‘p yillik shuralar asosiy rol о‘ynaydi.